Ümummilli lider Heydər Əliyev: Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Xalq Cümhuriyyətinin yaratdığı parlamentin indi də varisidir. Varislik həmişə eyni zamanda, böyük məsuliyyət demək olubdur. Varislik o demək deyil ki, sən o hadisəni olduğu kimi təkrar edəsən, yaxud o səviyyədə yaşayasan. Hər bir varis varislik prinsipini əziz tutaraq, o dövrün, o hadisənin varisi olaraq o hadisəni, o dövrü, o quruluşu daha da yüksəklərə qaldırmalıdır. Biz Azərbaycanda bunu edirik və bu sahədə çox şeylərə nail olmuşuq. Hesab edirəm ki, Azərbaycanın bugünkü Milli Məclisi varislik adını şərəflə daşıyır, eyni zamanda, ötən illərdə və xüsusən son dövrdə Azərbaycanın müstəqil dövlətini inkişaf etdirmək üçün çox işlər görübdür.
Müstəqil yaşamaq, taleyinin sahibi olmaq, öz dövlətini qurmaq hər bir xalqın arzusudur. Azərbaycan xalqı da hər zaman bu istəklə yaşamışdır. Tarixdə müxtəlif zamanlarda fərqli adlar altında müstəqil Azərbaycan dövlətləri mövcud olmuşdur.
Dövlət üçün müstəqillikdən, vətəndaşı üçünsə azadlıqdan üstün heç nə ola bilməz. Ulu və zəngin tarixə malik Azərbaycan xalqı azad yaşayış, müstəqil dövlət naminə uzun və mübarizələrlə dolu şərəfli bir yoldan keçmiş və qəhrəmanlıq salnaməsi yazmağa nail olmuşdur. Bu qəhrəmanlıq salnaməsini yazanlardan biri də Azərbaycan xalqının fəxri Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir.
Bu il Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasından 141 il keçir. Ölkə başçısı İlham Əliyev 30 dekabr 2023-cü il tarixdə “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncamda qeyd edilir: “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə XX əsrin ilk onilliklərində böhranlı geosiyasi şəraitdə Azərbaycanda müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsi və milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsi yolunda böyük xidmətlər göstərmiş şəxsiyyətlərdəndir. Onun istiqlal məfkurəsi öz mənbəyini dogma xalqının çoxəsrlik yaddaşında kök salmış milli azadlıq düşüncəsindən alırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dövrün salnaməsinə çevrilən parlaq publisistik, siyasi, ədəbi-tənqid və elmi iris Azərbaycanın ictimai fikir tarixində xüsusi yer tutur. Uzun illər ərzində mühacirətdə də o, müstəqil Azərbaycan arzusu ilə yaşamış və mübarizə aparmışdır”.
Qəlbi Azərbaycan üçün döyünən, müstəqil Azərbaycan arzusu ilə yaşayan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz xalqı üçün böyük işlər gördü.
1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində doğulan, ilk təhsilini məşhur pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci rus-müsəlman məktəbində alan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonra təhsilini Bakı Texniki Məktəbində davam etdirir. Öz fəallığı ilə seçilən Rəsulzadə təhsil illərində inqilabi fəaliyyətə də başlayır. 17 yaşında “Müsəlman Gənclər Təşkilatı”nı yaradır. Sonralar bu təşkilat XX əsrdə rus müstəmləkəsinə qarşı çıxan ilk siyasi təşkilat kimi yadda qalır.
1909-1913-cü illər arasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İrana, oradan isə Türkiyəyə gedərək geniş fəaliyyət göstərir. 1913-cü ildə Bakıya qayıdan M.Ə.Rəsulzadə Müsavat partiyasına rəhbərlik edir.
Fəaliyyətini durmadan genişləndirən M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci ildə “Açıq söz” qəzetinin nəşrinə nail olur. Qəzetin nəşri ilə Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizəyə qoşulur, bununla da mübarizənin önündə gedənlərdən biri olur.. “Dirilik” jurnalında “Milli dirilik” başlığı altında silsilə məqalələr dərc etdirir, bu məqalələri ilə dil və mədəniyyət birliyini önə çəkir, milli istiqlal ideyalarını geniş təbliğ edir.
