Azərbaycanın xalq artisti, "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunmuş geniş diapazonlu, gur və məlahətli səsli xanəndə, bir çox mahnıların müəllifi, Azərbaycan musiqisi tarixində ilk duet ifaçısı, musiqimizin xanı Xan Şuşinski 1901-ci il avqustun 20-də Şuşada anadan olub. Məlumat üçün onu da qeyd edək ki, böyük sənətkarın əsl adı İsfəndiyar Cavanşirov olub.
Bəy nəslinin Xan nümayəndəsi...
Böyük sənətkar, Şuşanın bünövrəsini qoyan Cavanşir sülaləsindən olan Aslan bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. Ancaq sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, Şuşanın Ballıca kəndində mülkü və dörd kəndi olan Aslan bəyin bütün var-dövləti müsadirə edilir. Bu hadisədən sonra Aslan bəy Bərdəyə köçür. Aslan ağa özü də az-çox musiqiyə bağlı adam olub - tar çalıb, məclislər təşkil edib və oğlunu ustad xanəndələrdən Keçəçi Məhəmmədin, Cabbar Qaryağdının, İslam Abdullayevin, Seyid Şuşinskinin və başqalarının mühitində böyüdüb. Xan Şuşinski mollaxanada təhsil alıb, ərəb əlifbasıyla yazıb-oxumağı bacarıb. Farsca da bilib.
"Xan" ləqəbinin şərəfli tarixçəsi...
Xan Şuşinski adı ona 12-13 yaşlarında məclislərin birində verilib. "Xan" ləqəbinin tarixçəsi belə olub:
Xan əminin ustadı İslam Abdullayev idi və bir gün Novruzlu kəndindəki məclislərdən birinə öz şagirdi İsfəndiyarı da aparır. Məclis hələ başlamamış, İslam Abdullayevin arzusu ilə ev sahibi qrammofonu qurur. Təbrizli Əbülhəsən Xanın ifasında "Kürd Şahnazı"nı dinləyirlər. Hamının heyranlıqla dinlədiyi bu ifadan sonra Segah İslam heç kimin gözləmədiyi halda üzünü tutur İsfəndiyara: "Bəlkə sən də bizim üçün "Kürd Şahnazı" oxuyasan?"- deyir. İsfəndiyar 12-13 yaşından başlayaraq, saatlarla Cabbar Qaryağdıoğlunun, Seyid Şuşinskinin, Əbülhəsən xanın vallarını oxudub, onların ifasının ən incə nüanslarını belə olduğu kimi təqlid etməyə çalışsa da, birdən-birə, özü də Əbülhəsən Xanın ifasından sonra oxumağa tərəddüd edir. Ancaq buna baxmayaraq, İslam Abdullayevin sözünü yerə salmır. Məclis əhli ikinci dəfə "Kürd Şahnazı" dinləməli olur. "Kürd Şahnazı"nı zilə çəkən İsfəndiyar elə oxuyur ki, məclis əhli yerbəyerdən Əbülhəsən xanın adının birinci hissəsini ixtisara salıb, "əsl xan elə bu imiş ki!", - deyir. Vəcdə gələn İslam Abdullayev isə, ustad xeyir-duasını verir: "Bu gündən sənin adın oldu Xan Şuşinski"- deyir.
Bakıya gəlişinin səbəbi...
Xan Şuşinski 1939-cu ildə Bakı şəhərinə köçmüş, həmin ildən də Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti olmuşdur. Onun Bakıya gəlməsinin maraqlı tarixçəsi var:
Xan əmi arada-sırada Bakıya gəlir və konsertlər verirmiş. O, filarmoniyaya - çıxış etməyə yollanarkən insan seliylə üz-üzə qalırmış. O dönəmlər atlı milislər bir tərəfdən - "Azərnəşr"dən filarmoniyaya, o biri yandan isə - "Azneft" meydanından filarmoniyaya kimi Xan əminin heyranlarını sakitləşdirməyə çalışırmış ki, o, filarmoniya səhnəsinə çıxa bilsin. Di gəl, qapı və pəncərələr sınmadan bunu edə bilmirmişlər... Amma, Xan əminin Bakıya gəlişi siyasi qərarla bağlıdır. Belə ki, 1938-ci ildə Moskva dekadasına getməyən Xan Şuşinski barədə söz-söhbət gəzirmiş ki - Şuşada toyları qoyub Moskvaya vacib dövlət tədbirinə getmək istəməyib. O dönəmlərdə Azərbaycanın kommunist rəhbəri Mircəfər Bağırov Xan Şuşinskinin Bakıya köçürülməsini əmr edir və 1939-cu ildə - 38 yaşında Xan əmi Bakıya gəlməyə məcbur olur - səsi və sənəti yenə onu xilas edir. 1940-cı ildə isə Xan əmiyə birbaşa xalq artisti adı verilir.
