1981-ci ildə "Azərbaycanfilm" kinostudiyası "Qızıl uçurum" filmini istehsalata buraxdı.
Yazıçı İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" povestinin motivləri əsasında çəkilmiş film XIX əsrin sonunda Bakının "qızıl əsri" dövründə pulun hakim olduğu cəmiyyətin iç üzü, eybəcərlikləri, bu cəmiyyətin insanların həyatına göstərdiyi təsir, onun nümayəndələrinin əxlaq və mənəviyyatındakı ziddiyyətlər öz əksini tapmışdır.
İLK QURULUŞ – “NEFT VƏ MİLYONLAR SƏLTƏNƏTİNDƏ”
İnqilabdan əvvəl çar Rusiyasının bütün iri şəhərlərində oldğu kimi, Bakıda da ilk vaxtlar filmlər kafe-şantanlarda və yaxud kino nümayişi üçün düzəldilmiş xüsusi binalarda göstərilirdi.
Həmin filmlər qısametrajlı olub həyatın yalnız kiçik bir parçasını özündə əks etdirirdi. Mövzuya gəlincə, filmlər küçələrdə, vağzallarda, limanlarda baş verən hadisələri, şəhərin görkəmli yerlərini, gözəl təbii mənzərələri özündə əks etdirirdi. Bir neçə il sonra Zaqafqaziyada Pirone qardaşlarının açdığı səhmdarlar cəmiyyəti ("Ticarət evi") Bakı, Tiflis, İrəvan şəhərlərində özünün icarə kontorlarını açır.
1916-cı ildə Pirone qardaşları neft sənayeçilərinin buraxdıqları pul ilə İbrahim bəy Musabəyovun povesti əsasında "Neft və milyonlar səltənətində" adlı ilk bədii Azərbaycan filmini çəkməyə başladılar. Filmin quruluşunu vermək üçün Peterburqdan rejissor Boris Svetlov dəvət olunub. Həmin ildə rejissor Boris Svetlov "Arşın mal alan"(1-ci variant) filminə də quruluş vermişdi.
Yeri gəlmişkən, teatr və kino aktyoru, Xalq artisti Muxtar Avşarov deyirdi ki, Svetlov "Neft və milyonlar səltənətində" filminin rejissor işinə dəvət olunmasına baxmayaraq, əsas çəkilişdə Abbas Mirzə Şərifzadə iştirak edib.
Filmin təbii mənzərələrlə əlaqədar olan epizodları Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyonla əlaqədar olan səhnələri isə Tiflisdə çəkilib. Əsas rollardan birini istedadlı səhnə ustası Hüseyn Ərəblinski oynayıb.
"Neft və milyonlar səltənətində" filmini tam mənada ictimai dram adlandırmaq olmaz. Filmdə tamaşaçını, inqilabdan əvvəlki Bakı neft mədənlərində işləyən fəhlələrin real həyatından uzaqlaşdıran melodram ünsürləri daha çoxdur. Lakin filmin çəkilişinə pul buraxmış və ekranda insanın necə ağlagəlməz yollarla varlana biləcəyini görmək istəyən sahibkarların arzusu xilafına olaraq, "Neft və milyonlar səltənətində" filmində Azərbaycan torpağındakı sərvətlərin vəhşicəsinə talan edildiyi, dağıldığı, hakim sinfin vəhşi ehtirası, onların azğınlığı əks olunub. Xüsusilə görkəmli aktyor Hüseyn Ərəblinskinin məharətlə oynayaraq, real cizgilərlə yaratdığı Lütfəli bəy obrazı göstərir ki, istismarçılar mütləq ölümə məhkumdurlar.
"Neft və milyonlar səltənətində" adlı bu ilk quruluş bir sıra qüsurlarına baxmayaraq Azərbaycanda milli kino incəsənətinin başlanğıcı kimi çox qiymətli idi.
İllər keçdikdən sonra "Neft və milyonlar səltənətində" əsərinə yenidən müraciət etməyə ehtiyac hiss olunmağa başladı. Belə bir vaxtda Rejissor Fikrət Əliyev ikinci dəfə çəkiləcək filmin quruluşunu öz öhdəsinə götürür.
FİKRƏT ƏLİYEV: FİLMİN İKİNCİ QURULUŞU FƏRQLİ OLMALI İDİ
İkinci quruluşda "Qızıl uçurum" adlandırılan filmin yaradıcı heyəti
müəyyənləşdirdikdən sonra çəkiliş üçün nəzərdə tutulan məkanlar seçilir. Filmin çəkilişi Bakıda və Bakı ətrafında aparılır.
Fikrət Əliyev deyirdi ki, əsas çəkilişlər Bakıda lentə alınsa da, filmdəki Avrora görüntülərini Riqada çəkmişik: “Bu həmin epizodlardır ki, Cəlil varlanaraq Cəlil ağa olmuş və ailəsini tərk edərək Avroraya üz tutub.
Riqada aparılan çəkiliş o dərəcədə təbii alındı nəticədə tamaşaçı filmi seyr etdiyi zaman sanki Avrora həyatının canlı səhifələrini görürdü. Bu inandırıcılığı yaratmaq üçün əlimizdən gələni əsirgəmirdik. Filmin çəkilişi üçün seçilmiş yaradıcı heyət yaradıcı iş baxımından çox nümunəvi şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Yəni, biz başa düşür və qəbul edirdik ki, çəkəcəyimiz film milyonların baxışına təqdim ediləcək. Bunun üçün isə film əsl sənət nümunələrinə cavab verəcək şəkildə lentə alınmalı idi".
Yaradıcı heyət filmi hər baxımdan 1916-cı ildə çəkilmiş "Neft və milyonlar səltənətində" filmindən fərqləndirməyə çalışırdı. Dövr öz işini gördüyü kimi, aktyor dəst-xətti də fərqli olmalı idi.