Əlbəttə ki, Azərbaycan dövlətinin maraqlı tarixi keçmişi var. Hər zaman öz milli və dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Azərbaycan xalqı XX əsrdə iki dəfə öz dövlət müstəqilliyini elan edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, M.Ə.Rəsulzadənin ən böyük arzusu da məhz Azərbaycanı azad, müstəqil görmək idi. Onun bu arzusu 1918-ci ildə gerçəkləşir.
1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan öz müstəqilliyini elan edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şərqdə ilk demokratik parlamentli respublika olmaqla yanaşı, xalqımızın tarixində böyük, həm də mühüm bir hadisə idi. Bu, əsrlər boyu müstəqillik arzusu ilə yaşayan xalqımızın XX əsrdə öz müstəqillik arzusuna qovuşması idi.
Əlbəttə, müstəqilliyə gedən yol heç də asan olmadı. Tarixdən məlumdur ki, 1917-ci ilin fevral ayında Rusiyada monarxiya rejimi devrilir. Həmin dövrdə hakimiyyətə gələn Müvəqqəti hökümət Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirir. Lakin Müvəqqəti hökumət heç də uzun müddət hakimiyyətdə qala bilmir. Bu səbəbdəndir ki, 1917-ci ilin oktyabrında hakimiyyət çevrilişi baş verir. Cənubi Qafqazdan Müəssislər Məclisinə seçilən deputatlar Rusiyaya gedə bilmir və 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə Cənubi Qafqazın ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini-Zaqafqaziya parlamentini yaratmış olurlar.
Seymdə Müsəlman Fraksiyasının Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı Azərbaycanın, habelə bütün Cənubi Qafqazın bir milyondan çox türk-müsəlman seçicisinin səsini qazanmış 44 deputat təmsil edirdi. Azərbaycan nümayəndələrinin tələbi ilə 1918-ci il aprelin 9-da Zaqafqaziya Seymi Zaqafqaziyanın müstəqilliyini elan edir və beləliklə, Birləşmiş Zaqafqaziya Cümhuriyyəti yaradılır. 1918-ci il mayın 25-də gürcü nümayəndələri Seymdən çıxır və Gürcüstanın müstəqilliyini elan edirlər.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan Milli Şurasının sədri seçilir. Azərbaycan Milli Şurası Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Bəyannamə qəbul edir.
Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə 28 May İstiqlalını mühüm hadisə adlandıraraq bu münasibətlə yazırdı: “O tarixdən bir millət olaraq varlığını isbat edən Azərbaycan xalqı bu tarixdən etibarən millət olaraq dövlət qurmuş və bu dövlətin istiqlalı uğrunda bütün mövcudiyyəti ilə meydana atılmışdır”.
Bu dövrdən bəhs edən ulu öndərimiz Heydər Əliyev də çox gözəl qeyd edirdi ki: “Azərbaycan Milli Şurasının qəbul etdiyi tarixi bəyannamə yeni yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca prinsiplərini bütün dünyaya bildirdi. Bəyannamədə elan edilmiş prinsiplər-Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını müəyyən etmək, insanların hüquq bərabərliyinə hörmət, bütün xarici dövlətlərə, habelə qonşu xalqlarla dinclik və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq, bir-birinin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşmaq prinsirləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq nüfuzunu artırdı”.
Ən mühüm tarixi hadisə idi ki, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu.
İyunun 17-də Azərbaycan milli şürasının iclasında çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi: “Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa cocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi tarixi qərarlardan biri “Dövlət bayrağı haqqında“ qəbul edilən qərar idi. Belə ki, 1918-ci il iyunun 21-də “Dövlət bayrağı haqqında“ ilk hökumət qərarı verilir. Həmin qərara əsasən, bayraq qırmızı materialdan, üstündə ağ aypara və qırmızı fonda ağ səkkizguşəli ulduzun təsviri verilmiş bayraq kimi hazırlanmalı idi. Qırmızı rəng qanlar bahasına alınmış azadlığın, hürriyyətin anlamı idi. 9 noyabr 1918-ci il tarixli “Milli bayraq haqqında Azərbaycan hökuməti qərarları“ dəftərində Nazirlər Şurası sədrinin milli bayraq haqqında məruzəsi və qəbul olunmuş qərar qeyd olunur: “Qərara alındı - yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq milli bayraq hesab edilsin“. M.Ə.Rəsulzadə deyib ki, “bizim qaldırdığımız bayrağın üç rəngi: türk milli mədəniyyətinin, müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropa demokratik əsaslarının simvoludur”
İlk dəfə yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi M.Ə.Rəsulzadə həm də bu dövlətin üçrəngli bayrağının təsisçisi və yaradıcısı idi. Müstəqil vətənini və bayrağını sevən Məmməd Əmin Rəsulzadə bayrağına məftunluğunu belə ifadə edirdi:”..müstəqil Azarbaycanı təmsil edən o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidarı-əhrarnəsini təmsil edən bu iiç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtiraz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir”:
Bir kərə yüksələn, bir daha enməz
Dalğalan bayrağım, ucal bayrağım!