Muğamlarımızın mahir ifaçısı...
Xan Şuşinski geniş səs diapazonuna sahib olmaqla yanaşı Azərbaycanın mədəniyyətini bütün dünyaya tanıtması ilə də xalq arasında böyük müvəffəqiyyət qazanmağa nail olub. Azərbaycan milli musiqisinin təbliği yolunda böyük nailiyyətlərə imza atıb. O, mürəkkəb muğamların mahir bilicisi olub. Səsini istədiyi kimi dəyişməkdə, zəngulə vurmaqda bir çox tanınmış xanəndələrin diqqət mərkəzində durub. Xan Şuşinskinin ifa etdiyi muğamlarda heç vaxt eynilik hiss edilməyib. Daim muğamların ruhuna uyğun qəzəllər seçib. Xan Şuşinski bütün növ muğamların mahir ifaçısı idi. O, ritmik muğamları qeyri-adi bir ustalıqla oxuyurdu, dinləyicidə böyük ruh yüksəkliyi oyadırdı. Azərbaycan musiqi tarixinin əvəzolunmaz korifeyi Xan Şuşinskinin səsinin yadigarı kimi cəmisi 240 dəqiqəlik lent yazısı qalıb.
1944-cü ildə İranda qastrol səfərində olmuş, Tehran, Təbriz, Ərdəbil, Rəşt, Qəzvin və s. şəhərlərdə çıxış etmişdir.
Azərbaycan xanəndəlik sənəti tarixində xüsusi yer tutan sənətkar həmçinin pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, gənc istedadların yetişməsində mühüm rol oynamışdır.
1959-cu ildə Moskvada keçirilmiş Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə uğurla çıxış etmişdir. "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunmuşdur...
Qarabağ şikəstəsi...
Xan Şuşinski "Qarabağ şikəstəsi"ni oxumağı çox sevərmiş. Şikəstə ondan əvvəl məclisdə 3-4 xanəndənin ifasında səslənsəydi də, Xan bütün çıxışlarında həmişə birinci "Qarabağ şikəstəsi"ni oxuyarmış. Bu, çox təbii qarşılanardı. Bu barədə Seyid Şuşinski maraqlı bir xatirə qələmə alıb. Məlum olur ki, Seyid Şuşinski və Cabbar Qaryağdıoğlu neçə illərmiş ki, Qarabağa getmirmişlər. Bir gün Cabbar Qaryağdıoğlu Seyid Şuşinskiyə deyir ki, Xanı neçə vaxtdır görmürəm. Xana xəbər göndər, gəlsin bizə. O da Xana zəng edib, Cabbar əminin sifarişini ona çatdırır. Cabbar Qaryağdıoğlugilə gələn Xan Şuşinski ustadların göstərişilə "Mirzə Hüseyn segahı" ilə "Qarabağ şikəstəsi"ni oxuyur. Onun ifasından sonra Cabbar deyir ki, "Seyidlə üç-dörd il idi Qarabağa getmirdik. Dedik sənin səsinlə Qarabağın axar-baxarlı dağlarını, Turş suyunu, İsa bulağını, Cıdır düzünü, Topxana meşəsini gedib gəzib gələk. Çox sağ ol. Gəzdik gəldik". Xanın səsi Qarabağın ab-havası idi.
Yaradıcılığı...
Yaradıcılığında "Şahnaz", "Qarabağ şikəstəsi", "Kürd-şahnaz", "Rast", "Bayatı-Şiraz", "Çahargah", "Mahur", "Heyratı", "Şur", "Mirzə Hüseyn segahı"və digər muğamlar əsas yer tuturdu.
"Mirzə Hüseyn segahı" XVIII əsrdə yaşamış Qarabağın məşhur xanəndəsi Mirzə Hüseynin adı ilə bağlı olsa da, ondan söz düşəndə, Xanın da adı xatırlanır. Adətən də, onu "Mirzə Hüseyn segahı"nın ikinci müəllifi adlandırırlar. Çünki 120-130 il sürən uzun fasilədən sonra bu muğama Xan yenidən "Manəndi müxalif" şöbəsini əlavə edib.