F.Əliyev deyirdi ki, dövr baxımından götürdükdə 1916-cı illə, 1981-ci il arasında nə az, nə də çox, düz 65 il fərq var: “65 il ərzində çox dəyişikliklər olmuşdu. Biz bütün dəyişiklikləri nəzərə alaraq müasir dövrə cavab verən bir film çəkməyi qarşımıza məqsəd qoymuşduq".
Sınaq çəkilişlərinə onlarla aktyor dəvət edən rejissor heç birinin adlarını açıqlamasa da, sadəcə onu bildirmişdi ki, kinonun qaydası belədir ki, hər hansı bir filmin yaranması üçün baş qəhrəman obrazlarına onlarla aktyor dəvət olunur: “Fotosınaq çəkilişlərindən sonra kinosınağında yoxlanan aktyorların hər hansı biri yoxlandığı obraza uyğun gəlirsə, o da təsdiq olunur. Bu baxımdan "Qızıl uçurum" filminin də sınaq çəkilişlərinə bir çox aktyorları dəvət etmişdik. Zənnimcə, hazırda onların adlarını açıqlamağın heç bir mənası yoxdur. Əsas odur ki, təsdiq olunan aktyorlar öz rollarının öhdəsindən məharətlə gələ bilmişlər".
Filmin ssenarisinə gəlincə, ssenari müəllifinin bədii dildə, bədii rənglərlə işlənən ifadə vasitələrini rejissor canlı bir sərgidə işləməli və lentə köçürməli idi. Bunun üçün rejissordan daha artıq qüvvə ilə çalışmaq tələb olunurdu: “Rejissor ssenari müəllifi ilə razılığa gəldikdən sonra ssenari üzərində istənilən dəyişikliyi apara bilər. Bu işin ümumi ahənginə də öz müsbət təsirini göstərir”.
Filmlə bağlı məlumatları əldə etdiyim zaman belə bir fikirlə də rastlaşdım ki, hər iki filmi görən ustad sənətkarlar üstünlüyü 1916-cı ilin çəkilişinə, o dövrün aktyor ustalığına verib. Əlbəttə ki, Hüseyn Ərəblinski kimi ustad aktyorun iştirak etdiyi film heç də zəif hesab oluna bilməzdi. Bu, onların fikri idi. Hətta filmdə epizodik rolda çəkilən Muxtar Avşarov da bu faktı dəstəkləyirdi.
Rejissor bu barədə bildirmişdi ki, "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsal etdiyi filmlərin əksəriyyəti bir neçə dəfə çəkilib: “Misal olaraq "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun" kimi filmlərin adlarını çəkmək olar. Zövq baxımından götürdükdə, təbii ki, hər tamaşaçı üstünlüyü bir rejissorun quruluşuna verə bilər. Əgər söhbət iki dəfə çəkilən filmlərdən gedirsə və həmin filmlərin hər ikisi tamaşaçılara yaxşı tanışdırsa, onda hər kəs seçimdə azaddır. Ancaq bir iş də var ki, tamaşaçı hər hansı bir filmin iki quruluşunu görməyə də bilər. 1916-cı ildə çəkilən filmdən uzaqbaşı bir neçə şəkil qala bilər. Heç kim 1916-cı ildə çəkilən filmi görməyib. Tamaşaçılar fərqli düşüncəyə sahib olduqları kimi, onların zövqləri də müxtəlifdir".
ƏLİABBAS QƏDİROV: CƏLİL OBRAZININ DAXİLİ ALƏMİNİ ÖYRƏNMƏYƏ, ONUN İÇ DÜNYASINI AÇMAĞA CƏHD EDİRDİM
Filmdə baş qəhrəman, Cəlil ağa obrazının ifaçısı teatr və kino aktyoru, Xalq artisti Əliabbas Qədirovdur.
Cəlil obrazı ikili xarakter daşıdığı üçün Ə.Qədirov çəkiliş vaxtı bütün aktyor gücünü tam səfərbər edib.
Aktyor rejissorun görmək arzusunda olduğu Cəlili yaratmaq və ikili xarakterini açmaq üçün öncə onun yaşadığı həyatı, düşdüyü mühiti və onu dəyişdirən səbəblərin kökünü axtarıb. Və etiraf edirdi ki, bütün bunlar tam aydın olduqdan sonra öncə kasıb Cəlili, sonra isə varlı Cəlil ağanın dəyişkən xarakterini bütün dolğunluğu ilə yaratmağa can atmışdır: “Adətən, sınaq çəkilişlərinə dəvət olunan aktyorların bir-birlərindən xəbərləri olmur. Bu da rejissor işinin gizli tərəfidir. Yaxşı yadımdadır ki, sonuncu sınaqda 2-3 aktyor qalmışdı. Ola bilsin ki, onların hər birinin Cəlil obrazına olan uyğunluqları var idi. Ancaq son məqamda üstünlük mənim ifama verildi". Bədii Şura da Cəlil obrazı üçün Ə.Qədirovun yeganə namizəd olduğunu təsdiqləyərək onun ifaçılığını qəbul edir: “Hələ ssenarini oxuduğum zaman Cəlil obrazının daxili aləmini öyrənməyə, onun iç dünyasını tam açmağa cəhd edirdim. Çünki kasıb bir həyat sürən Cəlildən fərqli olaraq, artıq varlanmış, müəyyən var-dövlətə nail olmuş Cəlil ağa bir-birindən kəskin surətdə fərqlənirdi. Yəni, insanın pul gücünə bu dərəcədə dəyişməsi onun ətrafında olanları da təəccübləndirirdi. Bu təəccübləndirmə isə əsasən mənim, filmin baş qəhrəmanı olan Cəlil və Cəlil ağanın öhdəsinə düşürdü. Mən deyərdim ki, çox az adam tapılar ki, varlandıqdan sonra dəyişməsin. Əslində hər bir insan başa düşməlidir ki, bu dünyanın varı-dövləti elə bu dünyada da qalacaq".