Səninlə fəxr edir türkün birliyi,
Bu böyük birlikdən güc al, bayrağım!
Dalğalan bayrağım, ucal bayrağım!
Bir faktı da qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Şurasının 19 noyabr 1918-ci il tarixli iclasının qərarına əsasən 1917-ci ilin sonlarında Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nəfər türkmüsəlman nümayəndə birbaşa yeni yaradılacaq parlamentin tərkibinə daxil edilir, müsəlmanlardan qalan 36 deputat və başqa millətlərin nümayəndələri yenidən seçilməli idi. Yeni Parlamentin formalaşdırılması 1918-ci il dekabrın 3-də başa çatdırılmalı idi. Bu isə 1918-ci ilin Mart soyqırımından hələ yarım il keçməsinə baxmayaraq Azərbaycan parlamentində 21 nəfər erməni nümayəndəsinin iştirakına yol açılırdı.
Parlament demokratiyamızın bu parlaq faktı M.Ə.Rəsulzadənin yeni parlamentin çağırılması ilə bağlı olaraq 1918-ci il noyabrın 29-da xalqa etdiyi müraciətdə də əks olunmuşdu: “Bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə qoyaq. Tarix hamımızı bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində qoyub. Yeni başlayan həyatın təbii məşəqqətlərini asanlıqla çəkmək üçün yaşayışımızı aqil və insani əsaslar üzərində quraq, bir-birimizi sevək, ehtiram edək.Milli və məzhəb fərqlərinə baxmayaraq, bütün Azərbaycan vətəndaşları bir vətənin övladlarıdır. Ümumi vətəndə müştərək həyatlarını qurmaq və öz səadətlərinə birlikdə yetişmək üçün onlar bir-birlərinə əl uzatmalı və yardım etməlidirlər”.
Ən mühüm faktlardan biri də ondan ibarətdir ki, ilk Azərbaycan Parlamentində ermənilərə 21, ruslara isə 10 yer ayrılmasına baxmayaraq, onlar Parlamentin açılışında iştirak etmədilər. Çünki onların əsas işi ondan ibarət idi ki, həmişə Azərbaycan dövlətçiliyinə xəyanət mövqeyindən çıxış etdilər.
Bütün bu kimi hallara baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti öz fəaliyyəti ərzində qəbul etdiyi yüksək səviyyəli qanunvericilik aktları və qərarları ilə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, xüsusən də parlament mədəniyyəti tarixində dərin və zəngin iz qoymuşdur.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin fəaliyyətinə belə qiymət verirdi: “Millət məclisi məmləkətin bütün sinif və millətlərini təmsil edib, dövlətin tamamən taleyinə hakim idi. Onsuz heç bir əmr keçməz, heç bir məsrəf yapılmaz, heç bir müharibə başlamaz, heç bir barışıq imzalanmazdı. Hökumət məclisin etimadını qazananda qalır, itirəndə düşürdü. Ortada hakim olacaq vasitə -vəzifə yox idi. Parlament hakimi-mütləq idi”.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadək öz məsləkinə, ali məqsədinə, məfkurəsinə sadiq qalmış, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpa olunması uğrunda istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.
XX yüzilliyin sonlarında dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan xalqı, M.Ə.Rəsulzadənin də inandığı kimi, milli bayrağın torpaqlara deyil, millətin vicdanına enmiş olduğunu, hər kəsin bu bayrağı ruhunda, qəlbində və bağrında mühafızə etməkdə olduğunu sübut etdi.
Azərbaycanın bolşevik işğalı nəticəsində endirilmiş və bir də 1990-cı ildə istiqlal meydanlarında görünən üçrəngli bayrağı ulu öndər Heydər Əliyevin Vətən təəssübkeşliyi və sevgisi sayəsində yenidən dövlət bayrağı kimi dalğalanmağa başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı ilk dəfə Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul edildi. Daha sonar isə müstəqil Azərbaycan Respublikasının bayrağı oldu.
