“MƏNƏ YALNIZ HƏYƏCAN DOLU BİRCƏ GÜN VERİN”...B. Vahabzadə
...Bu təlatümlü, narahat dünyaya göz açan şairin hələ 5-6 yaşı olarkən Şəkidə sovet idarə üsuluna qarşı üsyanın şahidi olmuş.Tərcümeyi – halında qeyd edildiyi kimi bu hadisədə on minə qədər insan qiyamçı adıyla güllələnmiş, salamat qalan yüzlərlə insan dağlara çəkilib qaçaqçılığa başlamışdır. O ağır günlərdə şairin valideynləri həmin qaçaqlara arxa durur, gizli yollarla ərzaq çatdırırmışlar. Zəhmli bir kişi olan babası 1946-cı ildə dünyasını dəyişəndə onun son sözü “türk” olur. İş elə gətirir ki, Bəxtiyar Vahabzadənin orta məktəb müəllimi İbrahim Cəfər də məşhur əruzşünas alim və türkçülük düşüncəsinə görə sürgün həyatı yaşamış Əkrəm Cəfərin qardaşı imiş. Şairin türkçülük düşüncəsinin formalaşmasında İbrahim müəllimin böyük rolu olmuşdur. Bəxtiyar müəllimin xatirələrindəndir: “Yadımdadı, bir dəfə Hadidən danışan İbrahim müəllim həyəcandan qızardı və kövrəldiyini şagirdlər görməsin deyə sinifdən çıxdı. Mən sevimli şagirdi kimi müəllimimin ardınca getdim və onun üzünü pəncərəyə tutub ağladığını gördüm. Səbəbini soruşanda “sən nə anlayırsan, nə deyim sənə, get burdan” – dedi. O andan ürəyimə bir toxum düşdü”. (Bəxtiyar Vahabzadə. Əsərləri. XII cild, 2009, səh.380).
Bu hadisənin təsiri ilə böyük şair 1960-cı ildə “Nakam” adlı dramını yazmış, lakin əsər başdan-başa türkçülük ideologiyasıyla aşılandığına görə Mərkəzi Komitədə çalışan məmur onun səhnə həyatı görməsinə mane olmuşdu.
1997-ci ildə “Ekspress” qəzetinə verdiyi bir müsahibədə Bəxtiyar Vahabzadə deyir: “Mən 6-7 ildir ki, göytürklərin tarixinə dair xeyli kitab oxumuşam. Oxuduqca tarixin necə təkrar olduğuna heyrət etdim”. B.Vahabzadə beləcə yaradıcılığı ilə ilk növbədə öz xalqına istiqlal savaşının müdriklik, müdrikləşmə qaydalarını aşıladı. B.Vahabzadə yaradıcılığı, onun ölməz poeziyası istibdadı yenmək, totalitar idarəçiliyə “yox” demək, istiqlal savaşının hədəfə çatması yolunda bədii sözün vüqarını, dözümünü zamanın sınağından sağ-salamat çıxardı. Anlatdı ki, cəmiyyət azad olmayınca, məhbəsdə ikən şair qələmi, sənətkar ruhu bir kənara çəkilib, şəxsi qayğıları ilə yaşaya, məşğul ola bilməz. B.Vahabzadə narahat bir söz adamı, qüdrətli şair kimi izsiz-cığırsız, yolsuz qalan yüzillik ömür umacaqlısı olmadı. “Mənə həyəcan dolu yalnız bircə gün verin” - dedi. O bircə gün daxilində hər şeyi bütöv, bütün istədi. Qürurla yazdı ki:
Azərbaycan oğluyam,
Yüz ildi öz adımın
Keşiyində durmuşam.
Silahım olmayanda
Nifrətimi barıttək
Qəlbimə doldurmuşam.