Təxminən 10-a yaxın filmdə əsas rollarda çəkilən Əlabbas Qədirov bunun teatr aktyoru üçün böyük göstərici olduğunu söyləyirdi: "Bəzən deyirlər ki, rolun böyük-kiçiyi yoxdur. Ancaq gərək təklif olunan kiçik rol da xarakter baxımından zəngin olsun ki, nəticədə aktyor onun imkanlarından istifadə edə bilsin. Fimdə lap beş dəqiqəlik də olsa görünən epizod bir rolu o vaxt qəbul edib oynayaram ki, onun filmdə mövqeyi olsun. Elə olub ki, xırda bir rola dəvət ediblər qəbul etməmişəm. Çünki həmin rol epizodik olmasına baxmayaraq bədii cəhətdən çox zəif olub. Bundan fərqli olaraq filmlərdə yaratdığım baş qəhrəman obrazları mənim ürəyimdən xəbər verən obrazlar olub. Cəlil də bu qəbildən olan obrazlardan biridir".
Adətən, sınaq çəkilişlərinə dəvət olunan aktyorlar qrup şəklində də kinosınağından keçirlər. Təbii ki, qrup şəklində olan yoxlama proseslərində də uyğunsuzluq ola bilər.
Ə.Qədirov deyirdi ki, hər hansı bir rola tam şəkildə uyğun gələn aktyor qrup şəklində olan çəkilişdə istənilən uğuru qazanmaya da bilərdi.
Tutaq ki, sınaq çəkilişinə qatılan 20 aktyordan axıra 5-i qala bilər. Kino aləmində bu kimi hallarla üzləşmək mümkündür.
Ə.Qədirov "Qızıl uçurum" filminin çəkilişinə qatıldığı zaman bütün çəkiliş prosesi ilə yaxından tanış olub. "hər hansı bir rola dəvət aldığım zaman ilk növbədə öz-özümə düşünürəm ki, mən bu rola düşməyə də bilərəm, yəni sınağında iştirak etdiyim rola təsdiq olunmaya bilərəm. Ancaq buna baxmayaraq, əgər rol məni tutubsa, onda sınaq çəkilişində özümü elə göstərirəm ki, tam olaraq ürəyimcə olsun. Yəni mən bunu bacarıram. Deməli mənə həvalə olunan rolun öhdəsindən gələ bilərəm. Cəlil obrazının sınaq çəkilişlərində də bu hiss məni bir an da olsun tərk etmədi". Əliabbas müəllimin dediyinə görə, filmin çəkilişi çox maraqlı keçib. "Filmin əsas çəkilişi Bakıda ararılırdı. Natura çəkilişləri, interyer yerləri isə Riqada lentə alınırdı. Gördüyünüz kimi Avrora həyatı köhnə Riqada o dərəcədə ustalıqla lentə alınmışdı ki, nəticədə də tamaşaçını inandırmaq mümkün olmuşdu". Bir məqama da toxunmaq lazımdır ki, Riqa kimi bir şəhərdə Avrora həyatını canlandırmaq üçün filmin yaradıcı heyətindən yüksək məbləğ tələb olunurdu. ""Qızıl uçurum" filmi dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmiş və nəticədə də Avrora görüntüləri filmdə canlı şəkildə yarana bilmişdi. O dövrdə sronsor söhbəti olmazdı, yalnız kino ilə alaqəli olan idarələr dövlətlə danışıqlar ararır və sənədləşmə yolu ilə maddi təminat lazım olan yerə köçürülürdü. Əgər danışıq yolu ilə iş həll olunmurdusa o zaman xahiş-minnətlə məsələni həll edirdilər. Ancaq bu kimi baş verən proseslərdən nə aktyorun, nə də rejissorun xəbəri olmazdı".
Filmin yaradıcı heyəti çox maraqlı bir çəkiliş prosesinin yaxın iştirakçılarına çevriliblər. Filmdə bir araya gələn maraqlı aktyor qrupu iştirak edib.
Ə.Qədirov deyirdi ki, Hamlet Xanızadə, Məmmədrza Şeyxzamanov, Həmidə Ömərova kimi aktyorların ifası bir-birini tamamlayırdı: “Filmin rejissoru seçimdə daha çox ustad aktyorların ifasına üstünlük vermiş və onların hər birini uyğun olan rollara təsdiq etmişdir. Ümumiyyətlə aktyor seçiminin düzgün aparılması əvvəlcədən filmin yarı faiz uğurundan xəbər verir".
Aktyor söhbət əsnasında çəkildiyi "Sevinc buxtası" və "Qızıl uçurum" filmlərinin müəyyən mənada bir-birinə bənzədiyini də diqqətə çəkmişdi: “Bəlkə də hər iki filmdə söhbətin əsasən neftlə əsaslandırılması bu oxşarlığı daha da qabardır. Hər iki film mövzu etibarilə bir-birinə müəyyən mənada oxşasa da, xarakter baxımından Nazimlə Cəlil bir-birlərinə bənzəmir. Bəlkə də bənzərlik onların kasıb olduqları zamana daha çox təsadüf edir. Çünki hər iki qəhrəman nə qədər ki, kasıbdır bir o qədər saf, bir o qədər daxilən təmizdilər. Əlbəttə ki, Nazim sona qədər bu saflığı qoruyub saxlaya bilir. Ancaq Cəlil elə ki, Cəlil ağa olur, bununla da hər şey dəyişir. Onun ətraf mühitə olan baxışı, dost bildiyi insanlara olan kobud münasibəti bir daha göstərir ki, varlı həyat onu tamam karıxdırıb. Yəni, Cəlil öz baxışı ilə fərqli düşüncəyə malik olduğunu sübut edir. O bir insan kimi taleyini özü seçir, tale yolunu özü müəyyənləşdirir. Bütün bunlar əsərdən də, ssenaridən də mənə yaxşı məlum idi. Fikrət Əliyev bir obrazın daxili aləmini mənə başa salaraq "Cəlil varlanaraq dəyişib və sən də bu dəyişikliyi olduğu kimi, bəlkə də olduğundan da artıq yaratmalısan" deyirdi. Bu film hər birimiz üçün örnək olmalıdır. Rejissor da, elə mən də çalışdıq ki, bu fikirləri tam olaraq təqdim edə bilək. İnsan milyonlara tabe olmamalıdır. Tabe olan insanın aqibəti elə Cəlil kimilərinin aqibəti kimi olacaq. Bir anlıq Cəlilin müflisləşmiş vəziyyətdə vətəninə, elinə, ailəsinə döndüyü kadrları xatırlayaq. Onun görünüşü nə qədər miskindir. Kim belə sonluq istər ki?"