Xan Şuşinski yalnız görkəmli xanəndə kimi tanınsa da, onun bir sıra bəstələri də olub. "Şuşanın dağları"ndan tutmuş, yaşlı çağlarında - qızının doğulması münasibətiylə yazdığı "Ceyran" mahnısınadək çox mahnısı olub Xan əminin. Amma özünü müəllif saymayıb və həmişə deyib ki, "xalqdan aldığımı xalqıma qaytarıram". Çox zaman xalq mahnıları kimi təqdim olunan "Qəmərim", "Şuşanın dağları", "Ay gözəl", "Məndən gen gəzmə", "Al yanağında", "Dağlarda çiçək", "Gözəl yarım", "Ölürəm, a Ceyran bala" mahnılarını Xan Şuşinski bəstələyib. Xanın səsi Qarabağın ab-havası idi.
Simfonik orkestrin müşayiəti ilə, ilk dəfə simfonik muğamlarda solo hissəni Xan oxuyub. Musiqi tariximizdə ilk duet də böyük sənətkarın adı ilə bağlıdır. Belə ki, Azərbaycan musiqi tarixində ilk duet Şövkət xanım Ələkbərova ilə Xan Şuşinskinin ifasında səslənib.
Xan Şuşinski Üzeyir Hacıbəyovdan başqa heç bir bəstəkarın yaradıcılığına müraciət etməyib. Deyilənə görə, Üzeyir Hacıbəyov Xan Şuşinskinin ifasında mahnılarını dinləməkdən xüsusi zövq alırmış. Xüsusən də, "Qaragöz" mahnısını. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, 1926-cı ildə bəstələnən bu mahnının ilk ifaçısı da elə Xan Şuşinski olub.
Xan Şuşinski çox məsuliyyətli insan olub. Püxtələşmiş, tanınmış böyük sənətkar olanda belə, dəfələrlə oxuduğu musiqi nömrəsini ifa edəndə daxili həyəcan keçirdiyi hiss olunub. Xan səsini qoruyan idi. O, müəyyən təamlardan, nemətlərdən həmişə özünü təcrid edib. Bunun səbəbini soruşanda isə söyləyib ki, İlahi əmanətinə naxələf çıxa bilmərəm. Xan Şuşinski gənclikdə ona verilən Xan adının məsuliyyətini ömrünün sonuna qədər daşıyıb. O, Azərbaycan musiqisinin həqiqi Xanı olub...
Xan Şuşinski sonralar, 1944-cü ildə Əbülhəsən xanla da görüşüb. Bir qrup incəsənət xadimi ilə birgə Təbrizdə qastrol səfərində olarkən, Əbülhəsən İqbal Soltan Xanla yaxından maraqlanır. Deyilənə görə, o, "Qrand otel"də Xanın şərəfinə qonaqlıq da verib.
Cabbar Qaryağdıoğlunun: - "Səsin sənə qulaq asmadı, - oxuma, zökəm oldun, - oxuma, yorğun oldun, - oxuma. Bakının dəli havasından özünü qoru. Küləkli havada bayıra çıxma, istidən tərləsən belə, soyuq su içmə", - sözlərini ömrü boyu unutmayan Xanın səsi həmişə yerində olub. Yaşının ən ahıl çağlarında belə, o, səs imkanlarını qoruya bilib.
Xan Şuşinski yalnız görkəmli xanəndə kimi tanınsa da, onun bir sıra bəstələri də olub.
"Mirzə Hüseyn segahı" XVIII əsrdə yaşamış Qarabağın məşhur xanəndəsi Mirzə Hüseynin adı ilə bağlı olsa da, ondan söz düşəndə, Xanın da adı xatırlanır. Adətən də onu "Mirzə Hüseyn segahı"nın ikinci müəllifi adlandırırlar.
Çünki 120-130 il sürən uzun fasilədən sonra bu muğama Xan yenidən "Manəndi müxalif" şöbəsini əlavə edib.
Opera səhnəsində görünməməsinin səbəbi...
