1957-ci ildə ilk süni peykin orbitə göndərilməsindən bu yana insanlar orbitdə tərpənməyə yer qoymayıb. Planetin ətrafında 20 000 insan əli ilə yaradılmış obyekt var. Saatda 28 000 km-dən çox sürəti olan obyektlər tez-tez qəzalara səbəb olurlar. Amma onlar qəzaların tək səbəbi deyillər.
"Apollon-1" faciəsi
1967-ci ildə Yerətrafı orbitə çıxarılması nəzərdə tutulan ABŞ-a məxsus kosmik gəminin qəzaya uğraması baş verdi. Belə ki, 1967-ci il yanvar ayının 27-də "Apollon"kosmik gəmisinin Yerətrafı orbitə çıxarılmasına hazırlıq zamanı qəza baş verdi. Nəticədə kosmik məkana səfərə hazırlaşan "Apollon-1"-in heyəti, astronovtlar Edvard Uayt, Virgil Qriss və Rocer Çaffi həlak oldular. Sonradan araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, gəminin yanmasına səbəb məşqlər zamanı oksigen-azot birləşmələrinin yüksək təzyiq altında alışması olub.
"Soyuz-1": kosmik yarışma qurbanı
Ötən əsrin 50-ci illərindən başlayaraq ABŞ-la SSRİ arasında kosmik məkanın fəthi uğrunda gedən yarışda Moskva öz əzəli rəqibini xeyli geridə buraxmışdı. Lakin tədricən kosmos uğrunda mübarizədə SSRİ ABŞ-a uduzmağa başlamışdı. Belə ki, 1965-1967-ci illərdə ABŞ Yerətrafı orbitə ardıcıl olaraq pilotla idarə olunan kosmik gəmilər göndərdiyi halda, SSRİ bir dəfə də olsun bunu edə bilməmişdi. Ona görə də SSRİ 1967-ci ildə nəyin bahasına olursa olsun Yerətrafı orbitə pilotlu gəmi göndərməyi qərara almışdı. 1967-ci il aprel ayının 23-də içərisində kosmonavt Vladimir Komarovun olduğu "Soyuz-1" kosmik gəmisi Yerətrafı orbitə çıxarıldı. Amma gəminin kosmosa göndərilməsindən sonra problemlər başladı, əvvəlcə gəmidə quraşdırılan iki günəş batareyasından birinin panelləri açılmadı. Nəticədə gəmidə enerji çatışmazlığı yarandı. Ona görə də gəminin vaxtından əvvəl geriyə qaytarılması qərara alındı. "Soyuz-1" uğurla Yerətrafı orbiti tərk etdi. Lakin nəzədə tutulan əraziyə enmə mərhələsində gəmidəki paraşüt sistemində nasaszlıq baş verdi və o açılmadı. Belə güman edilir ki, buna səbəb enmə aparatında olan texniki səhvlər olub. Nəticədə saniyədə 50 metr sürətlə hərəkət edən enmə aparatı yerə dəyərək partladı və kosmonavt Komarov həlak oldu. Bu həmin dövrdə Yerətrafı orbitin fəthi tarixində kosmik məkanda pilotla idarə olunan kosmik gəminin ilk qəzası idi.
Həmin dövrdə Yerətrafı orbitdə qəzalar adi hal almağa başlamışdı. Belə ki, növbəti kosmik qəza "Soyuz-11" kosmik gəmisi ilə əlaqədar baş verdi. Bu, "Salyut" orbit stansiyasında fəaliyyət göstərən ilk çoxadamlı heyət idi. 1971-ci il iyun ayının 29-da "Soyuz-11" kosmik gəmisinin heyəti 23 gün ərzində Yerətrafı orbital stansiyada nəzərdə tutulanları uğurla həyata keçirdikdən sonra yerə qayıdırdı. Lakin gözlənilməz qəza nəticəsində hər üç kosmonavt həlak oldu. Araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, qəzaya səbəb 150 kilometr hündürlükdə enmə aparatındə təzyiqin birdən-birə aşağı düşməsi olub. Qəzanı araşdıran komissiya təzyiqin aşağı düşməsinə havalandırma sistemindəki klapanın səbəb olduğu qənaətinə gəlmişdi. Klapanın tam bağlanmaması nəticəsində kosmonavtların hər üçü dünyasını dəyişmişdi. Bundan dərhal dərs çıxarıldı və sonrlar kosmosa göndərilən apartlarda təzyiqin düşməsinə və klapanın tam bağlanmamsına səbəb olan nasaszlıq aradan qaldırıldı.
