9 mart 1913-cü il. O dövrün populyar ictimai, siyasi qəzeti olan "Kavkaz" üzücü bir xəbərlə Tiflis, İrəvan və Naxçıvan ziyalılarını, həmçinin, hərbçilərini çox kədərləndirdi.
Söz arası deyək ki, "Kavkaz" qəzeti rus dilində 1846-cı ilin yanvarından nəşr edilib. Tiflisdə nəşr edilən bu qəzet əvvəllər həftədə 2 dəfə, 1866-cı ildə həftədə 3 dəfə buraxılmışdır. 1877-ci ildən isə gündəlik qəzet kimi məşhurlaşmışdı. 9 mart şənbə günü idi. Şənbə günündə olan elanla bildirilirdi. "Ağır kədərdən sarsılmış Balabəyim xanım əziz və unudulmaz ərinin, Sadıq ağa, bacısı və qardaşları ilə birlikdə əziz atalarının qəflətən vəfat etdiyini öz doğmalarına və tanışlarına xəbər verirlər.
Qoridəki 202-ci piyada polkunun polkovniki Əbülfət ağa Şahtaxtinski martın 6-da gündüz saat 12-də Kutaisi şəhərində qəflətən vəfat etmişdir. Mərhumun cənazəsi Şahtaxtıdakı ata malikanəsinə aparılacaq və orada martın 12-də dəfn ediləcəkdir. Cənazə martın 10-da axşam saat 10-da Tiflisdə olacaqdır".
"Kavkaz" qəzeti 10 mart "Bazar günü" nömrəsində bu kədərli xəbəri təkrar dərc edib ("Kavkaz", 9-10 marta 1913, №57-58). Xatırladaq ki, 1907-ci ildə Qafqaz özünün ən məşhur generallarından birini, Naxçıvanskilərin kürəkəni Maqsud Əlixanovu itirdi. Daşnaklar onu faciəli surətdə məhv etdilər. Onun sədaqətli həyat yoldaşı, general-mayor II Kalbalı xan Naxçıvanskinin qızı Zərrintac bəyim hökumətdən tələb etdi ki, ərini dəfn etmək üçün doğulduğu Xunzaxa aparmağa icazə versinlər. Onu Aleksandropoldakı erməni qəbiristanlığından çıxartdırdı və qardaşları Rəhim xanın, Cəfərqulu xanın, eləcə də ərinin qardaşının köməyi ilə Tiflisdən Bakıya, oradan isə Xunzaxa apardı. Həmin vaxt Tiflis dəmiryol vağzalında Maqsud Əlixanovu yola salanlar arasında Əbülfət ağa və Balabəyim Şahtaxtinskilər də kədərlə dayanmışdılar. Artıq qətiyyətli generallar ağılsız, kütbeyin rəqiblərin xəyanətləri ucbatından məhv edilirdilər. Bir neçə il əvvəl general Qryaznevi də beləcə öldürdülər. Aradan 6 il keçməmiş Zərrintac xanım oğlu Hafiz xanla Qoridən Tiflisə, birbaşa dəmiryolu vağzalına gəlmişdi ki, Balabəyim xanımın, hələ də ata nəvazişinə ehtiyacı olan övladlarının dərdinə şərik olsun.
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin vəsiyyətinə görə onu Naxçıvanın Şahtaxtı kəndinə aparıb orada doğmalarının yanında, Şahtaxtinskilər nekropolunda (sərdabəsində) torpağa tapşıracaqdılar.
Tiflisin nücəba insanları, məşhur hərbçiləri, nurlu ziyalıları və polkovnikin həmyerliləri-naxçıvanlılar perronda dayanıb Kutaisidən gələn zirehli qatarı gözləyirdilər.
Qafqaz canişini cəsur sərkərdəni Naxçıvana aparmaq üçün zirehli qatar və silahlı əsgərlər ayırmışdı. Həmin nekroloqun dərc olunduğu "Kavkaz" qəzetini 94 ildən sonra Tiflisdəki Gürcüstan Milli Kitabxanasında tapıb oxuyuram. Hər şeyi anlamağa çalışıram. Öz hərbi hünəri ilə tarixlərə iz qoymuş, elmi ilə müasirlərini heyran edən polkovnik Əbülfət ağanın vətənə son səfərini damla-damla topladığım xatirələrin işığında xatırlayıram. Heç ağlıma gəlməzdi ki, 1980-ci ildə fəaliyyəti ilə maraqlandığım bu cəsur polkovnikin həyat səhifələrini Tiflisdə, Kutaisidə, Qoridə vərəqləməli olacağam. Çox qəribədir ki, qəhrəman naxçıvanlı hərbiçilərin axtarışlarını bəzən məqsədli şəkildə apara bilmirəm. Maraqlı elmi axtarışların çox gərgin vaxtında digər bir qəhrəmana aid sənədlər sanki özləri axtarıb tapır məni. Həmin andaca vaxtı ilə ya yazdığım, ya da yaddaşıma köçürdüyüm xatirələr köməyimə gəlir.
Əbülfət ağa haqqında ilk dəfə hələ uşaqlıq illərində atamdan eşitmişdim. Sonralar tələbə olanda yenə atam dedi ki, tarixin elə səhifələri var ki, onları bilmirsiniz. Amma həqiqət o bilmədiklərinizdədir. 1980-ci ildə atam məni Şahtaxtı kəndinə aparıb Əbülfət ağanın məzarını da göstərmişdi. Uçurdulmuş, viranə qalmış Şahtaxtinskilərin ailə sərdabəsində indi lap tənha qalan, hətta bir-iki ilə tamamilə yox olacaq bu məzar haqqında bir az sonra danışacağıq. Heç unuda bilmirəm, atam orada bir daşın üstə oturdu və necə deyərlər, papirosu papirosa caladı və kədərlə dedi: Eh, gidi dünya, vaxt varıdı 1920-ci ilədək bu sərdabənin qapısında hər gün iki kazak əfsəri dururdu. Amma indi gör nə gündədir...
Əbülfət ağa haqqında ASE-nin (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının) X cildində (1987) də məlumat verilib. Ancaq bütün məlumatlar yığcam və sovet ideologiyasına uyğundur.
Cəsur polkovnik, Port-Artur qəhrəmanı Əbülfət ağa Şahtaxtinski ilə bağlı xeyli axtarışlarımız olub. Bir çox məsələlər aydınlaşıb.
Çar hökumətinin 1832-ci ildə Naxçıvan şəhəri üçün tərtib etdiyi kameral siyahıdan aydın olur ki, Əbülfət ağanın atası Nəcəfqulu ağa 1828-ci ildə Şahtaxtı kəndində doğulub və Rusiya İmperiyasının hərbçilərindən olub.
Nəcəfqulu Sultan dövrünün ən zəngin zadəganlarından olmuşdur. Onun Şahtaxtıda, Naxçıvan və İrəvan şəhərlərində mülkləri vardı. Naxçıvan diyarının kəndlərində isə miras torpaqları olmuşdur. Nəcəfqulu ağa vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq Naxçıvanda və İrəvanda yaşadığından onun övladlarının bəzilərinin doğum sənədlərində həmin şəhərlərin adları qeyd edilib.