Sənətkarın sağlığında da, indinin özündə də Xan Şuşinskinin opera teatrının səhnəsində görünməməsinə təəccüblə yanaşırlar. Dövrünün ən böyük sənətkarı olan Xan Şuşinskinin operaya dəvət edilməməsinin səbəbləri həmişə qaranlıq qalıb. Bu sualın ən müxtəsər cavabına Xanın xatirələrini vərəqləyəndə rast gəlmək olar. Xan yazıb: "Üzeyir bəy ayrı bir adam idi. Belə insan beş yüz ildə bir dünyaya gəlir. Onunla heç bir kəsi tərəziyə qoymaq olmaz. Mənim xətrimi çox istəyirdi. Yaman muğampərəst idi. "Şur"u çox sevirdi. Özü də həmişə deyərdi ki, heç kəs "Qarabağ şikəstəsi"ni və "Simayi şəms"i Xan kimi oxuya bilməz. Çox çalışdı məni operaya aparsın, özüm getmədim. Dedim ki, ay bəy, mən üzümə ənnik-kirşan yaxıb, səhnəyə çıxa bilmərəm. Bir də, səhnədə xalqın qızına, gəlininə eşqnamə oxuyacam?".
Şuşanın dağları deyil dumanlı...
"Şuşanın dağları" mahnısının sözləri də Xana məxsusdur. Bu mahnının sözlərinə görə, hətta vaxtilə onu çək-çevirə də salıblar - "Şuşanın dağlarının başı niyə dumandır? Bununla nə demək istəyirsən?". Xan Şuşinski də bu sualın cavabında bildirir ki: "Şuşa dağlarının başı həmişə dumanlı olur". Yenə əl çəkmirlər. Bəhanə də bu olur ki, "duman" deyərkən Müsavatın xiffətini çəkirsən yəqin... Axırı Xan məcbur olub, bir müddət bu mahnının sözlərini dəyişərək, "Şuşanın dağları deyil dumanlı" kimi oxuyur.
Evinə girən oğru ilə nərd oynaması...
Müdrik şəxsiyyət olub Xan əmi. Çox dözümlü və mətin olub. - Günün birində arvad-uşağının evdə olmadığı vaxt qapı döyülür. Xan əmi adəti üzrə baxıb soruşmadan qapını açır. İçəri canlı, boylu-buxunlu bir kişi daxil olur. Xan əmi yenə soruşmur ki, kimsən-nəçisən və ona nərd oynamağı təklif edir. Adam da razı olur. Xan əmi "qonağı" bir-iki tas udandan sonra, ona çay-çörək təklif edir. Adam daha dözməyib başlayır danışmağa: "Xan əmi, sən heç bilirsən mən kiməm? Mən Azərbaycanın ən bərkgedən oğrusuyam. Evini oğurlamağa gəlmişdim, amma gördüm yaxşı adamsan... İndi gedib qonşunun evini oğurlayacağam". Xan özünü itirməyib deyir: "Qardaş, oğurlayırsan, mənim evimi oğurla, ta qonum-qonşuda işin olmasın!.." Oğru utanıb çıxıb-gedir...
Onda məni "İqbal"a yazın!...
Heç vaxt kommunist olmayıb Xan əmi. Müsavatın əsgəri olub, amma kommunist olmayıb. Xan kimi qalmağı da yalnız və yalnız səsinin, ifasının sayəsində olub. "Kommunist"likdən yayınmağı da bacarıb. Bir dəfə Xan əmi filarmoniyaya gələndə deyirlər ki, qəzetlərə abunə var, səni nəyə yazaq? Xan əmi qımışaraq soruşur: "İqbal" çıxırmı, ayə? Deyirlər ki, yox. "Onda məni "İqbal"a yazın!"- deyə Xan əmi hamını çaşdırır və güldürür...
Əsl Azərbaycan xanəndəsi...
Xan əmi ailədə və dostlar arasında təvazökar, sadə insan olub. Sirlərini dostları, həmyaşıdları ilə bölüşüb. Yoldaşlıqda, dostluqda sadiq olan Xan Şuşinski ailədə də qayğıkeş, mehriban olub. Bunu, Xanın oğlu Aslan Cavanşirov da təsdiqləyir. Baxmayaraq ki, atası ilə həddindən artıq böyük yaş fərqləri olub. Aslan Cavanşirov Xan atasını əsl Azərbaycan kişisi kimi xatırlayır. Hündürboylu, şux qamətli, buxara papaqlı əsl Azərbaycan kişisi.
Düz 34 il övladsızlığa dözüb və yalnız yaşlı çağlarında atalıq sevinci dadıb! Şuşadan güclə Bakıya köçürüblər - dözüb! Bəy-xan nəslindən olduğunu dilinə gətirməyib - dözüb (axı dayıları müsavatçı olub, sonra mühacirətə gediblər) və yalnız ölüm yatağında deyib ki, mən İbrahim xanın nəslindənəm. Doğrudan da Xan əminin soyadı Cavanşir olub axı!.. Yəni Xan əmini unutmaq özümüzü danmaq, özümüzü yaddaşlardan silmək olardı!..