HƏMİDƏ ÖMƏROVA: HƏMİN ƏRƏFƏDƏ SINAQDAN KEÇDİYİM 3 FİLMDƏN İKİSİNƏ BAŞ ROLA TƏSDİQ OLUNMUŞDUM
"Qızıl uçurum" filminin hazırlıq işləri getdiyi zamanda Xalq artisti Həmidə Ömərova Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu yenicə bitirmişdi və "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının aktyorluq şöbəsində çalışırdı.
Aktrisa deyir ki, eyni zamanda üç filmdə baş rolların sınaq çəkilişlərinə dəvət almışdım: “Bunlardan biri haqqında bəhs etdiyimiz "Qızıl uçurum" filmi idi. Filmin ssenarisini oxuyub sadə, təmkinli, azərbaycanlı qızının obrazını çox bəyəndim. Bu filmlə eyni vaxtda "Gözlə məni"(Şahnaz) və "Anlamaq itəyirəm"(Çinarə) filmlərinin də sınağına qatılmışdım. Şəfiqə obrazının sınağında bir çox aktrisalar iştirak edirdi. Həmin aktrisalar arasında mənim kurs yoldaşım Tamilla Əhmədova da var idi. O, artıq Əjdər İbrahimovun "Qəribə adam" filmində çəkilmişdi. Onu da qeyd edim ki, sınaq çəkilişlərində tərəfmüqabilim Əlabbas Qədirov, filmin bədii rəhbəri isə Eldar Quliyev idi. Hiss edirdim ki, daha çox Tamilla Əhmədovanın ifası çəkiliş qrupunun xoşuna gəlib. Sınaq çəkilişlərindən bir müddət sonra eşitdim ki, sınaqdan keçdiyim 3 filmdən ikisinə baş rola təsdiq olunmuşam".
Həmin rollar "Qızıl uçurum"da Şəfiqə və "Anlamaq istəyirəm" filmindəki Çinarə obrazları idi. Eyni vaxtda iki filmin çəkilişlərində iştirak etməyin də öz çətinlikləri olur. Ancaq Həmidə Ömərova bunun öhdəsindən gələ bilib: "Elə olurdu ki, səhər "Qızıl uçurum"da məsum, sakit təbiətli kəndli qızı Şəfiqəni oynayırdım, axşam isə şıltaq, ərköyün, müasir Çinarəni. Çətinliklərə baxmayaraq hər iki film mənə uğur gətirdi”.
Filmin bir neçə epizodu Səadət sarayında lentə alınıb.
H.Ömərova deyir ki, çəkilişlərin birində artıq varlı bəy olmuş Cəlil ağanın sərxoş halda evə gəlmə səhnəsi lentə alınırdı: Həmin səhnədə Şəfiqə həyat yoldaşını mehribanlıqla qarşılayıb soruşur: "Cəlil, harda idin?" Cəlil Şəfiqənin gözlərinə baxmaqdan utanıb birtəhər pillələri çıxır. Bu epizod çox qısa bir zamanda çəkildi və rejissor F.Əliyev dedi ki, Həmidə siz Əliabbasla birgə bu səhnəni o qədər təbii oynadınız ki, 2-ci dubl çəkməyə ehtiyac qalmadı. Amma hər ehtimala qarşı birini də çəkək. Film çox rahat çəkilirdi. Bəlkə də elə bu rahatçılığın bir səbəbi filmdə güclü aktyor ansamblının çalışması idi. Məmmədrza Şeyxzamanov, Hamlet Xanızadə, Əlabbas Qədirov kimi aktyorlar filmin yarı uğurunu əvvəlcədən sanki həll etmişdilər".
Aktrisa onu da etiraf edir ki, həyatda ilk zərbəni məhz bu filmdə alıb. "Vilnüs festivalında münsiflər heyəti mənim otel nömrəmə zəng vurub təbrik etdilər ki, yekdilliklə sizi festivalın Missi seçib "Srappa" jurnalının mükafatına təqdim etmişik. Bu sevindirici xəbərdən sonra səhnədə mükafatı necə alacağımı da məşq etmişdim. Lakin festivalın bağlanış günü məlum oldu ki, mənim tərəfmüqabilim "Mister festival"- Litva aktyoru Yozas Budraytis xəstələnib, onu erməni aktyoru əvəz edəcək, odur ki, festivalın xanımı da litvalı olmalıdır. Dirlom mənim adıma yazıldığı üçün yalnız mükafatım litvalı aktrisaya çatdı. Bu, mənim kinodan aldığım ilk zərbə idi".
FİLM İKİNCİ KATEQORİYAYA LAYİQ GÖRÜLÜB
“Qızıl uçurum” filmi ikinci kateqoriyaya, Vilnüsdə keçirilən XIV Ümumittifaq kinofestivalında "Qızıl uçurum Debüt mükafatına layiq görülüb.
Filmin yaradıcı heyəti: Ssenari müəllifi Mirzəağa Mövsümov, rejissor Fikrət Əliyev, operator Valeri Kərimov, Kənan Məmmədov, rəssam Kamil Nəcəfzadə, Arif Əbdürrəhmanov, bəstəkar Cahangir Cahangirov.
Rollarda çəkiliblər: Əlabbas Qədirov(Cəlil), Həmidə Ömərova(Şəfiqə), Hamlet Xanızadə(Lütfəli bəy), Yelena Qabets(Ağbəniz), Məmmədrza Şeyxzamanov(Qurban), Həsənağa Turabov(usta Bağır), Sadıq Hüseynov(Əhməd), Şamil Süleymanov(Əziz), Kamil Məhərrəmov(Qüdrət), Eldəniz Zeynalov(Nuru bəy), Muxtar Maniyev(Xəlil), Muxtar Avşarov(arabaçı).