Əbülfət ağanın babası Hacı İsa Sultan, həmçinin, ulu babaları İmamqulu Sultan, Şah Sultan və digərləri dövrünün tanınmış hərbiçiləri olmuşlar. Dövrünün tanınmış ziyalısı və hərbçisi olan Nəcəfqulu ağa oğlu Əbülfət ağaya da ilk təhsili evdə vermişdi. Sonra isə Naxçıvan şəhərindəki rus məktəbində oxutdurmuşdu.
Qeyd edək ki, bu yazımı hazırlayərkən polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin Rusiya Dövlət Hərbi-Tarix Arxivindəki xidmət kitabçasını (o vaxtlar xidmət siyahısı adlanırdı-müəllif) tapdıq: Ehtiyatda olan 259N-li piyada polkunun podpolkovniki Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin xidmət siyahısı.
Xidmət siyahısı 10 aprel 1908-ci ildə tərtib edilib. Xidmət siyahısında yazılanlardan məlum olur ki, Əbülfət ağa Tiflisdə gimnaziyanı bitirən ili Sankt-Peterburqda hərbi məktəbə daxil olub.
Bu isə sovet dövründə onun haqqında yazılanlarla ziddiyyət təşkil edir. Ona görə də biz yazımızda xidmət kitabçası tapılana qədər müəlliflərin yazdıqlarını da saxlamaqla, tarixlərdə düzəlişlər apardıq. Bəlkə də sovet hakimiyyəti illərində müəlliflər onun fəaliyyətinə inqilabçı ruh gətirməklə Əbülfət ağanı tariximizdə saxlamaq istəmişlər?! Hər halda 1975-ci ilədək onun oğlu Abbas bəy sağ olduğundan, yəqin ki, jurnalistlər (o illərdə əsasən qəzet yazıları var) onunla görüşüblər və Abbas bəy atası haqqında müəyyən məlumatları onlara danışıb. Bu gün onun varisləri bu haqda heç nə deyə bilmirlər. Bizcə, hərtərəfli axtarışlarımız bu məsələyə də aydınlıq gətirəcək.
Mətləbimizdən uzaqlaşmayaq.
Onun haqqında indiyədək yazılanlara görə, 1871-ci ildə Nəcəfqulu ağa Əbülfət ağanı Tiflisə aparır və təhsilini davam etdirmək üçün onu realnı gimnaziyaya qoyur. Əbülfət ağa 1877-ci ildə gimnaziyanı uğurla başa vurub həmin ildə Peterburq Texnologiya İnstitutuna daxil olmuşdur. Ruhən azadlıq mücahidi olan Əbülfət ağa oxuduğu İnstitutda tələbə hərəkatına qoşulmuş, tələbələri qadağan olunmuş toplantılara təhrik etdiyinə görə 1879-cu ilin dekabr ayında institutdan xaric edilmişdir.
Qeyd edək ki, Əbülfət ağa qafqazlı, əsasən azərbaycanlı və dağlı xalqları birləşdirən "İmdadiyyə" təşkilatının fəal üzvü olmuşdur. Bu təşkilatın qurucusu və ona rəhbərlik edən isə Azərbaycanın gələcək görkəmli dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov idi. Nəcəf bəy də həmin vaxtlar Moskvada tələbə idi. 3 mart 1878-ci ildə 20 yaşlı Əbülfət ağa Nəcəf bəy Vəzirova yazırdı: "İmdadiyyənin əsas müddəalarının müzakirəsini təxirəsalınmaz vəzifəmizə çevirir. Müzakirə ona görə lazımdır ki, biz ölkənin müxtəlif yerlərinə yollanarkən bir məqsəd uğrunda hərəkət edə bilək. Biz öz məqsədimizə nail olmaq üçün bütün vasitələri nəzərdən keçirməliyik. Həmin məqsəd kifayət qədər aydın və dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilməlidir. Məqsədimiz sakitliyimizi pozan vicdan əzabının burjua rahatlığı naminə dəf edilməsi deyil. Məqsədimiz pisliyin kökünü yerli-dibli kəsmək üçün mümkün qədər çox işlək əl hazırlamaqdır. Biz vasitə və vəsait axtarırıq, deməli, onda işçi əllər, ağırlığı öz üzərinə götürən qüvvələr tərbiyə etməliyik. Biz tərəqqipərvər adamlar kimi, nəzərlərimizi yalnız cəmiyyətin aşağı təbəqələrinə yönəltməliyik".
Bu məktub Rusiya İmperiya Təhlükəsizlik İdarəsinin əlinə keçir. Onlar məktubu monarx II Aleksandra təqdim edirlər. Çar isə belə bir dərkənar yazır: "Göstərilən şəxslərin üzərinə diqqət hökmən gücləndirməlidir". Təqib edilən Əbülfət ağa institutdan qovulmuş və ona Rusiyanın ali məktəblərində oxumaq qadağan edilmişdi.
1879-cu ildə Əbülfət ağa Moskvaya gəlir və Lazarev adına Şərq Dilləri İnstitutunda oxumağa başlayır. Lakin bu şəxsi institut olduğundan o, burada da diplom ala bilmir. Əbülfət ağa təhsil almaq üçün Almaniyaya gedir və Heydelberq universitetində diplom işini 1880-ci ildə müdafiə edib bakalavr dərəcəsini alır. Sonra Rusiyaya dönən Əbülfət ağanı həmin diplomla qulluğa götürmürlər. Ona görə də Əbülfət ağa məcbur olur ki, dördüncü dəfə ali məktəbə daxil olsun. Onu hərbi iş daha çox maraqlandırdığından 1883-cü ildə Peterburq yunker məktəbinə imtahan vermiş və əla qiymətlərlə məktəbə daxil olmuşdu. Əbülfət ağanın təhsili ilə bağlı sovet dövründə yazılanlar belədir. İndi isə onun xidmət kitabçasında yazılanlarla tanış olaq.
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin xidmət siyahısından isə məlum olur ki, o, Tiflisdə realnı məktəbi bitirən kimi Sankt- Peterburqda birinci dərəcəli hərbi məktəbə daxil olur. Yunkerlər hazırlayan həmin məktəbi bitirəndən sonra, yəni 1879-cu il sentyabrın 1-də hərbi xidmətə başlayıb. Hərbi xidmətini ürəkdən yerinə yetirən Əbülfət ağaya 20 sentyabr 1880-ci ildə unter-zabit rütbəsi verilir. Həmin ilin 22 dekabrında o, yunker kimi orduda fəaliyyətini davam etdirir. 1881-ci ildə podporuçik rütbəsini alan Əbülfət ağa avqustun 8-də Semyanovka saray qvardiyasına göndərilir. Bu zaman o, 23 yaşında idi.
Əbülfət ağanın xidmət siyahısı çox zəngindir. 1881-ci ildən başlayaraq 1908-ci il də daxil olmaqla hər ay hərbi xidməti qeyd edilib. Buradakı məlumatlardan aydın olur ki, o, Sankt-Peterburqda, Tiflisdə, İrəvanda, Ərdahanda, Gümrüdə, Bakıda, Kutaisidə, Qoridə, həmçinin, İsveçrədə hərbi xidmətdə olub. Bütün bunlar hamısı onun xidmət kitabçasında ardıcıl yazılıb. Onun təhsil aldığı məktəb İkinci Konstantinovski hərbi məktəbi adlanırdı. Bu məktəb əsasən atıcılıq üzrə zabitlər hazırlayırdı. Hərbi məktəbi bitirəndən sonra həyatını ömrünün sonuna kimi ordu ilə bağlayır.