O, totalitar sistemin, basqıları altında əsarət çəkən xalqına anlatmağından qalmırdı ki, “mən bir qədim mahnıyam, xalların əlvan-əlvan, Musiqim Qarabağdır, sözlərim də Naxçıvan” Koroğlunun cəngisinin, Qıratın üzəngisinin bu torpaqda var olmasının xatırlatmasını edirdi. Odlar yurdunun qayalarını qılıncı, təpələrini qalxan bilirdi. Azərbaycan adını, Azərbaycan sözünü işıq, nur simvolu kimi tərənnüm edirdi. Onu yenilməzlik bayrağı bilirdi və yazırdı:
Ağaclar kök üstə ucalır,
Ağaclar kökündən boy atır.
Güc alır.
Kökü var
Torpağın, daşın da,
İnsansa kökünü
Gəzdirir başında.
Ədəbiyyatşünas Ramazan Qafarovun qeyd etdiyi kimi, bədii sözümüzün B.Vahabzadə zirvəsində Türk dünyasının yaxın tarixinin tam xronikası, insanların ziqzaqlı yaşantısı, duyğuları, uğurları, uğursuzluqları, dərdi, sevinci, təzadları öz dolğun ifadəsini tapıb. “Türk poeziyasının fəlsəfi istiqamətinin, mübarizə və üsyankarlığının, psixoloji lirizminin iyirminci yüzilin ikinci yarısında yükünü daşımaq poeziyamızda məhz B.Vahabzadənin çiyinlərinə düşüb”. Bədii sözün kəsəri onun üçün azadlığa, müstəqilliyə qapı açan, əri yenən qılınc kəsərində olub. İstiqlal naminə heç bir mübarizə cəhdinə, çabasına biganə olmayıb. Xalqın bəsirət gözünün açılmasına, qəflət yuxusundan oyanmasına xidmət göstərib. Ürəklə, cəsarətlə yazıb-yaradıb.
O, yalnız yaşadığı, içində olduğu zamana yox, gələcəyə, yaşanası günlərə də güzgü tutmağın təşnəsiydi, bütün xoş ümidlərə, suverenlik, müstəqillik duyğularına heykəl qoyulmasını istəyirdi. İnsanı yaşadan böyük arzuların tərənnümçüsü kimi yazıb-yaradırdı. Şeirlərində çox mətləbi ,tələbi hökm kimi qoymağı oxuyanlara ürəkli, cəsarətli olmaq mesajı idi. Millətin azadlıq naminə ayağa qalxması, bir olması, vahid dövlətçilik ideyalarını özündə yaşadan, ehtiva edən ölümsüz mənəviyyat, əbədiyyət hücrəsi idi , B.Vahabzadə yaradıcılığı. İstiqlal naminə yazıb-yaratmaq, istiqlalçılıq düşüncəsinin irəli aparılması və qələbə çalması naminə hər cür məhrumiyyətə sinə gərmək onun tale yazısıydı. Ən kiçik həcmli şeirindən tutmuş, irihəcmli əsərlərinə qədər hansına nəzər yetirsək, bu missiyanın aydın məqsədini, dönməz çabasını görürük. B.Vahabzadə bu missiyanı təkcə şeirlərində, poema və dram əsərlərində yox, şəxsi həyatı, yaşamı, mühazirələri, dostları ilə söhbətləri, nüfuzlu tribunalarda etdiyi çıxışları, çoxsaylı müsahibələri və s. daxilində də əməl işi kimi büruzə verir, praktik olaraq əyani şəkildə yerinə yetirirdi. Təsadüfi deyil ki, 1990-cı ilin 20 yanvar qırğınından sonra yaşanan bir mənzərə Azərbaycan xalqının yaddaşına əbədi həkk olunub... Şahidlərin xatirəsi, xatırlatdıqları belədir: “Yanvar ayının 22-si idi. Sovet hərbi hissələri tərəfindən çoxsaylı soydaşlarımız amansızcasına qətlə yetirilmişdir. Ölkəmizin paytaxtı büsbütün blokada şəraitində idi. Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Şirkətinin həyətində dayanmışdıq. Bizdən aralı sovet ordusunun bir generalı və onun iki silahlı keşikçisi özlərindən razı halda var-gəl edirdilər. Bu zaman B.Vahabzadə gəlib çıxdı. Yönünü general səmtə çevirib tüpürdü və dedi: “Sizin əliniz günahsız insanların qanına batıb... Siz cəlladsınız. Siz illər boyudur bizləri əsarətdə saxlamısınız. Daha yetər. Xalqımın yarısı qırılsa da, qalanlar sizlərin əsarətindən can qurtaracaqlar” (Türk dünyasının Bəxtiyarı. Səh.61).