Xan Şuşinski 1979-cu il martın 18-də isə, Bakı şəhərində vəfat edib, Fəxri xiyabanda dəfn olunub... Allah rəhmət eləsin!
Bəy nəslinin Xan nümayəndəsi...
Böyük sənətkar, Şuşanın bünövrəsini qoyan Cavanşir sülaləsindən olan Aslan bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. Ancaq sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, Şuşanın Ballıca kəndində mülkü və dörd kəndi olan Aslan bəyin bütün var-dövləti müsadirə edilir. Bu hadisədən sonra Aslan bəy Bərdəyə köçür. Aslan ağa özü də az-çox musiqiyə bağlı adam olub - tar çalıb, məclislər təşkil edib və oğlunu ustad xanəndələrdən Keçəçi Məhəmmədin, Cabbar Qaryağdının, İslam Abdullayevin, Seyid Şuşinskinin və başqalarının mühitində böyüdüb. Xan Şuşinski mollaxanada təhsil alıb, ərəb əlifbasıyla yazıb-oxumağı bacarıb. Farsca da bilib.
"Xan" ləqəbinin şərəfli tarixçəsi...
Xan Şuşinski adı ona 12-13 yaşlarında məclislərin birində verilib. "Xan" ləqəbinin tarixçəsi belə olub:
Xan əminin ustadı İslam Abdullayev idi və bir gün Novruzlu kəndindəki məclislərdən birinə öz şagirdi İsfəndiyarı da aparır. Məclis hələ başlamamış, İslam Abdullayevin arzusu ilə ev sahibi qrammofonu qurur. Təbrizli Əbülhəsən Xanın ifasında "Kürd Şahnazı"nı dinləyirlər. Hamının heyranlıqla dinlədiyi bu ifadan sonra Segah İslam heç kimin gözləmədiyi halda üzünü tutur İsfəndiyara: "Bəlkə sən də bizim üçün "Kürd Şahnazı" oxuyasan?"- deyir. İsfəndiyar 12-13 yaşından başlayaraq, saatlarla Cabbar Qaryağdıoğlunun, Seyid Şuşinskinin, Əbülhəsən xanın vallarını oxudub, onların ifasının ən incə nüanslarını belə olduğu kimi təqlid etməyə çalışsa da, birdən-birə, özü də Əbülhəsən Xanın ifasından sonra oxumağa tərəddüd edir. Ancaq buna baxmayaraq, İslam Abdullayevin sözünü yerə salmır. Məclis əhli ikinci dəfə "Kürd Şahnazı" dinləməli olur. "Kürd Şahnazı"nı zilə çəkən İsfəndiyar elə oxuyur ki, məclis əhli yerbəyerdən Əbülhəsən xanın adının birinci hissəsini ixtisara salıb, "əsl xan elə bu imiş ki!", - deyir. Vəcdə gələn İslam Abdullayev isə, ustad xeyir-duasını verir: "Bu gündən sənin adın oldu Xan Şuşinski"- deyir.
Bakıya gəlişinin səbəbi...
Xan Şuşinski 1939-cu ildə Bakı şəhərinə köçmüş, həmin ildən də Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti olmuşdur. Onun Bakıya gəlməsinin maraqlı tarixçəsi var:
Xan əmi arada-sırada Bakıya gəlir və konsertlər verirmiş. O, filarmoniyaya - çıxış etməyə yollanarkən insan seliylə üz-üzə qalırmış. O dönəmlər atlı milislər bir tərəfdən - "Azərnəşr"dən filarmoniyaya, o biri yandan isə - "Azneft" meydanından filarmoniyaya kimi Xan əminin heyranlarını sakitləşdirməyə çalışırmış ki, o, filarmoniya səhnəsinə çıxa bilsin. Di gəl, qapı və pəncərələr sınmadan bunu edə bilmirmişlər... Amma, Xan əminin Bakıya gəlişi siyasi qərarla bağlıdır. Belə ki, 1938-ci ildə Moskva dekadasına getməyən Xan Şuşinski barədə söz-söhbət gəzirmiş ki - Şuşada toyları qoyub Moskvaya vacib dövlət tədbirinə getmək istəməyib. O dönəmlərdə Azərbaycanın kommunist rəhbəri Mircəfər Bağırov Xan Şuşinskinin Bakıya köçürülməsini əmr edir və 1939-cu ildə - 38 yaşında Xan əmi Bakıya gəlməyə məcbur olur - səsi və sənəti yenə onu xilas edir. 1940-cı ildə isə Xan əmiyə birbaşa xalq artisti adı verilir.