Beləcə, adı Azərbaycan tarixinə əbədi həkk edilən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ömrünün sonunadək Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa olunması uğrunda istiqlal mübarizəsini davam etdirmiş, bu yoldan çəkinməmişdir.
Fəxriyyə Cəfərova
Müstəqil yaşamaq, taleyinin sahibi olmaq, öz dövlətini qurmaq hər bir xalqın arzusudur. Azərbaycan xalqı da hər zaman bu istəklə yaşamışdır. Tarixdə müxtəlif zamanlarda fərqli adlar altında müstəqil Azərbaycan dövlətləri mövcud olmuşdur.
Dövlət üçün müstəqillikdən, vətəndaşı üçünsə azadlıqdan üstün heç nə ola bilməz. Ulu və zəngin tarixə malik Azərbaycan xalqı azad yaşayış, müstəqil dövlət naminə uzun və mübarizələrlə dolu şərəfli bir yoldan keçmiş və qəhrəmanlıq salnaməsi yazmağa nail olmuşdur. Bu qəhrəmanlıq salnaməsini yazanlardan biri də Azərbaycan xalqının fəxri Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir.
Bu il Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasından 141 il keçir. Ölkə başçısı İlham Əliyev 30 dekabr 2023-cü il tarixdə “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncamda qeyd edilir: “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə XX əsrin ilk onilliklərində böhranlı geosiyasi şəraitdə Azərbaycanda müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsi və milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsi yolunda böyük xidmətlər göstərmiş şəxsiyyətlərdəndir. Onun istiqlal məfkurəsi öz mənbəyini dogma xalqının çoxəsrlik yaddaşında kök salmış milli azadlıq düşüncəsindən alırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dövrün salnaməsinə çevrilən parlaq publisistik, siyasi, ədəbi-tənqid və elmi iris Azərbaycanın ictimai fikir tarixində xüsusi yer tutur. Uzun illər ərzində mühacirətdə də o, müstəqil Azərbaycan arzusu ilə yaşamış və mübarizə aparmışdır”.
Qəlbi Azərbaycan üçün döyünən, müstəqil Azərbaycan arzusu ilə yaşayan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz xalqı üçün böyük işlər gördü.
1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində doğulan, ilk təhsilini məşhur pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci rus-müsəlman məktəbində alan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonra təhsilini Bakı Texniki Məktəbində davam etdirir. Öz fəallığı ilə seçilən Rəsulzadə təhsil illərində inqilabi fəaliyyətə də başlayır. 17 yaşında “Müsəlman Gənclər Təşkilatı”nı yaradır. Sonralar bu təşkilat XX əsrdə rus müstəmləkəsinə qarşı çıxan ilk siyasi təşkilat kimi yadda qalır.
1909-1913-cü illər arasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İrana, oradan isə Türkiyəyə gedərək geniş fəaliyyət göstərir. 1913-cü ildə Bakıya qayıdan M.Ə.Rəsulzadə Müsavat partiyasına rəhbərlik edir.
Fəaliyyətini durmadan genişləndirən M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci ildə “Açıq söz” qəzetinin nəşrinə nail olur. Qəzetin nəşri ilə Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizəyə qoşulur, bununla da mübarizənin önündə gedənlərdən biri olur.. “Dirilik” jurnalında “Milli dirilik” başlığı altında silsilə məqalələr dərc etdirir, bu məqalələri ilə dil və mədəniyyət birliyini önə çəkir, milli istiqlal ideyalarını geniş təbliğ edir.
Əlbəttə ki, Azərbaycan dövlətinin maraqlı tarixi keçmişi var. Hər zaman öz milli və dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Azərbaycan xalqı XX əsrdə iki dəfə öz dövlət müstəqilliyini elan edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, M.Ə.Rəsulzadənin ən böyük arzusu da məhz Azərbaycanı azad, müstəqil görmək idi. Onun bu arzusu 1918-ci ildə gerçəkləşir.
1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan öz müstəqilliyini elan edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şərqdə ilk demokratik parlamentli respublika olmaqla yanaşı, xalqımızın tarixində böyük, həm də mühüm bir hadisə idi. Bu, əsrlər boyu müstəqillik arzusu ilə yaşayan xalqımızın XX əsrdə öz müstəqillik arzusuna qovuşması idi.