Əbülfət ağa Şahtaxtinski bacarıqlı zabit kimi saray qvardiyasının Semyanovsk polkunda hərbi xidmətə başlayır. 30 avqust 1884-cü ildə ona qvardiya podporuçik rütbəsi verilir.
Nümunəvi xidmətinə görə saray qvardiyasının 8 avqust 1885-ci ildə Əbülfət ağa poruçik rütbəsi ilə təltif edilir. 1886-cı ildə məzuniyyət alaraq Rusiyaya, İrana və Türkiyəyə getməsi, həmçinin, Şərq dilləri üzrə zabitlər üçün hazırlıq kurslarında oxuması haqqında da ətraflı məlumatlar xidmət siyahısında yazılıb. Bunların hamısını əhatə edən tarix 25 iyun-oktyabr ayı zaman aralığında qeyd edilib. Yüksək döyüş bacarığına görə 20 aprel 1887-ci ildə ştabs kapitan rütbəsi alıb. 7 avqust 1889-cu ildə kapitan rütbəsi alan Əbülfət ağa 6 il 3 ay rota komandiri olmuşdur.
1904-1905-ci illərdə rus-yapon müharibəsində polk komandiri vəzifəsini daşımış və məşhur Port-Artur döyüşlərində iştirak etmişdir.
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin hərbi şücaətləri hökumət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. O, 2-ci və 3-cü dərəcəli Müqəddəs Anna (qılınclarla, 15 yanvar 1906, 28 iyul 1900), 2-ci və 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislov (qılınclarla, 21 mart 1907, 20 noyabr 1905) ordenləri ilə təltif edilmişdir.
1908-ci ildə onun orduda hərbi xidmətinin 25 illiyi tamam olur. Həmin münasibətlə onun hərbi hünərlərini yüksək qiymətləndirirlər. Əbülfət ağaya 4-cü dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni verilir.
Əbülfət ağa bunlardan əlavə digər yüksək hərbi mükafatların da kavaleri olmuşdur. O, Buxara əmirliyinin 2-ci dərəcəli Qızıl Ulduz (30 mart 1898) ordeni, İranın 2-ci dərəcəli (1903, 20 dekabr), 3-cü dərəcəli (1901, 5 yanvar), 3-cü dərəcəli (1903, 20 dekabr), 4-cü dərəcəli (27 sentyabr, 1889) ordenləri ilə mükafatlandırılıb. Əbülfət ağa 1912-ci ildə polkovnik rütbəsində Rusiya hökuməti tərəfindən İsveçrəyə göndərilmişdi ki, orada hərbi manevrləri müşahidə etsin.
Rusiya çarının icazəsi ilə xarici ordenləri də sinəsində gəzdirməyə icazə verilmişdir. Əbülfət ağa bir sıra medallar da almışdır. O, Rusiya çarı III Aleksandrın 1883-cü ildə tacqoyma mərasimində mühafizə qoşununda olduğundan imperator həzrətlərinin Müqəddəs Tacqoymasının tünd bürünc xatirə medalı və həmçinin, III Aleksandrın fəaliyyəti ilə bağlı sinədə gəzdirmək üçün gümüşdən hazırlanmış medalla (Aleksandr lentli) da təltif edilib. Əbülfət ağa, həmçinin, Fransanın Yuxarı Reyn çayında Sudan Xilasetmə Cəmiyyətinin də medalını almışdır.
Əbülfət ağa Şahtaxtinski dünya şöhrətli alim-naşir Məhəmməd ağa Şahtaxtinskinin doğmaca əmisi oğludur və kürəkənidir. Əbülfət ağa ilə Balabəyim xanımın nikahından aşağıdakı övladları xidmət siyahısında qeyd edilib: 1) qızı Qonçabəyim 31 mart 1885-ci ildə doğulub 2) oğlu Sadıq ağa 3 avqust 1889-cu ildə anadan olub 3) oğlu Qasım ağa 19 yanvar 1894-cü ildə doğulub 4) oğlu Nəcəfqulu ağa 22 iyul 1898-ci ildə doğulub 5) oğlu Abbas bəy isə 13 mart 1905-ci ildə anadan olub.
Sadıq ağa Şahtaxtinski Petroqradda təhsil alırmış. 1918-ci ilin fevralında könüllülər dəstəsində Qırmızı Ordu sıralarına daxil olur.
Axtarışlar zamanı məlum oldu ki, o, sovet ordusunun qərargah zabiti olmuş və komanda heyətinin idarə rəisi vəzifəsinədək yüksəlib. Onun adına 1940-cı illərin istintaq işlərində rast gəlinir. Həbs edilib güllələnməsi haqqında məlumatlar var. Onunla bağlı axtarışlarımız davam edir.
Əbülfət ağanın ikinci oğlu Nəcəf Şahtaxtinski (1898-1937) Tiflisdə hərbi kadet məktəbini, sonralar Sankt-Peterburqdakı Mixaylovsk Artilleriya məktəbini bitirib və 1918-ci ilədək çar ordusunda xidmət edib. 1918-ci ildə Azərbaycana gəlib və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordusunda milli kadrların yetişdirilməsində yaxından iştirak edib. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonra Artilleriya polkunda qərargah rəisi olub. 1931-ci ildən başlayaraq NKVD tərəfindən təqib olunmuş, həbsə və sürgünə göndərilmişdi. 1937-ci ilin dekabrında "troyka"nın (üçlüyün) qərarı ilə güllələnib. Onla da bağlı axtarışlarımız var. Əbülfət ağanın 3-cü oğlu Abbas ağa 1920-ci ilin əvvəllərində Kreml yanındakı hərbi kursantlar məktəbini bitirib. İndiyədək Abbas ağanın haqqında bir məlumat olmasa da, bir təsadüf nəticəsində öyrəndim ki, onun Teymur adlı oğlu Bakıda yaşayır. Çox çətinliklə olsa da, Teymur müəllimlə əlaqə yaratmaq mümkün oldu. Söhbət əsnasında məlum oldu ki, Abbas ağa sovet hakimiyyəti illərində Yevlaxda və Bakıda yaşayıb. Amma iqtisadiyyat sahəsində işləyirmiş. Oğlunun dediyinə görə, Abbas ağa 1975-ci ildə Bakıda vəfat edib. Abbas ağanın Veysəl, Teymur adlı oğlanları və Kamilə adlı qızı olub. Teymur Şahtaxtinskinin (1948-ci il 1 aprel) Samirə və Rüfət adlı övladları var. Teymur Şahtaxtinskinin dediyinə görə, Abbas ağa 70 yaşına çatanda vəfat edib. Çox qəribədir, Əbülfət ağadan yazanlar elə bilirmişlər ki, Abbas ağanı da güllələyiblər.
Teymur Şahtaxtinski mənə yadigar olaraq çox tarixi bir fotoşəkil verdi. Tiflisdə Barkanovların fotoatelyesində çəkilib. Əbülfət ağa, Balabəyim xanım və qucağında Abbas ağa (5 yaşında), Qasım ağa və qızı. Sadıq və Nəcəf məktəbdə oxuduqlarından burada yoxdurlar. Fotoşəkil ilk dəfə çap olunur.