Muğamlarımızın mahir ifaçısı...
Xan Şuşinski geniş səs diapazonuna sahib olmaqla yanaşı Azərbaycanın mədəniyyətini bütün dünyaya tanıtması ilə də xalq arasında böyük müvəffəqiyyət qazanmağa nail olub. Azərbaycan milli musiqisinin təbliği yolunda böyük nailiyyətlərə imza atıb. O, mürəkkəb muğamların mahir bilicisi olub. Səsini istədiyi kimi dəyişməkdə, zəngulə vurmaqda bir çox tanınmış xanəndələrin diqqət mərkəzində durub. Xan Şuşinskinin ifa etdiyi muğamlarda heç vaxt eynilik hiss edilməyib. Daim muğamların ruhuna uyğun qəzəllər seçib. Xan Şuşinski bütün növ muğamların mahir ifaçısı idi. O, ritmik muğamları qeyri-adi bir ustalıqla oxuyurdu, dinləyicidə böyük ruh yüksəkliyi oyadırdı. Azərbaycan musiqi tarixinin əvəzolunmaz korifeyi Xan Şuşinskinin səsinin yadigarı kimi cəmisi 240 dəqiqəlik lent yazısı qalıb.
1944-cü ildə İranda qastrol səfərində olmuş, Tehran, Təbriz, Ərdəbil, Rəşt, Qəzvin və s. şəhərlərdə çıxış etmişdir.
Azərbaycan xanəndəlik sənəti tarixində xüsusi yer tutan sənətkar həmçinin pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, gənc istedadların yetişməsində mühüm rol oynamışdır.
1959-cu ildə Moskvada keçirilmiş Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə uğurla çıxış etmişdir. "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunmuşdur...
Qarabağ şikəstəsi...
Xan Şuşinski "Qarabağ şikəstəsi"ni oxumağı çox sevərmiş. Şikəstə ondan əvvəl məclisdə 3-4 xanəndənin ifasında səslənsəydi də, Xan bütün çıxışlarında həmişə birinci "Qarabağ şikəstəsi"ni oxuyarmış. Bu, çox təbii qarşılanardı. Bu barədə Seyid Şuşinski maraqlı bir xatirə qələmə alıb. Məlum olur ki, Seyid Şuşinski və Cabbar Qaryağdıoğlu neçə illərmiş ki, Qarabağa getmirmişlər. Bir gün Cabbar Qaryağdıoğlu Seyid Şuşinskiyə deyir ki, Xanı neçə vaxtdır görmürəm. Xana xəbər göndər, gəlsin bizə. O da Xana zəng edib, Cabbar əminin sifarişini ona çatdırır. Cabbar Qaryağdıoğlugilə gələn Xan Şuşinski ustadların göstərişilə "Mirzə Hüseyn segahı" ilə "Qarabağ şikəstəsi"ni oxuyur. Onun ifasından sonra Cabbar deyir ki, "Seyidlə üç-dörd il idi Qarabağa getmirdik. Dedik sənin səsinlə Qarabağın axar-baxarlı dağlarını, Turş suyunu, İsa bulağını, Cıdır düzünü, Topxana meşəsini gedib gəzib gələk. Çox sağ ol. Gəzdik gəldik". Xanın səsi Qarabağın ab-havası idi.
Yaradıcılığı...
Yaradıcılığında "Şahnaz", "Qarabağ şikəstəsi", "Kürd-şahnaz", "Rast", "Bayatı-Şiraz", "Çahargah", "Mahur", "Heyratı", "Şur", "Mirzə Hüseyn segahı"və digər muğamlar əsas yer tuturdu.
"Mirzə Hüseyn segahı" XVIII əsrdə yaşamış Qarabağın məşhur xanəndəsi Mirzə Hüseynin adı ilə bağlı olsa da, ondan söz düşəndə, Xanın da adı xatırlanır. Adətən də, onu "Mirzə Hüseyn segahı"nın ikinci müəllifi adlandırırlar. Çünki 120-130 il sürən uzun fasilədən sonra bu muğama Xan yenidən "Manəndi müxalif" şöbəsini əlavə edib.