Yazıçı İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" povestinin motivləri əsasında çəkilmiş film XIX əsrin sonunda Bakının "qızıl əsri" dövründə pulun hakim olduğu cəmiyyətin iç üzü, eybəcərlikləri, bu cəmiyyətin insanların həyatına göstərdiyi təsir, onun nümayəndələrinin əxlaq və mənəviyyatındakı ziddiyyətlər öz əksini tapmışdır.
İLK QURULUŞ – “NEFT VƏ MİLYONLAR SƏLTƏNƏTİNDƏ”
İnqilabdan əvvəl çar Rusiyasının bütün iri şəhərlərində oldğu kimi, Bakıda da ilk vaxtlar filmlər kafe-şantanlarda və yaxud kino nümayişi üçün düzəldilmiş xüsusi binalarda göstərilirdi.
Həmin filmlər qısametrajlı olub həyatın yalnız kiçik bir parçasını özündə əks etdirirdi. Mövzuya gəlincə, filmlər küçələrdə, vağzallarda, limanlarda baş verən hadisələri, şəhərin görkəmli yerlərini, gözəl təbii mənzərələri özündə əks etdirirdi. Bir neçə il sonra Zaqafqaziyada Pirone qardaşlarının açdığı səhmdarlar cəmiyyəti ("Ticarət evi") Bakı, Tiflis, İrəvan şəhərlərində özünün icarə kontorlarını açır.
1916-cı ildə Pirone qardaşları neft sənayeçilərinin buraxdıqları pul ilə İbrahim bəy Musabəyovun povesti əsasında "Neft və milyonlar səltənətində" adlı ilk bədii Azərbaycan filmini çəkməyə başladılar. Filmin quruluşunu vermək üçün Peterburqdan rejissor Boris Svetlov dəvət olunub. Həmin ildə rejissor Boris Svetlov "Arşın mal alan"(1-ci variant) filminə də quruluş vermişdi.
Yeri gəlmişkən, teatr və kino aktyoru, Xalq artisti Muxtar Avşarov deyirdi ki, Svetlov "Neft və milyonlar səltənətində" filminin rejissor işinə dəvət olunmasına baxmayaraq, əsas çəkilişdə Abbas Mirzə Şərifzadə iştirak edib.
Filmin təbii mənzərələrlə əlaqədar olan epizodları Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyonla əlaqədar olan səhnələri isə Tiflisdə çəkilib. Əsas rollardan birini istedadlı səhnə ustası Hüseyn Ərəblinski oynayıb.
"Neft və milyonlar səltənətində" filmini tam mənada ictimai dram adlandırmaq olmaz. Filmdə tamaşaçını, inqilabdan əvvəlki Bakı neft mədənlərində işləyən fəhlələrin real həyatından uzaqlaşdıran melodram ünsürləri daha çoxdur. Lakin filmin çəkilişinə pul buraxmış və ekranda insanın necə ağlagəlməz yollarla varlana biləcəyini görmək istəyən sahibkarların arzusu xilafına olaraq, "Neft və milyonlar səltənətində" filmində Azərbaycan torpağındakı sərvətlərin vəhşicəsinə talan edildiyi, dağıldığı, hakim sinfin vəhşi ehtirası, onların azğınlığı əks olunub. Xüsusilə görkəmli aktyor Hüseyn Ərəblinskinin məharətlə oynayaraq, real cizgilərlə yaratdığı Lütfəli bəy obrazı göstərir ki, istismarçılar mütləq ölümə məhkumdurlar.
"Neft və milyonlar səltənətində" adlı bu ilk quruluş bir sıra qüsurlarına baxmayaraq Azərbaycanda milli kino incəsənətinin başlanğıcı kimi çox qiymətli idi.
İllər keçdikdən sonra "Neft və milyonlar səltənətində" əsərinə yenidən müraciət etməyə ehtiyac hiss olunmağa başladı. Belə bir vaxtda Rejissor Fikrət Əliyev ikinci dəfə çəkiləcək filmin quruluşunu öz öhdəsinə götürür.
FİKRƏT ƏLİYEV: FİLMİN İKİNCİ QURULUŞU FƏRQLİ OLMALI İDİ
İkinci quruluşda "Qızıl uçurum" adlandırılan filmin yaradıcı heyəti
müəyyənləşdirdikdən sonra çəkiliş üçün nəzərdə tutulan məkanlar seçilir. Filmin çəkilişi Bakıda və Bakı ətrafında aparılır.
Fikrət Əliyev deyirdi ki, əsas çəkilişlər Bakıda lentə alınsa da, filmdəki Avrora görüntülərini Riqada çəkmişik: “Bu həmin epizodlardır ki, Cəlil varlanaraq Cəlil ağa olmuş və ailəsini tərk edərək Avroraya üz tutub.
Riqada aparılan çəkiliş o dərəcədə təbii alındı nəticədə tamaşaçı filmi seyr etdiyi zaman sanki Avrora həyatının canlı səhifələrini görürdü. Bu inandırıcılığı yaratmaq üçün əlimizdən gələni əsirgəmirdik. Filmin çəkilişi üçün seçilmiş yaradıcı heyət yaradıcı iş baxımından çox nümunəvi şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Yəni, biz başa düşür və qəbul edirdik ki, çəkəcəyimiz film milyonların baxışına təqdim ediləcək. Bunun üçün isə film əsl sənət nümunələrinə cavab verəcək şəkildə lentə alınmalı idi".
Yaradıcı heyət filmi hər baxımdan 1916-cı ildə çəkilmiş "Neft və milyonlar səltənətində" filmindən fərqləndirməyə çalışırdı. Dövr öz işini gördüyü kimi, aktyor dəst-xətti də fərqli olmalı idi.
F.Əliyev deyirdi ki, dövr baxımından götürdükdə 1916-cı illə, 1981-ci il arasında nə az, nə də çox, düz 65 il fərq var: “65 il ərzində çox dəyişikliklər olmuşdu. Biz bütün dəyişiklikləri nəzərə alaraq müasir dövrə cavab verən bir film çəkməyi qarşımıza məqsəd qoymuşduq".