Arxiv sənədlərində Əbülfət ağanın Qonçabəyim adlı bir qızının da olduğunu yazırlar. Hətta Əbülfət ağanın ölümündən sonra Şahtaxtının ona məxsus torpaq sahələrində Qonça xanımın da (onun adının gürcü variantını da qeyd ediblər - Ketevana - müəllif) adı çəkilir. Qonça xanım haqqında az məlumatımız var.Maraqlıdır: necə olub ki, o, Ketevana adını daşıyıb və taleyini Mdivanilərlə bağlayıb. Amma fikrimiz var ki, onun Tiflisdə yaşayan varislərini axtarıb tapaq. Çünki onlar Əbülfət ağanın 1879-cu ildən ömrünün sonuna kimi gəzdirdiyi 11,5x17,5 sm ölçülü və qızılla bəzədilmiş "Quran"ı Azərbaycan Milli Tarix Muzeyinə göndəriblər. "Quran" muzeyin kolleksiyasında (invertar nömrəsi k.p.11420 fni №3096) saxlanılır. Maraq üçün deyək ki, Əbülfət ağanın sinəsində gəzdirdiyi bu nadir müqəddəs kitab haqda Kostina maraqlı məqalə yazıb. (Bax: "Azərbaycan tarixi muzeyi" toplusu, Bakı: Elm, 2004, s.327-329). Polkovnikin sinəsində gəzdirdiyi şəxsi "Quran"ı fransız dilindədir. 1877-ci ildə M.Kaşimirski tərəfindən ərəbcədən fransızcaya tərcümə edilib və Parisdə nəşr olunub. "Quran"ın üz qabığı tünd göy rəngli dəridir. Üz qabığında "LE KORAN" qızılla həkk edilib və düzbucaqlı ikiqat çərçivəyə alınıb. Arxa tərəfində də belə çərçivələr var. Kitabın çərçivələri qızıldandır.
Titul səhifəsindən öndə sağ tərəfdə yuxarıda Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin 1879-cu ildə Peterburqda yazdığı avtoqrafı var. Titul vərəqində sağda aşağıda oval formada Əbülfət ağanın şəxsi möhürü vardır. "Quran" 523 səhifədən və əlifba göstəricisindən (s.525-533) ibarətdir.
Əbülfət ağanın qızı Qonça xanımın (Ketevananın) varislərinin muzeyə göndərdikləri (rus dilində) məktubun Azərbaycan dilində tərcüməsini də yazmağı məqsədəuyğun hesab etdik. Məktubda deyilir: "Bu Quran bizim babamız, məşhur Əbülfət ağa Şahtaxtinskinindir və bizim ailə mirasımızdır. Onu Bakı Dövlət Tarix Muzeyinə Tbilisidə yaşayan varisləri-kötücələri Nikolay və Natali Mdivanilər tərəfindən hədiyyə veririk. Xahiş edirik ki, Quranı alandan sonra bizə yazılı məlumat verəsiniz. Ədalət naminə bu kitab digər tarixi eksponatlar arasında layiqli yer tutacaq. Bizim nənəmiz Nina İvanovna Stas Bakıdakı digər qohumları axtarırdı, amma nəticəsi olmurdu. Ya məktublar gedib çatmırdı, ya da ki, ünvanları dəyişmişdilər. Məlum deyildi".
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin qızının qısaca şəcərə arayışı:
1. Əbülfət ağanın qızı Qonça gürcü zadəganı Varlam Mdivani ilə ailə qurmuşdu.
2. Əbülfət ağanın nəvəsi, Qonça və Varlamın oğlu Nikolay Mdivani 1904-cü ildə doğulub (həbs edilmişdi və 1937-ci ildə güllələnib) Nina Stas ilə ailə qurmuşdu. Nina Stas Quranı qoruyub saxlayandır. O, 4 sentyabr 2001-ci ildə 94 yaşında vəfat etdi.
3. Əbülfət ağanın nəticəsi, Nikolay Mdivaninin və Nina Stasın oğlu Georgi Mdivani 1933-cü ildə doğulub, 1997-ci ildə vəfat edib. Həyat yoldaşı Nane Gelaşvilidir. Hazırda sağdır.
4. Əbülfət ağanın kötücələri - Nikolay Mdivani (1961), Nataliya Mdivani (1971) - Georgi Mdivaninin və Nane Gelaşvilinin uşaqlarıdır.
14 mart 2002-ci il.
Qeyd edim ki, mən onları Tbilisidə axtardım. Köhnə ünvandan köçüblər. Axtarışımız davam edir.
Polkovnik Əbülfət ağa biz düşündüyümüzdən də məşhur hərbçi olub. Əgər belə olmasaydı, Kutaisidən zirehli qatar onu çarın və Qafqaz canişinin göstərişi əsasında Şahtaxtı kəndinə gətirməzdi. Onun dəfni haqqında heç vaxt ətraflı yazılmadığından bunu geniş təsvir etmək istərdik. Şahtaxtı kəndinin 100 ildən çox yaşamış ağsaqqallarından olan Əli Hacı Məmmədhüseyn oğlu və sonralar Böyükdüz kəndində yaşayan Qasım Əli oğlu dəfnin canlı iştirakçısı və şahidi olmuşdular. Vaxtı ilə onlardan öyrəndiklərimi yazmaq maraqlı olar. Zirehli qatar Şahtaxtı kəndinə gündüz saat 11-də gəlib yetişib. Dəmiryol vağzalında, import deyilən tarixi binanın önündə toplaşan insanların sayı-hesabı yox idi. İrəvandan, Naxçıvandan da çoxlu qonaqlar gəlmişdi. Zirehli qatarı kazaklar (Rusiya ordusunun əsgərləri - müəllif) qoruyurdular. Mart ayı olsa da, hava soyuq idi. Rekviyemin sədaları altında cənazəni top lafetinin üstünə qoydular. Atlas balışlara onun aldığı hərbi mükafatları düzmüşdülər. Hətta qılıncı da yanındaydı. Kortej vağzaldan kəndə tərəf irəliləməyə başladı. Kədərli musiqi çalırdılar. Hamısı hərbçilər idi. Məhəmmədağa Şahtaxtinski də cənazənin yanında addımlayırdı. Əbülfət ağanın atası Nəcəfqulu sultan da top lafetinin ardınca gedirdi.
Əbülfət ağanı Şahtaxtinskilərin təpədə olan ailə sərdabəsində dəfn etməyə gətirirdilər. Özü belə vəsiyyət etmişdi. Burada onun ulu babaları İmamqulu Sultan, I İsa Sultan, əmisi Hacı Vəli ağa və digər doğmaları dəfn olunmuşdular. Onu torpağa tapşırandan sonra yaylım atəşi açdılar. Nitq söyləyənlər içərisində ağlayanlar da vardı. Naxçıvan böyük bir sərkərdəsini itirmişdi. Çar hökuməti onun xidmətlərini nəzərə alaraq Əbülfət ağanın sərdabəsi önündə fəxri qarovul qoyur. Bu, 1920-ci ilədək davam edib. Vağzaldakı hərbi zastavanın əsgərləri bu ehtiramı yerinə yetiriblər.