1986-cı ildə daha bir gəmi qəzası baş verdi. 1986-cı il yanvar ayının 28-də Yerətrafı orbitə çıxarılan "Çellenger" kosmik gəmisi 73 saniyə sonra havada partladı. Gəmidəki 7 heyət üzvünün hamısı həlak oldu. Qəzanın səbəblərini araşdıran zaman məlum oldu ki, qatı yanacaq bakının halqası gəmi Yerətrafı orbitə çıxarılan zaman zədələnibmiş. Bu da öz növbəsində yanacaq bakının sıradan çıxmasına və gəminin havada ikən alışaraq yanmasına səbəb olmuşdu. Nəticədə bu nasaszlığı aradan qaldırmaq ABŞ Kosmik Tədqiqatlar İdarəsinə (NASA) 2,5 ilə başa gəldi.
Bununla belə müxtəlif səbəblərdən Yerətrafı orbitə çıxarılan kosmik gəmilərin qəzaları davam etməkdə idi. Belə qəzalardan biri 2003-cü il fevral ayının 1-də "Kolumbiya" kosmik gəmisi ilə əlaqədar baş verdi. 16 gün Yerətrafı orbitdə uğurla fəaliyyət göstərən kosmik gəmi geriyə qayıdarkən atmosferin sıx qatlarında yoxa çıxdı. Araşdırmalar zamanı gəminin qəzaya uğrayaraq yandığı məlum oldu. Qəza gəmidəki 7 astronavtın ölümünə yol açdı. Bir neçə ay davam edən axtarışlar zamanı gəminin qalıqlarını böyük bir ərazidən yığmaq lazım gəldi. Araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, qəzaya səbəb qoruyucu qatın zədələnməsi olub. Bundan sonra ABŞ tərəfindən kosmik məkana pilotlu gəmi göndəriməsində müəyyən fasilələr əmələ gəldi. Son dövrlərdə isə NASA kosmik məkana, o cümlədən Mars planetinə daha çox pilotsuz gəmilər göndərilməsinə üstünlük verir.
Galileo-nun intiharı
Planetlərarası stansiya Galileo 1989-cu ildə kosmosa göndərilib və 14 ilini burada keçirib. Təkcə 8 ili o, Yupiter və onun peyklərinin araşdırılmasına sərf edib. Aparatın missiyası tamamlanan kimi onu qaz nəhənginin atmosferinə göndərirlər və Galileo burada əriyir. Bu qərarın qəbul olunma səbəbi isə stansiyanın Yupiterin yaşanılması mümkün hesab edilən peyklərinin biri ilə toqquşaraq yerdəki mikroorqanizmləri oraya daşıya biləcəyi təhlükəsi idi.
USA-193-ün məhvi
2006-cı ildə USA-193 gizli hərbi-kəşfiyyat peyki orbitə çıxdıqdan dərhal sonra Yerlə əlaqəsini itirir. Aparatın 2300 kiloluq çənində 454 kiloluq zəhərli hidrazin yanacağı qalmışdı. Zəhərin Yerə düşməməsi üçün peykin enməsini onun özünə həvalə etmək olmazdı. 2008-ci ildə SM-3 raketi Sakit okean üzərindən 247 km hündürlükdə yerləşən USA-193 raketini məhv etməyə göndərildi və hədəfinə çatdı.
Cerise öz raketi tərəfindən məhv edildi
50 kiloluq Cerise (fransızcadan tərcümədə “albalı”) peyki fransız gizli xidməti tərəfində yüksəktezlikli radiosiqnalları tutmaq üçün hazırlanmışdır. 2005-ci ilin iyulunda raket daşıyan Ariane-4 “casusu” yerətrafı əraziyə çıxartdı. Amma bir ildən sonra nə isə aparatın qravitasiya stabilliyini təmin edən cihazını zədələyərək onu orbitdən çıxarır. Həmin “nə isə” Ariane-1 raketinin bir parçası idi.
Uğursuz yerləşdirmə
Robot peyl – DART NASA tərəfindən Hubble kimi kosmik aparatlara xidmət etmək üçün yaradılmışdır. Amma yoxlama uçuşu zamanı DART hərbi əlaqə peyki MUBLCOM ilə toqquşur. Indi hər iki peyk aşağı orbitdə fırlanır və zamanla yüksəkliyi itirərək atmosferdə yanacaqları anı gözləyirlər.
Tsiklon Pegaso-ya qarşı
1985-ci ildə raket daşıyan “Tsiklon-3” orbitə sovet radiotexniki kəşfiyyat peyki “Kosmos-1666”-nı çıxartdı. Təəssüf ki, yerətrafı ərazidə raketin qalıqları hələ də qalmaqdadır. 28 il sonra qalıqlar kosmik zibil yığıntısına düşür və bu onu daha da təhlükəli edir. 2013-cü ildə zibil yığını Ekvadorun ilk və yegane peyki Pegaso-nu zədələyir. Bundan sonra aparat öz orbitini dəyişir və siqnallara cavab vermir.