Bunu ancaq öz xalqının azadlığı, milli varlığı, suverenlik haqqı uğrunda ömrünü, dincliyini girov qoymuş fövqəladə cəsarət sahibi olan bir insan həmin günlərdə düşmənin gözlərinin içinə söyləyə, üzünə tüpürə bilərdi. Və Bəxtiyarın Bəxtiyarlığı bu fövqəladə cəsarətində idi...
“1988-ci ildə Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatının alovlanması, müstəqillik uğrunda aparılan mübarizə B.Vahabzadənin də yaradıcılığında yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. İstiqlal mövzusu onun poeziyasında ən əsas, aparıcı mövzuya çevrildi” yazır professor Yavuz Axundlu... Bu fikirdə mübahisə doğuran cəhət odur ki, əslində B.Vahabzadə ədəbi aləmə qədəm basdığı ilk mərhələdən istiqlal mübarizəsi üstündə köklənmişdi. Yaranışdan azadlıq nəğməkarı idi. 1988-ci ildən sonrakı dövr onun yaradıcılığının məntiqi davamıydı. Burada çevrilmədən yox, məntiqi davamdan söz açmaq olar.
Hər bir Azərbaycan insanı şairin lənətlədiyi sistemə qarşı olan münasibətini həmin sətirlərdə görür. Bu sətirlər həm də xalqın fikrini, münasibətini ifadə edir. Min çırağa yağ ikən özü çıraqsız qalanların ağrı-acıları, istiqlal savaşı B.Vahabzadənin bu misralarından, eləcə də bütün yaradıcılığından bütöv, boyaboy keçir. “Ona ümid, mənə zor” siyasətinin ustalarına qarşı barışmazlıq simvolu, istiqlal səslənişinin bayraqdarı kimi yaşayır Bəxtiyar poeziyası.
Heç də təsadüfi deyil ki, qüdrətli sənətkarın yaradıcılığından ana xətt kimi keçən istiqlalçılıq düşüncəsindən bəhs edərkən akademik Nizami Cəfərov diqqəti məhz onun əsl vətənçilik duyğusu və mübarizəsi üzərinə yönəldir: “Azadlıq, müstəqillik uğrunda mücadilə zəmanəmizin böyük sənətkarı B.Vahabzadənin yaradıcılığının aparıcı qolunu təşkil edir. Əlli ildən çoxdur ki, şair, mütəfəkkir, ictimai xadim, ideoloq Bəxtiyar Vahabzadə milli azadlığın poetik tarixini yaradır. Həmin tarixin son beş illik mərhələsinin sosial-psixoloji həyəcanları da ən mükəmməl şəkildə, birinci növbədə, Bəxtiyar Vahabzadənin ehtiraslı poeziyasında əks olunur. Bəxtiyarın zamanla, milli-ekoloji mühitlə nəfəs alan təbiətən üsyankar qəhrəmanı özünün kim olduğunu bütün etnik-fizioloji aydınlığı ilə yaxşı bilir” (“Bəxtiyaram mən” kitab-albomu, 2016, səh.30).
Türk dünyasının mənəvi birliyi, yüksəlişi və bu birliyin, yüksəlişin reallaşması, həyata keçirilməsi uğrunda mübarizə işi B.Vahabzadə yaradıcılığının ən mühüm hissəsidir. Onun poeziyası milli varlığına qəsd edilmiş, birliyi və bütövlüyü param-parça edilmiş millətləri birləşməyə çağıran manifest, müraciət, “bölünən və kökündən ayrılan xalqın etiraz qışqırtılarıdır”.