Sınaq çəkilişlərinə onlarla aktyor dəvət edən rejissor heç birinin adlarını açıqlamasa da, sadəcə onu bildirmişdi ki, kinonun qaydası belədir ki, hər hansı bir filmin yaranması üçün baş qəhrəman obrazlarına onlarla aktyor dəvət olunur: “Fotosınaq çəkilişlərindən sonra kinosınağında yoxlanan aktyorların hər hansı biri yoxlandığı obraza uyğun gəlirsə, o da təsdiq olunur. Bu baxımdan "Qızıl uçurum" filminin də sınaq çəkilişlərinə bir çox aktyorları dəvət etmişdik. Zənnimcə, hazırda onların adlarını açıqlamağın heç bir mənası yoxdur. Əsas odur ki, təsdiq olunan aktyorlar öz rollarının öhdəsindən məharətlə gələ bilmişlər".
Filmin ssenarisinə gəlincə, ssenari müəllifinin bədii dildə, bədii rənglərlə işlənən ifadə vasitələrini rejissor canlı bir sərgidə işləməli və lentə köçürməli idi. Bunun üçün rejissordan daha artıq qüvvə ilə çalışmaq tələb olunurdu: “Rejissor ssenari müəllifi ilə razılığa gəldikdən sonra ssenari üzərində istənilən dəyişikliyi apara bilər. Bu işin ümumi ahənginə də öz müsbət təsirini göstərir”.
Filmlə bağlı məlumatları əldə etdiyim zaman belə bir fikirlə də rastlaşdım ki, hər iki filmi görən ustad sənətkarlar üstünlüyü 1916-cı ilin çəkilişinə, o dövrün aktyor ustalığına verib. Əlbəttə ki, Hüseyn Ərəblinski kimi ustad aktyorun iştirak etdiyi film heç də zəif hesab oluna bilməzdi. Bu, onların fikri idi. Hətta filmdə epizodik rolda çəkilən Muxtar Avşarov da bu faktı dəstəkləyirdi.
Rejissor bu barədə bildirmişdi ki, "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsal etdiyi filmlərin əksəriyyəti bir neçə dəfə çəkilib: “Misal olaraq "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun" kimi filmlərin adlarını çəkmək olar. Zövq baxımından götürdükdə, təbii ki, hər tamaşaçı üstünlüyü bir rejissorun quruluşuna verə bilər. Əgər söhbət iki dəfə çəkilən filmlərdən gedirsə və həmin filmlərin hər ikisi tamaşaçılara yaxşı tanışdırsa, onda hər kəs seçimdə azaddır. Ancaq bir iş də var ki, tamaşaçı hər hansı bir filmin iki quruluşunu görməyə də bilər. 1916-cı ildə çəkilən filmdən uzaqbaşı bir neçə şəkil qala bilər. Heç kim 1916-cı ildə çəkilən filmi görməyib. Tamaşaçılar fərqli düşüncəyə sahib olduqları kimi, onların zövqləri də müxtəlifdir".
ƏLİABBAS QƏDİROV: CƏLİL OBRAZININ DAXİLİ ALƏMİNİ ÖYRƏNMƏYƏ, ONUN İÇ DÜNYASINI AÇMAĞA CƏHD EDİRDİM
Filmdə baş qəhrəman, Cəlil ağa obrazının ifaçısı teatr və kino aktyoru, Xalq artisti Əliabbas Qədirovdur.
Cəlil obrazı ikili xarakter daşıdığı üçün Ə.Qədirov çəkiliş vaxtı bütün aktyor gücünü tam səfərbər edib.
Aktyor rejissorun görmək arzusunda olduğu Cəlili yaratmaq və ikili xarakterini açmaq üçün öncə onun yaşadığı həyatı, düşdüyü mühiti və onu dəyişdirən səbəblərin kökünü axtarıb. Və etiraf edirdi ki, bütün bunlar tam aydın olduqdan sonra öncə kasıb Cəlili, sonra isə varlı Cəlil ağanın dəyişkən xarakterini bütün dolğunluğu ilə yaratmağa can atmışdır: “Adətən, sınaq çəkilişlərinə dəvət olunan aktyorların bir-birlərindən xəbərləri olmur. Bu da rejissor işinin gizli tərəfidir. Yaxşı yadımdadır ki, sonuncu sınaqda 2-3 aktyor qalmışdı. Ola bilsin ki, onların hər birinin Cəlil obrazına olan uyğunluqları var idi. Ancaq son məqamda üstünlük mənim ifama verildi". Bədii Şura da Cəlil obrazı üçün Ə.Qədirovun yeganə namizəd olduğunu təsdiqləyərək onun ifaçılığını qəbul edir: “Hələ ssenarini oxuduğum zaman Cəlil obrazının daxili aləmini öyrənməyə, onun iç dünyasını tam açmağa cəhd edirdim. Çünki kasıb bir həyat sürən Cəlildən fərqli olaraq, artıq varlanmış, müəyyən var-dövlətə nail olmuş Cəlil ağa bir-birindən kəskin surətdə fərqlənirdi. Yəni, insanın pul gücünə bu dərəcədə dəyişməsi onun ətrafında olanları da təəccübləndirirdi. Bu təəccübləndirmə isə əsasən mənim, filmin baş qəhrəmanı olan Cəlil və Cəlil ağanın öhdəsinə düşürdü. Mən deyərdim ki, çox az adam tapılar ki, varlandıqdan sonra dəyişməsin. Əslində hər bir insan başa düşməlidir ki, bu dünyanın varı-dövləti elə bu dünyada da qalacaq".