"Apollon-1" faciəsi
1967-ci ildə Yerətrafı orbitə çıxarılması nəzərdə tutulan ABŞ-a məxsus kosmik gəminin qəzaya uğraması baş verdi. Belə ki, 1967-ci il yanvar ayının 27-də "Apollon"kosmik gəmisinin Yerətrafı orbitə çıxarılmasına hazırlıq zamanı qəza baş verdi. Nəticədə kosmik məkana səfərə hazırlaşan "Apollon-1"-in heyəti, astronovtlar Edvard Uayt, Virgil Qriss və Rocer Çaffi həlak oldular. Sonradan araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, gəminin yanmasına səbəb məşqlər zamanı oksigen-azot birləşmələrinin yüksək təzyiq altında alışması olub.
"Soyuz-1": kosmik yarışma qurbanı
Ötən əsrin 50-ci illərindən başlayaraq ABŞ-la SSRİ arasında kosmik məkanın fəthi uğrunda gedən yarışda Moskva öz əzəli rəqibini xeyli geridə buraxmışdı. Lakin tədricən kosmos uğrunda mübarizədə SSRİ ABŞ-a uduzmağa başlamışdı. Belə ki, 1965-1967-ci illərdə ABŞ Yerətrafı orbitə ardıcıl olaraq pilotla idarə olunan kosmik gəmilər göndərdiyi halda, SSRİ bir dəfə də olsun bunu edə bilməmişdi. Ona görə də SSRİ 1967-ci ildə nəyin bahasına olursa olsun Yerətrafı orbitə pilotlu gəmi göndərməyi qərara almışdı. 1967-ci il aprel ayının 23-də içərisində kosmonavt Vladimir Komarovun olduğu "Soyuz-1" kosmik gəmisi Yerətrafı orbitə çıxarıldı. Amma gəminin kosmosa göndərilməsindən sonra problemlər başladı, əvvəlcə gəmidə quraşdırılan iki günəş batareyasından birinin panelləri açılmadı. Nəticədə gəmidə enerji çatışmazlığı yarandı. Ona görə də gəminin vaxtından əvvəl geriyə qaytarılması qərara alındı. "Soyuz-1" uğurla Yerətrafı orbiti tərk etdi. Lakin nəzədə tutulan əraziyə enmə mərhələsində gəmidəki paraşüt sistemində nasaszlıq baş verdi və o açılmadı. Belə güman edilir ki, buna səbəb enmə aparatında olan texniki səhvlər olub. Nəticədə saniyədə 50 metr sürətlə hərəkət edən enmə aparatı yerə dəyərək partladı və kosmonavt Komarov həlak oldu. Bu həmin dövrdə Yerətrafı orbitin fəthi tarixində kosmik məkanda pilotla idarə olunan kosmik gəminin ilk qəzası idi.
Həmin dövrdə Yerətrafı orbitdə qəzalar adi hal almağa başlamışdı. Belə ki, növbəti kosmik qəza "Soyuz-11" kosmik gəmisi ilə əlaqədar baş verdi. Bu, "Salyut" orbit stansiyasında fəaliyyət göstərən ilk çoxadamlı heyət idi. 1971-ci il iyun ayının 29-da "Soyuz-11" kosmik gəmisinin heyəti 23 gün ərzində Yerətrafı orbital stansiyada nəzərdə tutulanları uğurla həyata keçirdikdən sonra yerə qayıdırdı. Lakin gözlənilməz qəza nəticəsində hər üç kosmonavt həlak oldu. Araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, qəzaya səbəb 150 kilometr hündürlükdə enmə aparatındə təzyiqin birdən-birə aşağı düşməsi olub. Qəzanı araşdıran komissiya təzyiqin aşağı düşməsinə havalandırma sistemindəki klapanın səbəb olduğu qənaətinə gəlmişdi. Klapanın tam bağlanmaması nəticəsində kosmonavtların hər üçü dünyasını dəyişmişdi. Bundan dərhal dərs çıxarıldı və sonrlar kosmosa göndərilən apartlarda təzyiqin düşməsinə və klapanın tam bağlanmamsına səbəb olan nasaszlıq aradan qaldırıldı.