BDU- nun dissertantı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi
Günəş Zakir qızı Quliyeva
...Bu təlatümlü, narahat dünyaya göz açan şairin hələ 5-6 yaşı olarkən Şəkidə sovet idarə üsuluna qarşı üsyanın şahidi olmuş.Tərcümeyi – halında qeyd edildiyi kimi bu hadisədə on minə qədər insan qiyamçı adıyla güllələnmiş, salamat qalan yüzlərlə insan dağlara çəkilib qaçaqçılığa başlamışdır. O ağır günlərdə şairin valideynləri həmin qaçaqlara arxa durur, gizli yollarla ərzaq çatdırırmışlar. Zəhmli bir kişi olan babası 1946-cı ildə dünyasını dəyişəndə onun son sözü “türk” olur. İş elə gətirir ki, Bəxtiyar Vahabzadənin orta məktəb müəllimi İbrahim Cəfər də məşhur əruzşünas alim və türkçülük düşüncəsinə görə sürgün həyatı yaşamış Əkrəm Cəfərin qardaşı imiş. Şairin türkçülük düşüncəsinin formalaşmasında İbrahim müəllimin böyük rolu olmuşdur. Bəxtiyar müəllimin xatirələrindəndir: “Yadımdadı, bir dəfə Hadidən danışan İbrahim müəllim həyəcandan qızardı və kövrəldiyini şagirdlər görməsin deyə sinifdən çıxdı. Mən sevimli şagirdi kimi müəllimimin ardınca getdim və onun üzünü pəncərəyə tutub ağladığını gördüm. Səbəbini soruşanda “sən nə anlayırsan, nə deyim sənə, get burdan” – dedi. O andan ürəyimə bir toxum düşdü”. (Bəxtiyar Vahabzadə. Əsərləri. XII cild, 2009, səh.380).
Bu hadisənin təsiri ilə böyük şair 1960-cı ildə “Nakam” adlı dramını yazmış, lakin əsər başdan-başa türkçülük ideologiyasıyla aşılandığına görə Mərkəzi Komitədə çalışan məmur onun səhnə həyatı görməsinə mane olmuşdu.
1997-ci ildə “Ekspress” qəzetinə verdiyi bir müsahibədə Bəxtiyar Vahabzadə deyir: “Mən 6-7 ildir ki, göytürklərin tarixinə dair xeyli kitab oxumuşam. Oxuduqca tarixin necə təkrar olduğuna heyrət etdim”. B.Vahabzadə beləcə yaradıcılığı ilə ilk növbədə öz xalqına istiqlal savaşının müdriklik, müdrikləşmə qaydalarını aşıladı. B.Vahabzadə yaradıcılığı, onun ölməz poeziyası istibdadı yenmək, totalitar idarəçiliyə “yox” demək, istiqlal savaşının hədəfə çatması yolunda bədii sözün vüqarını, dözümünü zamanın sınağından sağ-salamat çıxardı. Anlatdı ki, cəmiyyət azad olmayınca, məhbəsdə ikən şair qələmi, sənətkar ruhu bir kənara çəkilib, şəxsi qayğıları ilə yaşaya, məşğul ola bilməz. B.Vahabzadə narahat bir söz adamı, qüdrətli şair kimi izsiz-cığırsız, yolsuz qalan yüzillik ömür umacaqlısı olmadı. “Mənə həyəcan dolu yalnız bircə gün verin” - dedi. O bircə gün daxilində hər şeyi bütöv, bütün istədi. Qürurla yazdı ki:
Azərbaycan oğluyam,
Yüz ildi öz adımın
Keşiyində durmuşam.
Silahım olmayanda
Nifrətimi barıttək
Qəlbimə doldurmuşam.