Əbülfət ağanın matəm mərasimi Nəcəfqulu ağa ilə onun qardaşı oğlu İbrahim ağanın (Əbülfət ağanın əmisi oğlu) böyük salonlarında saxlanılıb. Naxçıvan və İrəvan şəhərlərindəki məscidlərdə də aslan ürəkli sərkərdə Əbülfət ağanın adına ehsanlar verilirmiş Sovet hakimiyyəti illərində qızıl axtaranlar o sərdabəni dağıdıb ələk-vələk edirdilər. Hətta buldozerə də verdilər bir hissəsini. Yol çəkdilər ki, gələcək nəsillərin bu məşhur Şahtaxtinskilərdən xəbəri olmasın. Amma Allah həmin sərdabənin özüllərini və bir məzarı bu günədək saxlayıb. Artıq o məzar da yox olmaq üzrədir. Və o məzarın Əbülfət ağaya məxsus olduğunu bilənlər də çox az qalıb. Əbülfət ağanın yanında bir uşaq məzarı da var. Əbülfət ağa nəhəng gövdəli olduğundan məzar da böyükdür. Məzarı da nə vaxtsa tar-mar ediblər, qızıl-gümüş axtarıblar. Nə yaxşı ki, tamam yox etməyiblər. Bəlkə də qürbətdə, doğulduğu kənddə babalarının yanında dəfn olunmağı vəsiyyət etdiyindəndir ki, hərbçinin məzarını zaman indiyədək Qıvraqdan Şahtaxtı dəmiryolu vağzalına və gömrük keçid məntəqəsinə gedən yolun kənarında, təpənin yamacında qoruyub saxlayıb. Tənha, kədərli bu məzarda uyuyan qəhrəman polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin keçdiyi elmi və hərbi yolu, bir də vətən təəssübü bütün yüzilliklərdə gəncliyimizə nümunədir.
Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)
AMEA Naxçıvan Bölməsi, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Söz arası deyək ki, "Kavkaz" qəzeti rus dilində 1846-cı ilin yanvarından nəşr edilib. Tiflisdə nəşr edilən bu qəzet əvvəllər həftədə 2 dəfə, 1866-cı ildə həftədə 3 dəfə buraxılmışdır. 1877-ci ildən isə gündəlik qəzet kimi məşhurlaşmışdı. 9 mart şənbə günü idi. Şənbə günündə olan elanla bildirilirdi. "Ağır kədərdən sarsılmış Balabəyim xanım əziz və unudulmaz ərinin, Sadıq ağa, bacısı və qardaşları ilə birlikdə əziz atalarının qəflətən vəfat etdiyini öz doğmalarına və tanışlarına xəbər verirlər.
Qoridəki 202-ci piyada polkunun polkovniki Əbülfət ağa Şahtaxtinski martın 6-da gündüz saat 12-də Kutaisi şəhərində qəflətən vəfat etmişdir. Mərhumun cənazəsi Şahtaxtıdakı ata malikanəsinə aparılacaq və orada martın 12-də dəfn ediləcəkdir. Cənazə martın 10-da axşam saat 10-da Tiflisdə olacaqdır".
"Kavkaz" qəzeti 10 mart "Bazar günü" nömrəsində bu kədərli xəbəri təkrar dərc edib ("Kavkaz", 9-10 marta 1913, №57-58). Xatırladaq ki, 1907-ci ildə Qafqaz özünün ən məşhur generallarından birini, Naxçıvanskilərin kürəkəni Maqsud Əlixanovu itirdi. Daşnaklar onu faciəli surətdə məhv etdilər. Onun sədaqətli həyat yoldaşı, general-mayor II Kalbalı xan Naxçıvanskinin qızı Zərrintac bəyim hökumətdən tələb etdi ki, ərini dəfn etmək üçün doğulduğu Xunzaxa aparmağa icazə versinlər. Onu Aleksandropoldakı erməni qəbiristanlığından çıxartdırdı və qardaşları Rəhim xanın, Cəfərqulu xanın, eləcə də ərinin qardaşının köməyi ilə Tiflisdən Bakıya, oradan isə Xunzaxa apardı. Həmin vaxt Tiflis dəmiryol vağzalında Maqsud Əlixanovu yola salanlar arasında Əbülfət ağa və Balabəyim Şahtaxtinskilər də kədərlə dayanmışdılar. Artıq qətiyyətli generallar ağılsız, kütbeyin rəqiblərin xəyanətləri ucbatından məhv edilirdilər. Bir neçə il əvvəl general Qryaznevi də beləcə öldürdülər. Aradan 6 il keçməmiş Zərrintac xanım oğlu Hafiz xanla Qoridən Tiflisə, birbaşa dəmiryolu vağzalına gəlmişdi ki, Balabəyim xanımın, hələ də ata nəvazişinə ehtiyacı olan övladlarının dərdinə şərik olsun.
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin vəsiyyətinə görə onu Naxçıvanın Şahtaxtı kəndinə aparıb orada doğmalarının yanında, Şahtaxtinskilər nekropolunda (sərdabəsində) torpağa tapşıracaqdılar.
Tiflisin nücəba insanları, məşhur hərbçiləri, nurlu ziyalıları və polkovnikin həmyerliləri-naxçıvanlılar perronda dayanıb Kutaisidən gələn zirehli qatarı gözləyirdilər.
Qafqaz canişini cəsur sərkərdəni Naxçıvana aparmaq üçün zirehli qatar və silahlı əsgərlər ayırmışdı. Həmin nekroloqun dərc olunduğu "Kavkaz" qəzetini 94 ildən sonra Tiflisdəki Gürcüstan Milli Kitabxanasında tapıb oxuyuram. Hər şeyi anlamağa çalışıram. Öz hərbi hünəri ilə tarixlərə iz qoymuş, elmi ilə müasirlərini heyran edən polkovnik Əbülfət ağanın vətənə son səfərini damla-damla topladığım xatirələrin işığında xatırlayıram. Heç ağlıma gəlməzdi ki, 1980-ci ildə fəaliyyəti ilə maraqlandığım bu cəsur polkovnikin həyat səhifələrini Tiflisdə, Kutaisidə, Qoridə vərəqləməli olacağam. Çox qəribədir ki, qəhrəman naxçıvanlı hərbiçilərin axtarışlarını bəzən məqsədli şəkildə apara bilmirəm. Maraqlı elmi axtarışların çox gərgin vaxtında digər bir qəhrəmana aid sənədlər sanki özləri axtarıb tapır məni. Həmin andaca vaxtı ilə ya yazdığım, ya da yaddaşıma köçürdüyüm xatirələr köməyimə gəlir.
Əbülfət ağa haqqında ilk dəfə hələ uşaqlıq illərində atamdan eşitmişdim. Sonralar tələbə olanda yenə atam dedi ki, tarixin elə səhifələri var ki, onları bilmirsiniz. Amma həqiqət o bilmədiklərinizdədir. 1980-ci ildə atam məni Şahtaxtı kəndinə aparıb Əbülfət ağanın məzarını da göstərmişdi. Uçurdulmuş, viranə qalmış Şahtaxtinskilərin ailə sərdabəsində indi lap tənha qalan, hətta bir-iki ilə tamamilə yox olacaq bu məzar haqqında bir az sonra danışacağıq. Heç unuda bilmirəm, atam orada bir daşın üstə oturdu və necə deyərlər, papirosu papirosa caladı və kədərlə dedi: Eh, gidi dünya, vaxt varıdı 1920-ci ilədək bu sərdabənin qapısında hər gün iki kazak əfsəri dururdu. Amma indi gör nə gündədir...
Əbülfət ağa haqqında ASE-nin (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının) X cildində (1987) də məlumat verilib. Ancaq bütün məlumatlar yığcam və sovet ideologiyasına uyğundur.
Cəsur polkovnik, Port-Artur qəhrəmanı Əbülfət ağa Şahtaxtinski ilə bağlı xeyli axtarışlarımız olub. Bir çox məsələlər aydınlaşıb.