Təxminən 10-a yaxın filmdə əsas rollarda çəkilən Əlabbas Qədirov bunun teatr aktyoru üçün böyük göstərici olduğunu söyləyirdi: "Bəzən deyirlər ki, rolun böyük-kiçiyi yoxdur. Ancaq gərək təklif olunan kiçik rol da xarakter baxımından zəngin olsun ki, nəticədə aktyor onun imkanlarından istifadə edə bilsin. Fimdə lap beş dəqiqəlik də olsa görünən epizod bir rolu o vaxt qəbul edib oynayaram ki, onun filmdə mövqeyi olsun. Elə olub ki, xırda bir rola dəvət ediblər qəbul etməmişəm. Çünki həmin rol epizodik olmasına baxmayaraq bədii cəhətdən çox zəif olub. Bundan fərqli olaraq filmlərdə yaratdığım baş qəhrəman obrazları mənim ürəyimdən xəbər verən obrazlar olub. Cəlil də bu qəbildən olan obrazlardan biridir".
Adətən, sınaq çəkilişlərinə dəvət olunan aktyorlar qrup şəklində də kinosınağından keçirlər. Təbii ki, qrup şəklində olan yoxlama proseslərində də uyğunsuzluq ola bilər.
Ə.Qədirov deyirdi ki, hər hansı bir rola tam şəkildə uyğun gələn aktyor qrup şəklində olan çəkilişdə istənilən uğuru qazanmaya da bilərdi.
Tutaq ki, sınaq çəkilişinə qatılan 20 aktyordan axıra 5-i qala bilər. Kino aləmində bu kimi hallarla üzləşmək mümkündür.
Ə.Qədirov "Qızıl uçurum" filminin çəkilişinə qatıldığı zaman bütün çəkiliş prosesi ilə yaxından tanış olub. "hər hansı bir rola dəvət aldığım zaman ilk növbədə öz-özümə düşünürəm ki, mən bu rola düşməyə də bilərəm, yəni sınağında iştirak etdiyim rola təsdiq olunmaya bilərəm. Ancaq buna baxmayaraq, əgər rol məni tutubsa, onda sınaq çəkilişində özümü elə göstərirəm ki, tam olaraq ürəyimcə olsun. Yəni mən bunu bacarıram. Deməli mənə həvalə olunan rolun öhdəsindən gələ bilərəm. Cəlil obrazının sınaq çəkilişlərində də bu hiss məni bir an da olsun tərk etmədi". Əliabbas müəllimin dediyinə görə, filmin çəkilişi çox maraqlı keçib. "Filmin əsas çəkilişi Bakıda ararılırdı. Natura çəkilişləri, interyer yerləri isə Riqada lentə alınırdı. Gördüyünüz kimi Avrora həyatı köhnə Riqada o dərəcədə ustalıqla lentə alınmışdı ki, nəticədə də tamaşaçını inandırmaq mümkün olmuşdu". Bir məqama da toxunmaq lazımdır ki, Riqa kimi bir şəhərdə Avrora həyatını canlandırmaq üçün filmin yaradıcı heyətindən yüksək məbləğ tələb olunurdu. ""Qızıl uçurum" filmi dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmiş və nəticədə də Avrora görüntüləri filmdə canlı şəkildə yarana bilmişdi. O dövrdə sronsor söhbəti olmazdı, yalnız kino ilə alaqəli olan idarələr dövlətlə danışıqlar ararır və sənədləşmə yolu ilə maddi təminat lazım olan yerə köçürülürdü. Əgər danışıq yolu ilə iş həll olunmurdusa o zaman xahiş-minnətlə məsələni həll edirdilər. Ancaq bu kimi baş verən proseslərdən nə aktyorun, nə də rejissorun xəbəri olmazdı".
Filmin yaradıcı heyəti çox maraqlı bir çəkiliş prosesinin yaxın iştirakçılarına çevriliblər. Filmdə bir araya gələn maraqlı aktyor qrupu iştirak edib.
Ə.Qədirov deyirdi ki, Hamlet Xanızadə, Məmmədrza Şeyxzamanov, Həmidə Ömərova kimi aktyorların ifası bir-birini tamamlayırdı: “Filmin rejissoru seçimdə daha çox ustad aktyorların ifasına üstünlük vermiş və onların hər birini uyğun olan rollara təsdiq etmişdir. Ümumiyyətlə aktyor seçiminin düzgün aparılması əvvəlcədən filmin yarı faiz uğurundan xəbər verir".
Aktyor söhbət əsnasında çəkildiyi "Sevinc buxtası" və "Qızıl uçurum" filmlərinin müəyyən mənada bir-birinə bənzədiyini də diqqətə çəkmişdi: “Bəlkə də hər iki filmdə söhbətin əsasən neftlə əsaslandırılması bu oxşarlığı daha da qabardır. Hər iki film mövzu etibarilə bir-birinə müəyyən mənada oxşasa da, xarakter baxımından Nazimlə Cəlil bir-birlərinə bənzəmir. Bəlkə də bənzərlik onların kasıb olduqları zamana daha çox təsadüf edir. Çünki hər iki qəhrəman nə qədər ki, kasıbdır bir o qədər saf, bir o qədər daxilən təmizdilər. Əlbəttə ki, Nazim sona qədər bu saflığı qoruyub saxlaya bilir. Ancaq Cəlil elə ki, Cəlil ağa olur, bununla da hər şey dəyişir. Onun ətraf mühitə olan baxışı, dost bildiyi insanlara olan kobud münasibəti bir daha göstərir ki, varlı həyat onu tamam karıxdırıb. Yəni, Cəlil öz baxışı ilə fərqli düşüncəyə malik olduğunu sübut edir. O bir insan kimi taleyini özü seçir, tale yolunu özü müəyyənləşdirir. Bütün bunlar əsərdən də, ssenaridən də mənə yaxşı məlum idi. Fikrət Əliyev bir obrazın daxili aləmini mənə başa salaraq "Cəlil varlanaraq dəyişib və sən də bu dəyişikliyi olduğu kimi, bəlkə də olduğundan da artıq yaratmalısan" deyirdi. Bu film hər birimiz üçün örnək olmalıdır. Rejissor da, elə mən də çalışdıq ki, bu fikirləri tam olaraq təqdim edə bilək. İnsan milyonlara tabe olmamalıdır. Tabe olan insanın aqibəti elə Cəlil kimilərinin aqibəti kimi olacaq. Bir anlıq Cəlilin müflisləşmiş vəziyyətdə vətəninə, elinə, ailəsinə döndüyü kadrları xatırlayaq. Onun görünüşü nə qədər miskindir. Kim belə sonluq istər ki?"