Əlbəttə, müstəqilliyə gedən yol heç də asan olmadı. Tarixdən məlumdur ki, 1917-ci ilin fevral ayında Rusiyada monarxiya rejimi devrilir. Həmin dövrdə hakimiyyətə gələn Müvəqqəti hökümət Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirir. Lakin Müvəqqəti hökumət heç də uzun müddət hakimiyyətdə qala bilmir. Bu səbəbdəndir ki, 1917-ci ilin oktyabrında hakimiyyət çevrilişi baş verir. Cənubi Qafqazdan Müəssislər Məclisinə seçilən deputatlar Rusiyaya gedə bilmir və 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə Cənubi Qafqazın ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini-Zaqafqaziya parlamentini yaratmış olurlar.
Seymdə Müsəlman Fraksiyasının Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı Azərbaycanın, habelə bütün Cənubi Qafqazın bir milyondan çox türk-müsəlman seçicisinin səsini qazanmış 44 deputat təmsil edirdi. Azərbaycan nümayəndələrinin tələbi ilə 1918-ci il aprelin 9-da Zaqafqaziya Seymi Zaqafqaziyanın müstəqilliyini elan edir və beləliklə, Birləşmiş Zaqafqaziya Cümhuriyyəti yaradılır. 1918-ci il mayın 25-də gürcü nümayəndələri Seymdən çıxır və Gürcüstanın müstəqilliyini elan edirlər.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan Milli Şurasının sədri seçilir. Azərbaycan Milli Şurası Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Bəyannamə qəbul edir.
Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə 28 May İstiqlalını mühüm hadisə adlandıraraq bu münasibətlə yazırdı: “O tarixdən bir millət olaraq varlığını isbat edən Azərbaycan xalqı bu tarixdən etibarən millət olaraq dövlət qurmuş və bu dövlətin istiqlalı uğrunda bütün mövcudiyyəti ilə meydana atılmışdır”.
Bu dövrdən bəhs edən ulu öndərimiz Heydər Əliyev də çox gözəl qeyd edirdi ki: “Azərbaycan Milli Şurasının qəbul etdiyi tarixi bəyannamə yeni yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca prinsiplərini bütün dünyaya bildirdi. Bəyannamədə elan edilmiş prinsiplər-Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını müəyyən etmək, insanların hüquq bərabərliyinə hörmət, bütün xarici dövlətlərə, habelə qonşu xalqlarla dinclik və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq, bir-birinin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşmaq prinsirləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq nüfuzunu artırdı”.
Ən mühüm tarixi hadisə idi ki, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu.
İyunun 17-də Azərbaycan milli şürasının iclasında çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi: “Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa cocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi tarixi qərarlardan biri “Dövlət bayrağı haqqında“ qəbul edilən qərar idi. Belə ki, 1918-ci il iyunun 21-də “Dövlət bayrağı haqqında“ ilk hökumət qərarı verilir. Həmin qərara əsasən, bayraq qırmızı materialdan, üstündə ağ aypara və qırmızı fonda ağ səkkizguşəli ulduzun təsviri verilmiş bayraq kimi hazırlanmalı idi. Qırmızı rəng qanlar bahasına alınmış azadlığın, hürriyyətin anlamı idi. 9 noyabr 1918-ci il tarixli “Milli bayraq haqqında Azərbaycan hökuməti qərarları“ dəftərində Nazirlər Şurası sədrinin milli bayraq haqqında məruzəsi və qəbul olunmuş qərar qeyd olunur: “Qərara alındı - yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq milli bayraq hesab edilsin“. M.Ə.Rəsulzadə deyib ki, “bizim qaldırdığımız bayrağın üç rəngi: türk milli mədəniyyətinin, müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropa demokratik əsaslarının simvoludur”
İlk dəfə yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi M.Ə.Rəsulzadə həm də bu dövlətin üçrəngli bayrağının təsisçisi və yaradıcısı idi. Müstəqil vətənini və bayrağını sevən Məmməd Əmin Rəsulzadə bayrağına məftunluğunu belə ifadə edirdi:”..müstəqil Azarbaycanı təmsil edən o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidarı-əhrarnəsini təmsil edən bu iiç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtiraz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir”:
Bir kərə yüksələn, bir daha enməz
Dalğalan bayrağım, ucal bayrağım!