Çar hökumətinin 1832-ci ildə Naxçıvan şəhəri üçün tərtib etdiyi kameral siyahıdan aydın olur ki, Əbülfət ağanın atası Nəcəfqulu ağa 1828-ci ildə Şahtaxtı kəndində doğulub və Rusiya İmperiyasının hərbçilərindən olub.
Nəcəfqulu Sultan dövrünün ən zəngin zadəganlarından olmuşdur. Onun Şahtaxtıda, Naxçıvan və İrəvan şəhərlərində mülkləri vardı. Naxçıvan diyarının kəndlərində isə miras torpaqları olmuşdur. Nəcəfqulu ağa vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq Naxçıvanda və İrəvanda yaşadığından onun övladlarının bəzilərinin doğum sənədlərində həmin şəhərlərin adları qeyd edilib.
Əbülfət ağanın babası Hacı İsa Sultan, həmçinin, ulu babaları İmamqulu Sultan, Şah Sultan və digərləri dövrünün tanınmış hərbiçiləri olmuşlar. Dövrünün tanınmış ziyalısı və hərbçisi olan Nəcəfqulu ağa oğlu Əbülfət ağaya da ilk təhsili evdə vermişdi. Sonra isə Naxçıvan şəhərindəki rus məktəbində oxutdurmuşdu.
Qeyd edək ki, bu yazımı hazırlayərkən polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin Rusiya Dövlət Hərbi-Tarix Arxivindəki xidmət kitabçasını (o vaxtlar xidmət siyahısı adlanırdı-müəllif) tapdıq: Ehtiyatda olan 259N-li piyada polkunun podpolkovniki Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin xidmət siyahısı.
Xidmət siyahısı 10 aprel 1908-ci ildə tərtib edilib. Xidmət siyahısında yazılanlardan məlum olur ki, Əbülfət ağa Tiflisdə gimnaziyanı bitirən ili Sankt-Peterburqda hərbi məktəbə daxil olub.
Bu isə sovet dövründə onun haqqında yazılanlarla ziddiyyət təşkil edir. Ona görə də biz yazımızda xidmət kitabçası tapılana qədər müəlliflərin yazdıqlarını da saxlamaqla, tarixlərdə düzəlişlər apardıq. Bəlkə də sovet hakimiyyəti illərində müəlliflər onun fəaliyyətinə inqilabçı ruh gətirməklə Əbülfət ağanı tariximizdə saxlamaq istəmişlər?! Hər halda 1975-ci ilədək onun oğlu Abbas bəy sağ olduğundan, yəqin ki, jurnalistlər (o illərdə əsasən qəzet yazıları var) onunla görüşüblər və Abbas bəy atası haqqında müəyyən məlumatları onlara danışıb. Bu gün onun varisləri bu haqda heç nə deyə bilmirlər. Bizcə, hərtərəfli axtarışlarımız bu məsələyə də aydınlıq gətirəcək.
Mətləbimizdən uzaqlaşmayaq.
Onun haqqında indiyədək yazılanlara görə, 1871-ci ildə Nəcəfqulu ağa Əbülfət ağanı Tiflisə aparır və təhsilini davam etdirmək üçün onu realnı gimnaziyaya qoyur. Əbülfət ağa 1877-ci ildə gimnaziyanı uğurla başa vurub həmin ildə Peterburq Texnologiya İnstitutuna daxil olmuşdur. Ruhən azadlıq mücahidi olan Əbülfət ağa oxuduğu İnstitutda tələbə hərəkatına qoşulmuş, tələbələri qadağan olunmuş toplantılara təhrik etdiyinə görə 1879-cu ilin dekabr ayında institutdan xaric edilmişdir.
Qeyd edək ki, Əbülfət ağa qafqazlı, əsasən azərbaycanlı və dağlı xalqları birləşdirən "İmdadiyyə" təşkilatının fəal üzvü olmuşdur. Bu təşkilatın qurucusu və ona rəhbərlik edən isə Azərbaycanın gələcək görkəmli dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov idi. Nəcəf bəy də həmin vaxtlar Moskvada tələbə idi. 3 mart 1878-ci ildə 20 yaşlı Əbülfət ağa Nəcəf bəy Vəzirova yazırdı: "İmdadiyyənin əsas müddəalarının müzakirəsini təxirəsalınmaz vəzifəmizə çevirir. Müzakirə ona görə lazımdır ki, biz ölkənin müxtəlif yerlərinə yollanarkən bir məqsəd uğrunda hərəkət edə bilək. Biz öz məqsədimizə nail olmaq üçün bütün vasitələri nəzərdən keçirməliyik. Həmin məqsəd kifayət qədər aydın və dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilməlidir. Məqsədimiz sakitliyimizi pozan vicdan əzabının burjua rahatlığı naminə dəf edilməsi deyil. Məqsədimiz pisliyin kökünü yerli-dibli kəsmək üçün mümkün qədər çox işlək əl hazırlamaqdır. Biz vasitə və vəsait axtarırıq, deməli, onda işçi əllər, ağırlığı öz üzərinə götürən qüvvələr tərbiyə etməliyik. Biz tərəqqipərvər adamlar kimi, nəzərlərimizi yalnız cəmiyyətin aşağı təbəqələrinə yönəltməliyik".
Bu məktub Rusiya İmperiya Təhlükəsizlik İdarəsinin əlinə keçir. Onlar məktubu monarx II Aleksandra təqdim edirlər. Çar isə belə bir dərkənar yazır: "Göstərilən şəxslərin üzərinə diqqət hökmən gücləndirməlidir". Təqib edilən Əbülfət ağa institutdan qovulmuş və ona Rusiyanın ali məktəblərində oxumaq qadağan edilmişdi.
1879-cu ildə Əbülfət ağa Moskvaya gəlir və Lazarev adına Şərq Dilləri İnstitutunda oxumağa başlayır. Lakin bu şəxsi institut olduğundan o, burada da diplom ala bilmir. Əbülfət ağa təhsil almaq üçün Almaniyaya gedir və Heydelberq universitetində diplom işini 1880-ci ildə müdafiə edib bakalavr dərəcəsini alır. Sonra Rusiyaya dönən Əbülfət ağanı həmin diplomla qulluğa götürmürlər. Ona görə də Əbülfət ağa məcbur olur ki, dördüncü dəfə ali məktəbə daxil olsun. Onu hərbi iş daha çox maraqlandırdığından 1883-cü ildə Peterburq yunker məktəbinə imtahan vermiş və əla qiymətlərlə məktəbə daxil olmuşdu. Əbülfət ağanın təhsili ilə bağlı sovet dövründə yazılanlar belədir. İndi isə onun xidmət kitabçasında yazılanlarla tanış olaq.
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin xidmət siyahısından isə məlum olur ki, o, Tiflisdə realnı məktəbi bitirən kimi Sankt- Peterburqda birinci dərəcəli hərbi məktəbə daxil olur. Yunkerlər hazırlayan həmin məktəbi bitirəndən sonra, yəni 1879-cu il sentyabrın 1-də hərbi xidmətə başlayıb. Hərbi xidmətini ürəkdən yerinə yetirən Əbülfət ağaya 20 sentyabr 1880-ci ildə unter-zabit rütbəsi verilir. Həmin ilin 22 dekabrında o, yunker kimi orduda fəaliyyətini davam etdirir. 1881-ci ildə podporuçik rütbəsini alan Əbülfət ağa avqustun 8-də Semyanovka saray qvardiyasına göndərilir. Bu zaman o, 23 yaşında idi.