Xan Şuşinski yalnız görkəmli xanəndə kimi tanınsa da, onun bir sıra bəstələri də olub. "Şuşanın dağları"ndan tutmuş, yaşlı çağlarında - qızının doğulması münasibətiylə yazdığı "Ceyran" mahnısınadək çox mahnısı olub Xan əminin. Amma özünü müəllif saymayıb və həmişə deyib ki, "xalqdan aldığımı xalqıma qaytarıram". Çox zaman xalq mahnıları kimi təqdim olunan "Qəmərim", "Şuşanın dağları", "Ay gözəl", "Məndən gen gəzmə", "Al yanağında", "Dağlarda çiçək", "Gözəl yarım", "Ölürəm, a Ceyran bala" mahnılarını Xan Şuşinski bəstələyib. Xanın səsi Qarabağın ab-havası idi.
Simfonik orkestrin müşayiəti ilə, ilk dəfə simfonik muğamlarda solo hissəni Xan oxuyub. Musiqi tariximizdə ilk duet də böyük sənətkarın adı ilə bağlıdır. Belə ki, Azərbaycan musiqi tarixində ilk duet Şövkət xanım Ələkbərova ilə Xan Şuşinskinin ifasında səslənib.
Xan Şuşinski Üzeyir Hacıbəyovdan başqa heç bir bəstəkarın yaradıcılığına müraciət etməyib. Deyilənə görə, Üzeyir Hacıbəyov Xan Şuşinskinin ifasında mahnılarını dinləməkdən xüsusi zövq alırmış. Xüsusən də, "Qaragöz" mahnısını. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, 1926-cı ildə bəstələnən bu mahnının ilk ifaçısı da elə Xan Şuşinski olub.
Xan Şuşinski çox məsuliyyətli insan olub. Püxtələşmiş, tanınmış böyük sənətkar olanda belə, dəfələrlə oxuduğu musiqi nömrəsini ifa edəndə daxili həyəcan keçirdiyi hiss olunub. Xan səsini qoruyan idi. O, müəyyən təamlardan, nemətlərdən həmişə özünü təcrid edib. Bunun səbəbini soruşanda isə söyləyib ki, İlahi əmanətinə naxələf çıxa bilmərəm. Xan Şuşinski gənclikdə ona verilən Xan adının məsuliyyətini ömrünün sonuna qədər daşıyıb. O, Azərbaycan musiqisinin həqiqi Xanı olub...
Xan Şuşinski sonralar, 1944-cü ildə Əbülhəsən xanla da görüşüb. Bir qrup incəsənət xadimi ilə birgə Təbrizdə qastrol səfərində olarkən, Əbülhəsən İqbal Soltan Xanla yaxından maraqlanır. Deyilənə görə, o, "Qrand otel"də Xanın şərəfinə qonaqlıq da verib.
Cabbar Qaryağdıoğlunun: - "Səsin sənə qulaq asmadı, - oxuma, zökəm oldun, - oxuma, yorğun oldun, - oxuma. Bakının dəli havasından özünü qoru. Küləkli havada bayıra çıxma, istidən tərləsən belə, soyuq su içmə", - sözlərini ömrü boyu unutmayan Xanın səsi həmişə yerində olub. Yaşının ən ahıl çağlarında belə, o, səs imkanlarını qoruya bilib.
Xan Şuşinski yalnız görkəmli xanəndə kimi tanınsa da, onun bir sıra bəstələri də olub.
"Mirzə Hüseyn segahı" XVIII əsrdə yaşamış Qarabağın məşhur xanəndəsi Mirzə Hüseynin adı ilə bağlı olsa da, ondan söz düşəndə, Xanın da adı xatırlanır. Adətən də onu "Mirzə Hüseyn segahı"nın ikinci müəllifi adlandırırlar.
Çünki 120-130 il sürən uzun fasilədən sonra bu muğama Xan yenidən "Manəndi müxalif" şöbəsini əlavə edib.
Opera səhnəsində görünməməsinin səbəbi...
Sənətkarın sağlığında da, indinin özündə də Xan Şuşinskinin opera teatrının səhnəsində görünməməsinə təəccüblə yanaşırlar. Dövrünün ən böyük sənətkarı olan Xan Şuşinskinin operaya dəvət edilməməsinin səbəbləri həmişə qaranlıq qalıb. Bu sualın ən müxtəsər cavabına Xanın xatirələrini vərəqləyəndə rast gəlmək olar. Xan yazıb: "Üzeyir bəy ayrı bir adam idi. Belə insan beş yüz ildə bir dünyaya gəlir. Onunla heç bir kəsi tərəziyə qoymaq olmaz. Mənim xətrimi çox istəyirdi. Yaman muğampərəst idi. "Şur"u çox sevirdi. Özü də həmişə deyərdi ki, heç kəs "Qarabağ şikəstəsi"ni və "Simayi şəms"i Xan kimi oxuya bilməz. Çox çalışdı məni operaya aparsın, özüm getmədim. Dedim ki, ay bəy, mən üzümə ənnik-kirşan yaxıb, səhnəyə çıxa bilmərəm. Bir də, səhnədə xalqın qızına, gəlininə eşqnamə oxuyacam?".