Səninlə fəxr edir türkün birliyi,
Bu böyük birlikdən güc al, bayrağım!
Dalğalan bayrağım, ucal bayrağım!
Bir faktı da qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Şurasının 19 noyabr 1918-ci il tarixli iclasının qərarına əsasən 1917-ci ilin sonlarında Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nəfər türkmüsəlman nümayəndə birbaşa yeni yaradılacaq parlamentin tərkibinə daxil edilir, müsəlmanlardan qalan 36 deputat və başqa millətlərin nümayəndələri yenidən seçilməli idi. Yeni Parlamentin formalaşdırılması 1918-ci il dekabrın 3-də başa çatdırılmalı idi. Bu isə 1918-ci ilin Mart soyqırımından hələ yarım il keçməsinə baxmayaraq Azərbaycan parlamentində 21 nəfər erməni nümayəndəsinin iştirakına yol açılırdı.
Parlament demokratiyamızın bu parlaq faktı M.Ə.Rəsulzadənin yeni parlamentin çağırılması ilə bağlı olaraq 1918-ci il noyabrın 29-da xalqa etdiyi müraciətdə də əks olunmuşdu: “Bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə qoyaq. Tarix hamımızı bir yerdə yaşamaq məcburiyyətində qoyub. Yeni başlayan həyatın təbii məşəqqətlərini asanlıqla çəkmək üçün yaşayışımızı aqil və insani əsaslar üzərində quraq, bir-birimizi sevək, ehtiram edək.Milli və məzhəb fərqlərinə baxmayaraq, bütün Azərbaycan vətəndaşları bir vətənin övladlarıdır. Ümumi vətəndə müştərək həyatlarını qurmaq və öz səadətlərinə birlikdə yetişmək üçün onlar bir-birlərinə əl uzatmalı və yardım etməlidirlər”.
Ən mühüm faktlardan biri də ondan ibarətdir ki, ilk Azərbaycan Parlamentində ermənilərə 21, ruslara isə 10 yer ayrılmasına baxmayaraq, onlar Parlamentin açılışında iştirak etmədilər. Çünki onların əsas işi ondan ibarət idi ki, həmişə Azərbaycan dövlətçiliyinə xəyanət mövqeyindən çıxış etdilər.
Bütün bu kimi hallara baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti öz fəaliyyəti ərzində qəbul etdiyi yüksək səviyyəli qanunvericilik aktları və qərarları ilə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində, xüsusən də parlament mədəniyyəti tarixində dərin və zəngin iz qoymuşdur.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin fəaliyyətinə belə qiymət verirdi: “Millət məclisi məmləkətin bütün sinif və millətlərini təmsil edib, dövlətin tamamən taleyinə hakim idi. Onsuz heç bir əmr keçməz, heç bir məsrəf yapılmaz, heç bir müharibə başlamaz, heç bir barışıq imzalanmazdı. Hökumət məclisin etimadını qazananda qalır, itirəndə düşürdü. Ortada hakim olacaq vasitə -vəzifə yox idi. Parlament hakimi-mütləq idi”.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadək öz məsləkinə, ali məqsədinə, məfkurəsinə sadiq qalmış, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpa olunması uğrunda istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.
XX yüzilliyin sonlarında dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan xalqı, M.Ə.Rəsulzadənin də inandığı kimi, milli bayrağın torpaqlara deyil, millətin vicdanına enmiş olduğunu, hər kəsin bu bayrağı ruhunda, qəlbində və bağrında mühafızə etməkdə olduğunu sübut etdi.
Azərbaycanın bolşevik işğalı nəticəsində endirilmiş və bir də 1990-cı ildə istiqlal meydanlarında görünən üçrəngli bayrağı ulu öndər Heydər Əliyevin Vətən təəssübkeşliyi və sevgisi sayəsində yenidən dövlət bayrağı kimi dalğalanmağa başladı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı ilk dəfə Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul edildi. Daha sonar isə müstəqil Azərbaycan Respublikasının bayrağı oldu.
Beləcə, adı Azərbaycan tarixinə əbədi həkk edilən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ömrünün sonunadək Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa olunması uğrunda istiqlal mübarizəsini davam etdirmiş, bu yoldan çəkinməmişdir.
Fəxriyyə Cəfərova