Əbülfət ağanın xidmət siyahısı çox zəngindir. 1881-ci ildən başlayaraq 1908-ci il də daxil olmaqla hər ay hərbi xidməti qeyd edilib. Buradakı məlumatlardan aydın olur ki, o, Sankt-Peterburqda, Tiflisdə, İrəvanda, Ərdahanda, Gümrüdə, Bakıda, Kutaisidə, Qoridə, həmçinin, İsveçrədə hərbi xidmətdə olub. Bütün bunlar hamısı onun xidmət kitabçasında ardıcıl yazılıb. Onun təhsil aldığı məktəb İkinci Konstantinovski hərbi məktəbi adlanırdı. Bu məktəb əsasən atıcılıq üzrə zabitlər hazırlayırdı. Hərbi məktəbi bitirəndən sonra həyatını ömrünün sonuna kimi ordu ilə bağlayır.
Əbülfət ağa Şahtaxtinski bacarıqlı zabit kimi saray qvardiyasının Semyanovsk polkunda hərbi xidmətə başlayır. 30 avqust 1884-cü ildə ona qvardiya podporuçik rütbəsi verilir.
Nümunəvi xidmətinə görə saray qvardiyasının 8 avqust 1885-ci ildə Əbülfət ağa poruçik rütbəsi ilə təltif edilir. 1886-cı ildə məzuniyyət alaraq Rusiyaya, İrana və Türkiyəyə getməsi, həmçinin, Şərq dilləri üzrə zabitlər üçün hazırlıq kurslarında oxuması haqqında da ətraflı məlumatlar xidmət siyahısında yazılıb. Bunların hamısını əhatə edən tarix 25 iyun-oktyabr ayı zaman aralığında qeyd edilib. Yüksək döyüş bacarığına görə 20 aprel 1887-ci ildə ştabs kapitan rütbəsi alıb. 7 avqust 1889-cu ildə kapitan rütbəsi alan Əbülfət ağa 6 il 3 ay rota komandiri olmuşdur.
1904-1905-ci illərdə rus-yapon müharibəsində polk komandiri vəzifəsini daşımış və məşhur Port-Artur döyüşlərində iştirak etmişdir.
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin hərbi şücaətləri hökumət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. O, 2-ci və 3-cü dərəcəli Müqəddəs Anna (qılınclarla, 15 yanvar 1906, 28 iyul 1900), 2-ci və 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislov (qılınclarla, 21 mart 1907, 20 noyabr 1905) ordenləri ilə təltif edilmişdir.
1908-ci ildə onun orduda hərbi xidmətinin 25 illiyi tamam olur. Həmin münasibətlə onun hərbi hünərlərini yüksək qiymətləndirirlər. Əbülfət ağaya 4-cü dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni verilir.
Əbülfət ağa bunlardan əlavə digər yüksək hərbi mükafatların da kavaleri olmuşdur. O, Buxara əmirliyinin 2-ci dərəcəli Qızıl Ulduz (30 mart 1898) ordeni, İranın 2-ci dərəcəli (1903, 20 dekabr), 3-cü dərəcəli (1901, 5 yanvar), 3-cü dərəcəli (1903, 20 dekabr), 4-cü dərəcəli (27 sentyabr, 1889) ordenləri ilə mükafatlandırılıb. Əbülfət ağa 1912-ci ildə polkovnik rütbəsində Rusiya hökuməti tərəfindən İsveçrəyə göndərilmişdi ki, orada hərbi manevrləri müşahidə etsin.
Rusiya çarının icazəsi ilə xarici ordenləri də sinəsində gəzdirməyə icazə verilmişdir. Əbülfət ağa bir sıra medallar da almışdır. O, Rusiya çarı III Aleksandrın 1883-cü ildə tacqoyma mərasimində mühafizə qoşununda olduğundan imperator həzrətlərinin Müqəddəs Tacqoymasının tünd bürünc xatirə medalı və həmçinin, III Aleksandrın fəaliyyəti ilə bağlı sinədə gəzdirmək üçün gümüşdən hazırlanmış medalla (Aleksandr lentli) da təltif edilib. Əbülfət ağa, həmçinin, Fransanın Yuxarı Reyn çayında Sudan Xilasetmə Cəmiyyətinin də medalını almışdır.
Əbülfət ağa Şahtaxtinski dünya şöhrətli alim-naşir Məhəmməd ağa Şahtaxtinskinin doğmaca əmisi oğludur və kürəkənidir. Əbülfət ağa ilə Balabəyim xanımın nikahından aşağıdakı övladları xidmət siyahısında qeyd edilib: 1) qızı Qonçabəyim 31 mart 1885-ci ildə doğulub 2) oğlu Sadıq ağa 3 avqust 1889-cu ildə anadan olub 3) oğlu Qasım ağa 19 yanvar 1894-cü ildə doğulub 4) oğlu Nəcəfqulu ağa 22 iyul 1898-ci ildə doğulub 5) oğlu Abbas bəy isə 13 mart 1905-ci ildə anadan olub.
Sadıq ağa Şahtaxtinski Petroqradda təhsil alırmış. 1918-ci ilin fevralında könüllülər dəstəsində Qırmızı Ordu sıralarına daxil olur.
Axtarışlar zamanı məlum oldu ki, o, sovet ordusunun qərargah zabiti olmuş və komanda heyətinin idarə rəisi vəzifəsinədək yüksəlib. Onun adına 1940-cı illərin istintaq işlərində rast gəlinir. Həbs edilib güllələnməsi haqqında məlumatlar var. Onunla bağlı axtarışlarımız davam edir.
Əbülfət ağanın ikinci oğlu Nəcəf Şahtaxtinski (1898-1937) Tiflisdə hərbi kadet məktəbini, sonralar Sankt-Peterburqdakı Mixaylovsk Artilleriya məktəbini bitirib və 1918-ci ilədək çar ordusunda xidmət edib. 1918-ci ildə Azərbaycana gəlib və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordusunda milli kadrların yetişdirilməsində yaxından iştirak edib. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonra Artilleriya polkunda qərargah rəisi olub. 1931-ci ildən başlayaraq NKVD tərəfindən təqib olunmuş, həbsə və sürgünə göndərilmişdi. 1937-ci ilin dekabrında "troyka"nın (üçlüyün) qərarı ilə güllələnib. Onla da bağlı axtarışlarımız var. Əbülfət ağanın 3-cü oğlu Abbas ağa 1920-ci ilin əvvəllərində Kreml yanındakı hərbi kursantlar məktəbini bitirib. İndiyədək Abbas ağanın haqqında bir məlumat olmasa da, bir təsadüf nəticəsində öyrəndim ki, onun Teymur adlı oğlu Bakıda yaşayır. Çox çətinliklə olsa da, Teymur müəllimlə əlaqə yaratmaq mümkün oldu. Söhbət əsnasında məlum oldu ki, Abbas ağa sovet hakimiyyəti illərində Yevlaxda və Bakıda yaşayıb. Amma iqtisadiyyat sahəsində işləyirmiş. Oğlunun dediyinə görə, Abbas ağa 1975-ci ildə Bakıda vəfat edib. Abbas ağanın Veysəl, Teymur adlı oğlanları və Kamilə adlı qızı olub. Teymur Şahtaxtinskinin (1948-ci il 1 aprel) Samirə və Rüfət adlı övladları var. Teymur Şahtaxtinskinin dediyinə görə, Abbas ağa 70 yaşına çatanda vəfat edib. Çox qəribədir, Əbülfət ağadan yazanlar elə bilirmişlər ki, Abbas ağanı da güllələyiblər.