Şuşanın dağları deyil dumanlı...
"Şuşanın dağları" mahnısının sözləri də Xana məxsusdur. Bu mahnının sözlərinə görə, hətta vaxtilə onu çək-çevirə də salıblar - "Şuşanın dağlarının başı niyə dumandır? Bununla nə demək istəyirsən?". Xan Şuşinski də bu sualın cavabında bildirir ki: "Şuşa dağlarının başı həmişə dumanlı olur". Yenə əl çəkmirlər. Bəhanə də bu olur ki, "duman" deyərkən Müsavatın xiffətini çəkirsən yəqin... Axırı Xan məcbur olub, bir müddət bu mahnının sözlərini dəyişərək, "Şuşanın dağları deyil dumanlı" kimi oxuyur.
Evinə girən oğru ilə nərd oynaması...
Müdrik şəxsiyyət olub Xan əmi. Çox dözümlü və mətin olub. - Günün birində arvad-uşağının evdə olmadığı vaxt qapı döyülür. Xan əmi adəti üzrə baxıb soruşmadan qapını açır. İçəri canlı, boylu-buxunlu bir kişi daxil olur. Xan əmi yenə soruşmur ki, kimsən-nəçisən və ona nərd oynamağı təklif edir. Adam da razı olur. Xan əmi "qonağı" bir-iki tas udandan sonra, ona çay-çörək təklif edir. Adam daha dözməyib başlayır danışmağa: "Xan əmi, sən heç bilirsən mən kiməm? Mən Azərbaycanın ən bərkgedən oğrusuyam. Evini oğurlamağa gəlmişdim, amma gördüm yaxşı adamsan... İndi gedib qonşunun evini oğurlayacağam". Xan özünü itirməyib deyir: "Qardaş, oğurlayırsan, mənim evimi oğurla, ta qonum-qonşuda işin olmasın!.." Oğru utanıb çıxıb-gedir...
Onda məni "İqbal"a yazın!...
Heç vaxt kommunist olmayıb Xan əmi. Müsavatın əsgəri olub, amma kommunist olmayıb. Xan kimi qalmağı da yalnız və yalnız səsinin, ifasının sayəsində olub. "Kommunist"likdən yayınmağı da bacarıb. Bir dəfə Xan əmi filarmoniyaya gələndə deyirlər ki, qəzetlərə abunə var, səni nəyə yazaq? Xan əmi qımışaraq soruşur: "İqbal" çıxırmı, ayə? Deyirlər ki, yox. "Onda məni "İqbal"a yazın!"- deyə Xan əmi hamını çaşdırır və güldürür...
Əsl Azərbaycan xanəndəsi...
Xan əmi ailədə və dostlar arasında təvazökar, sadə insan olub. Sirlərini dostları, həmyaşıdları ilə bölüşüb. Yoldaşlıqda, dostluqda sadiq olan Xan Şuşinski ailədə də qayğıkeş, mehriban olub. Bunu, Xanın oğlu Aslan Cavanşirov da təsdiqləyir. Baxmayaraq ki, atası ilə həddindən artıq böyük yaş fərqləri olub. Aslan Cavanşirov Xan atasını əsl Azərbaycan kişisi kimi xatırlayır. Hündürboylu, şux qamətli, buxara papaqlı əsl Azərbaycan kişisi.
Düz 34 il övladsızlığa dözüb və yalnız yaşlı çağlarında atalıq sevinci dadıb! Şuşadan güclə Bakıya köçürüblər - dözüb! Bəy-xan nəslindən olduğunu dilinə gətirməyib - dözüb (axı dayıları müsavatçı olub, sonra mühacirətə gediblər) və yalnız ölüm yatağında deyib ki, mən İbrahim xanın nəslindənəm. Doğrudan da Xan əminin soyadı Cavanşir olub axı!.. Yəni Xan əmini unutmaq özümüzü danmaq, özümüzü yaddaşlardan silmək olardı!..
Xan Şuşinski 1979-cu il martın 18-də isə, Bakı şəhərində vəfat edib, Fəxri xiyabanda dəfn olunub... Allah rəhmət eləsin!