O, totalitar sistemin, basqıları altında əsarət çəkən xalqına anlatmağından qalmırdı ki, “mən bir qədim mahnıyam, xalların əlvan-əlvan, Musiqim Qarabağdır, sözlərim də Naxçıvan” Koroğlunun cəngisinin, Qıratın üzəngisinin bu torpaqda var olmasının xatırlatmasını edirdi. Odlar yurdunun qayalarını qılıncı, təpələrini qalxan bilirdi. Azərbaycan adını, Azərbaycan sözünü işıq, nur simvolu kimi tərənnüm edirdi. Onu yenilməzlik bayrağı bilirdi və yazırdı:
Ağaclar kök üstə ucalır,
Ağaclar kökündən boy atır.
Güc alır.
Kökü var
Torpağın, daşın da,
İnsansa kökünü
Gəzdirir başında.
Ədəbiyyatşünas Ramazan Qafarovun qeyd etdiyi kimi, bədii sözümüzün B.Vahabzadə zirvəsində Türk dünyasının yaxın tarixinin tam xronikası, insanların ziqzaqlı yaşantısı, duyğuları, uğurları, uğursuzluqları, dərdi, sevinci, təzadları öz dolğun ifadəsini tapıb. “Türk poeziyasının fəlsəfi istiqamətinin, mübarizə və üsyankarlığının, psixoloji lirizminin iyirminci yüzilin ikinci yarısında yükünü daşımaq poeziyamızda məhz B.Vahabzadənin çiyinlərinə düşüb”. Bədii sözün kəsəri onun üçün azadlığa, müstəqilliyə qapı açan, əri yenən qılınc kəsərində olub. İstiqlal naminə heç bir mübarizə cəhdinə, çabasına biganə olmayıb. Xalqın bəsirət gözünün açılmasına, qəflət yuxusundan oyanmasına xidmət göstərib. Ürəklə, cəsarətlə yazıb-yaradıb.
O, yalnız yaşadığı, içində olduğu zamana yox, gələcəyə, yaşanası günlərə də güzgü tutmağın təşnəsiydi, bütün xoş ümidlərə, suverenlik, müstəqillik duyğularına heykəl qoyulmasını istəyirdi. İnsanı yaşadan böyük arzuların tərənnümçüsü kimi yazıb-yaradırdı. Şeirlərində çox mətləbi ,tələbi hökm kimi qoymağı oxuyanlara ürəkli, cəsarətli olmaq mesajı idi. Millətin azadlıq naminə ayağa qalxması, bir olması, vahid dövlətçilik ideyalarını özündə yaşadan, ehtiva edən ölümsüz mənəviyyat, əbədiyyət hücrəsi idi , B.Vahabzadə yaradıcılığı. İstiqlal naminə yazıb-yaratmaq, istiqlalçılıq düşüncəsinin irəli aparılması və qələbə çalması naminə hər cür məhrumiyyətə sinə gərmək onun tale yazısıydı. Ən kiçik həcmli şeirindən tutmuş, irihəcmli əsərlərinə qədər hansına nəzər yetirsək, bu missiyanın aydın məqsədini, dönməz çabasını görürük. B.Vahabzadə bu missiyanı təkcə şeirlərində, poema və dram əsərlərində yox, şəxsi həyatı, yaşamı, mühazirələri, dostları ilə söhbətləri, nüfuzlu tribunalarda etdiyi çıxışları, çoxsaylı müsahibələri və s. daxilində də əməl işi kimi büruzə verir, praktik olaraq əyani şəkildə yerinə yetirirdi. Təsadüfi deyil ki, 1990-cı ilin 20 yanvar qırğınından sonra yaşanan bir mənzərə Azərbaycan xalqının yaddaşına əbədi həkk olunub... Şahidlərin xatirəsi, xatırlatdıqları belədir: “Yanvar ayının 22-si idi. Sovet hərbi hissələri tərəfindən çoxsaylı soydaşlarımız amansızcasına qətlə yetirilmişdir. Ölkəmizin paytaxtı büsbütün blokada şəraitində idi. Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Şirkətinin həyətində dayanmışdıq. Bizdən aralı sovet ordusunun bir generalı və onun iki silahlı keşikçisi özlərindən razı halda var-gəl edirdilər. Bu zaman B.Vahabzadə gəlib çıxdı. Yönünü general səmtə çevirib tüpürdü və dedi: “Sizin əliniz günahsız insanların qanına batıb... Siz cəlladsınız. Siz illər boyudur bizləri əsarətdə saxlamısınız. Daha yetər. Xalqımın yarısı qırılsa da, qalanlar sizlərin əsarətindən can qurtaracaqlar” (Türk dünyasının Bəxtiyarı. Səh.61).