1986-cı ildə daha bir gəmi qəzası baş verdi. 1986-cı il yanvar ayının 28-də Yerətrafı orbitə çıxarılan "Çellenger" kosmik gəmisi 73 saniyə sonra havada partladı. Gəmidəki 7 heyət üzvünün hamısı həlak oldu. Qəzanın səbəblərini araşdıran zaman məlum oldu ki, qatı yanacaq bakının halqası gəmi Yerətrafı orbitə çıxarılan zaman zədələnibmiş. Bu da öz növbəsində yanacaq bakının sıradan çıxmasına və gəminin havada ikən alışaraq yanmasına səbəb olmuşdu. Nəticədə bu nasaszlığı aradan qaldırmaq ABŞ Kosmik Tədqiqatlar İdarəsinə (NASA) 2,5 ilə başa gəldi.
Bununla belə müxtəlif səbəblərdən Yerətrafı orbitə çıxarılan kosmik gəmilərin qəzaları davam etməkdə idi. Belə qəzalardan biri 2003-cü il fevral ayının 1-də "Kolumbiya" kosmik gəmisi ilə əlaqədar baş verdi. 16 gün Yerətrafı orbitdə uğurla fəaliyyət göstərən kosmik gəmi geriyə qayıdarkən atmosferin sıx qatlarında yoxa çıxdı. Araşdırmalar zamanı gəminin qəzaya uğrayaraq yandığı məlum oldu. Qəza gəmidəki 7 astronavtın ölümünə yol açdı. Bir neçə ay davam edən axtarışlar zamanı gəminin qalıqlarını böyük bir ərazidən yığmaq lazım gəldi. Araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, qəzaya səbəb qoruyucu qatın zədələnməsi olub. Bundan sonra ABŞ tərəfindən kosmik məkana pilotlu gəmi göndəriməsində müəyyən fasilələr əmələ gəldi. Son dövrlərdə isə NASA kosmik məkana, o cümlədən Mars planetinə daha çox pilotsuz gəmilər göndərilməsinə üstünlük verir.
Galileo-nun intiharı
Planetlərarası stansiya Galileo 1989-cu ildə kosmosa göndərilib və 14 ilini burada keçirib. Təkcə 8 ili o, Yupiter və onun peyklərinin araşdırılmasına sərf edib. Aparatın missiyası tamamlanan kimi onu qaz nəhənginin atmosferinə göndərirlər və Galileo burada əriyir. Bu qərarın qəbul olunma səbəbi isə stansiyanın Yupiterin yaşanılması mümkün hesab edilən peyklərinin biri ilə toqquşaraq yerdəki mikroorqanizmləri oraya daşıya biləcəyi təhlükəsi idi.
USA-193-ün məhvi
2006-cı ildə USA-193 gizli hərbi-kəşfiyyat peyki orbitə çıxdıqdan dərhal sonra Yerlə əlaqəsini itirir. Aparatın 2300 kiloluq çənində 454 kiloluq zəhərli hidrazin yanacağı qalmışdı. Zəhərin Yerə düşməməsi üçün peykin enməsini onun özünə həvalə etmək olmazdı. 2008-ci ildə SM-3 raketi Sakit okean üzərindən 247 km hündürlükdə yerləşən USA-193 raketini məhv etməyə göndərildi və hədəfinə çatdı.
Cerise öz raketi tərəfindən məhv edildi
50 kiloluq Cerise (fransızcadan tərcümədə “albalı”) peyki fransız gizli xidməti tərəfində yüksəktezlikli radiosiqnalları tutmaq üçün hazırlanmışdır. 2005-ci ilin iyulunda raket daşıyan Ariane-4 “casusu” yerətrafı əraziyə çıxartdı. Amma bir ildən sonra nə isə aparatın qravitasiya stabilliyini təmin edən cihazını zədələyərək onu orbitdən çıxarır. Həmin “nə isə” Ariane-1 raketinin bir parçası idi.
Uğursuz yerləşdirmə
Robot peyl – DART NASA tərəfindən Hubble kimi kosmik aparatlara xidmət etmək üçün yaradılmışdır. Amma yoxlama uçuşu zamanı DART hərbi əlaqə peyki MUBLCOM ilə toqquşur. Indi hər iki peyk aşağı orbitdə fırlanır və zamanla yüksəkliyi itirərək atmosferdə yanacaqları anı gözləyirlər.
Tsiklon Pegaso-ya qarşı
1985-ci ildə raket daşıyan “Tsiklon-3” orbitə sovet radiotexniki kəşfiyyat peyki “Kosmos-1666”-nı çıxartdı. Təəssüf ki, yerətrafı ərazidə raketin qalıqları hələ də qalmaqdadır. 28 il sonra qalıqlar kosmik zibil yığıntısına düşür və bu onu daha da təhlükəli edir. 2013-cü ildə zibil yığını Ekvadorun ilk və yegane peyki Pegaso-nu zədələyir. Bundan sonra aparat öz orbitini dəyişir və siqnallara cavab vermir.