HƏMİDƏ ÖMƏROVA: HƏMİN ƏRƏFƏDƏ SINAQDAN KEÇDİYİM 3 FİLMDƏN İKİSİNƏ BAŞ ROLA TƏSDİQ OLUNMUŞDUM
"Qızıl uçurum" filminin hazırlıq işləri getdiyi zamanda Xalq artisti Həmidə Ömərova Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu yenicə bitirmişdi və "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının aktyorluq şöbəsində çalışırdı.
Aktrisa deyir ki, eyni zamanda üç filmdə baş rolların sınaq çəkilişlərinə dəvət almışdım: “Bunlardan biri haqqında bəhs etdiyimiz "Qızıl uçurum" filmi idi. Filmin ssenarisini oxuyub sadə, təmkinli, azərbaycanlı qızının obrazını çox bəyəndim. Bu filmlə eyni vaxtda "Gözlə məni"(Şahnaz) və "Anlamaq itəyirəm"(Çinarə) filmlərinin də sınağına qatılmışdım. Şəfiqə obrazının sınağında bir çox aktrisalar iştirak edirdi. Həmin aktrisalar arasında mənim kurs yoldaşım Tamilla Əhmədova da var idi. O, artıq Əjdər İbrahimovun "Qəribə adam" filmində çəkilmişdi. Onu da qeyd edim ki, sınaq çəkilişlərində tərəfmüqabilim Əlabbas Qədirov, filmin bədii rəhbəri isə Eldar Quliyev idi. Hiss edirdim ki, daha çox Tamilla Əhmədovanın ifası çəkiliş qrupunun xoşuna gəlib. Sınaq çəkilişlərindən bir müddət sonra eşitdim ki, sınaqdan keçdiyim 3 filmdən ikisinə baş rola təsdiq olunmuşam".
Həmin rollar "Qızıl uçurum"da Şəfiqə və "Anlamaq istəyirəm" filmindəki Çinarə obrazları idi. Eyni vaxtda iki filmin çəkilişlərində iştirak etməyin də öz çətinlikləri olur. Ancaq Həmidə Ömərova bunun öhdəsindən gələ bilib: "Elə olurdu ki, səhər "Qızıl uçurum"da məsum, sakit təbiətli kəndli qızı Şəfiqəni oynayırdım, axşam isə şıltaq, ərköyün, müasir Çinarəni. Çətinliklərə baxmayaraq hər iki film mənə uğur gətirdi”.
Filmin bir neçə epizodu Səadət sarayında lentə alınıb.
H.Ömərova deyir ki, çəkilişlərin birində artıq varlı bəy olmuş Cəlil ağanın sərxoş halda evə gəlmə səhnəsi lentə alınırdı: Həmin səhnədə Şəfiqə həyat yoldaşını mehribanlıqla qarşılayıb soruşur: "Cəlil, harda idin?" Cəlil Şəfiqənin gözlərinə baxmaqdan utanıb birtəhər pillələri çıxır. Bu epizod çox qısa bir zamanda çəkildi və rejissor F.Əliyev dedi ki, Həmidə siz Əliabbasla birgə bu səhnəni o qədər təbii oynadınız ki, 2-ci dubl çəkməyə ehtiyac qalmadı. Amma hər ehtimala qarşı birini də çəkək. Film çox rahat çəkilirdi. Bəlkə də elə bu rahatçılığın bir səbəbi filmdə güclü aktyor ansamblının çalışması idi. Məmmədrza Şeyxzamanov, Hamlet Xanızadə, Əlabbas Qədirov kimi aktyorlar filmin yarı uğurunu əvvəlcədən sanki həll etmişdilər".
Aktrisa onu da etiraf edir ki, həyatda ilk zərbəni məhz bu filmdə alıb. "Vilnüs festivalında münsiflər heyəti mənim otel nömrəmə zəng vurub təbrik etdilər ki, yekdilliklə sizi festivalın Missi seçib "Srappa" jurnalının mükafatına təqdim etmişik. Bu sevindirici xəbərdən sonra səhnədə mükafatı necə alacağımı da məşq etmişdim. Lakin festivalın bağlanış günü məlum oldu ki, mənim tərəfmüqabilim "Mister festival"- Litva aktyoru Yozas Budraytis xəstələnib, onu erməni aktyoru əvəz edəcək, odur ki, festivalın xanımı da litvalı olmalıdır. Dirlom mənim adıma yazıldığı üçün yalnız mükafatım litvalı aktrisaya çatdı. Bu, mənim kinodan aldığım ilk zərbə idi".
FİLM İKİNCİ KATEQORİYAYA LAYİQ GÖRÜLÜB
“Qızıl uçurum” filmi ikinci kateqoriyaya, Vilnüsdə keçirilən XIV Ümumittifaq kinofestivalında "Qızıl uçurum Debüt mükafatına layiq görülüb.
Filmin yaradıcı heyəti: Ssenari müəllifi Mirzəağa Mövsümov, rejissor Fikrət Əliyev, operator Valeri Kərimov, Kənan Məmmədov, rəssam Kamil Nəcəfzadə, Arif Əbdürrəhmanov, bəstəkar Cahangir Cahangirov.
Rollarda çəkiliblər: Əlabbas Qədirov(Cəlil), Həmidə Ömərova(Şəfiqə), Hamlet Xanızadə(Lütfəli bəy), Yelena Qabets(Ağbəniz), Məmmədrza Şeyxzamanov(Qurban), Həsənağa Turabov(usta Bağır), Sadıq Hüseynov(Əhməd), Şamil Süleymanov(Əziz), Kamil Məhərrəmov(Qüdrət), Eldəniz Zeynalov(Nuru bəy), Muxtar Maniyev(Xəlil), Muxtar Avşarov(arabaçı).