Bunu ancaq öz xalqının azadlığı, milli varlığı, suverenlik haqqı uğrunda ömrünü, dincliyini girov qoymuş fövqəladə cəsarət sahibi olan bir insan həmin günlərdə düşmənin gözlərinin içinə söyləyə, üzünə tüpürə bilərdi. Və Bəxtiyarın Bəxtiyarlığı bu fövqəladə cəsarətində idi...
“1988-ci ildə Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatının alovlanması, müstəqillik uğrunda aparılan mübarizə B.Vahabzadənin də yaradıcılığında yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. İstiqlal mövzusu onun poeziyasında ən əsas, aparıcı mövzuya çevrildi” yazır professor Yavuz Axundlu... Bu fikirdə mübahisə doğuran cəhət odur ki, əslində B.Vahabzadə ədəbi aləmə qədəm basdığı ilk mərhələdən istiqlal mübarizəsi üstündə köklənmişdi. Yaranışdan azadlıq nəğməkarı idi. 1988-ci ildən sonrakı dövr onun yaradıcılığının məntiqi davamıydı. Burada çevrilmədən yox, məntiqi davamdan söz açmaq olar.
Hər bir Azərbaycan insanı şairin lənətlədiyi sistemə qarşı olan münasibətini həmin sətirlərdə görür. Bu sətirlər həm də xalqın fikrini, münasibətini ifadə edir. Min çırağa yağ ikən özü çıraqsız qalanların ağrı-acıları, istiqlal savaşı B.Vahabzadənin bu misralarından, eləcə də bütün yaradıcılığından bütöv, boyaboy keçir. “Ona ümid, mənə zor” siyasətinin ustalarına qarşı barışmazlıq simvolu, istiqlal səslənişinin bayraqdarı kimi yaşayır Bəxtiyar poeziyası.
Heç də təsadüfi deyil ki, qüdrətli sənətkarın yaradıcılığından ana xətt kimi keçən istiqlalçılıq düşüncəsindən bəhs edərkən akademik Nizami Cəfərov diqqəti məhz onun əsl vətənçilik duyğusu və mübarizəsi üzərinə yönəldir: “Azadlıq, müstəqillik uğrunda mücadilə zəmanəmizin böyük sənətkarı B.Vahabzadənin yaradıcılığının aparıcı qolunu təşkil edir. Əlli ildən çoxdur ki, şair, mütəfəkkir, ictimai xadim, ideoloq Bəxtiyar Vahabzadə milli azadlığın poetik tarixini yaradır. Həmin tarixin son beş illik mərhələsinin sosial-psixoloji həyəcanları da ən mükəmməl şəkildə, birinci növbədə, Bəxtiyar Vahabzadənin ehtiraslı poeziyasında əks olunur. Bəxtiyarın zamanla, milli-ekoloji mühitlə nəfəs alan təbiətən üsyankar qəhrəmanı özünün kim olduğunu bütün etnik-fizioloji aydınlığı ilə yaxşı bilir” (“Bəxtiyaram mən” kitab-albomu, 2016, səh.30).
Türk dünyasının mənəvi birliyi, yüksəlişi və bu birliyin, yüksəlişin reallaşması, həyata keçirilməsi uğrunda mübarizə işi B.Vahabzadə yaradıcılığının ən mühüm hissəsidir. Onun poeziyası milli varlığına qəsd edilmiş, birliyi və bütövlüyü param-parça edilmiş millətləri birləşməyə çağıran manifest, müraciət, “bölünən və kökündən ayrılan xalqın etiraz qışqırtılarıdır”.
BDU- nun dissertantı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi
Günəş Zakir qızı Quliyeva