Teymur Şahtaxtinski mənə yadigar olaraq çox tarixi bir fotoşəkil verdi. Tiflisdə Barkanovların fotoatelyesində çəkilib. Əbülfət ağa, Balabəyim xanım və qucağında Abbas ağa (5 yaşında), Qasım ağa və qızı. Sadıq və Nəcəf məktəbdə oxuduqlarından burada yoxdurlar. Fotoşəkil ilk dəfə çap olunur.
Arxiv sənədlərində Əbülfət ağanın Qonçabəyim adlı bir qızının da olduğunu yazırlar. Hətta Əbülfət ağanın ölümündən sonra Şahtaxtının ona məxsus torpaq sahələrində Qonça xanımın da (onun adının gürcü variantını da qeyd ediblər - Ketevana - müəllif) adı çəkilir. Qonça xanım haqqında az məlumatımız var.Maraqlıdır: necə olub ki, o, Ketevana adını daşıyıb və taleyini Mdivanilərlə bağlayıb. Amma fikrimiz var ki, onun Tiflisdə yaşayan varislərini axtarıb tapaq. Çünki onlar Əbülfət ağanın 1879-cu ildən ömrünün sonuna kimi gəzdirdiyi 11,5x17,5 sm ölçülü və qızılla bəzədilmiş "Quran"ı Azərbaycan Milli Tarix Muzeyinə göndəriblər. "Quran" muzeyin kolleksiyasında (invertar nömrəsi k.p.11420 fni №3096) saxlanılır. Maraq üçün deyək ki, Əbülfət ağanın sinəsində gəzdirdiyi bu nadir müqəddəs kitab haqda Kostina maraqlı məqalə yazıb. (Bax: "Azərbaycan tarixi muzeyi" toplusu, Bakı: Elm, 2004, s.327-329). Polkovnikin sinəsində gəzdirdiyi şəxsi "Quran"ı fransız dilindədir. 1877-ci ildə M.Kaşimirski tərəfindən ərəbcədən fransızcaya tərcümə edilib və Parisdə nəşr olunub. "Quran"ın üz qabığı tünd göy rəngli dəridir. Üz qabığında "LE KORAN" qızılla həkk edilib və düzbucaqlı ikiqat çərçivəyə alınıb. Arxa tərəfində də belə çərçivələr var. Kitabın çərçivələri qızıldandır.
Titul səhifəsindən öndə sağ tərəfdə yuxarıda Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin 1879-cu ildə Peterburqda yazdığı avtoqrafı var. Titul vərəqində sağda aşağıda oval formada Əbülfət ağanın şəxsi möhürü vardır. "Quran" 523 səhifədən və əlifba göstəricisindən (s.525-533) ibarətdir.
Əbülfət ağanın qızı Qonça xanımın (Ketevananın) varislərinin muzeyə göndərdikləri (rus dilində) məktubun Azərbaycan dilində tərcüməsini də yazmağı məqsədəuyğun hesab etdik. Məktubda deyilir: "Bu Quran bizim babamız, məşhur Əbülfət ağa Şahtaxtinskinindir və bizim ailə mirasımızdır. Onu Bakı Dövlət Tarix Muzeyinə Tbilisidə yaşayan varisləri-kötücələri Nikolay və Natali Mdivanilər tərəfindən hədiyyə veririk. Xahiş edirik ki, Quranı alandan sonra bizə yazılı məlumat verəsiniz. Ədalət naminə bu kitab digər tarixi eksponatlar arasında layiqli yer tutacaq. Bizim nənəmiz Nina İvanovna Stas Bakıdakı digər qohumları axtarırdı, amma nəticəsi olmurdu. Ya məktublar gedib çatmırdı, ya da ki, ünvanları dəyişmişdilər. Məlum deyildi".
Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin qızının qısaca şəcərə arayışı:
1. Əbülfət ağanın qızı Qonça gürcü zadəganı Varlam Mdivani ilə ailə qurmuşdu.
2. Əbülfət ağanın nəvəsi, Qonça və Varlamın oğlu Nikolay Mdivani 1904-cü ildə doğulub (həbs edilmişdi və 1937-ci ildə güllələnib) Nina Stas ilə ailə qurmuşdu. Nina Stas Quranı qoruyub saxlayandır. O, 4 sentyabr 2001-ci ildə 94 yaşında vəfat etdi.
3. Əbülfət ağanın nəticəsi, Nikolay Mdivaninin və Nina Stasın oğlu Georgi Mdivani 1933-cü ildə doğulub, 1997-ci ildə vəfat edib. Həyat yoldaşı Nane Gelaşvilidir. Hazırda sağdır.
4. Əbülfət ağanın kötücələri - Nikolay Mdivani (1961), Nataliya Mdivani (1971) - Georgi Mdivaninin və Nane Gelaşvilinin uşaqlarıdır.
14 mart 2002-ci il.
Qeyd edim ki, mən onları Tbilisidə axtardım. Köhnə ünvandan köçüblər. Axtarışımız davam edir.
Polkovnik Əbülfət ağa biz düşündüyümüzdən də məşhur hərbçi olub. Əgər belə olmasaydı, Kutaisidən zirehli qatar onu çarın və Qafqaz canişinin göstərişi əsasında Şahtaxtı kəndinə gətirməzdi. Onun dəfni haqqında heç vaxt ətraflı yazılmadığından bunu geniş təsvir etmək istərdik. Şahtaxtı kəndinin 100 ildən çox yaşamış ağsaqqallarından olan Əli Hacı Məmmədhüseyn oğlu və sonralar Böyükdüz kəndində yaşayan Qasım Əli oğlu dəfnin canlı iştirakçısı və şahidi olmuşdular. Vaxtı ilə onlardan öyrəndiklərimi yazmaq maraqlı olar. Zirehli qatar Şahtaxtı kəndinə gündüz saat 11-də gəlib yetişib. Dəmiryol vağzalında, import deyilən tarixi binanın önündə toplaşan insanların sayı-hesabı yox idi. İrəvandan, Naxçıvandan da çoxlu qonaqlar gəlmişdi. Zirehli qatarı kazaklar (Rusiya ordusunun əsgərləri - müəllif) qoruyurdular. Mart ayı olsa da, hava soyuq idi. Rekviyemin sədaları altında cənazəni top lafetinin üstünə qoydular. Atlas balışlara onun aldığı hərbi mükafatları düzmüşdülər. Hətta qılıncı da yanındaydı. Kortej vağzaldan kəndə tərəf irəliləməyə başladı. Kədərli musiqi çalırdılar. Hamısı hərbçilər idi. Məhəmmədağa Şahtaxtinski də cənazənin yanında addımlayırdı. Əbülfət ağanın atası Nəcəfqulu sultan da top lafetinin ardınca gedirdi.
Əbülfət ağanı Şahtaxtinskilərin təpədə olan ailə sərdabəsində dəfn etməyə gətirirdilər. Özü belə vəsiyyət etmişdi. Burada onun ulu babaları İmamqulu Sultan, I İsa Sultan, əmisi Hacı Vəli ağa və digər doğmaları dəfn olunmuşdular. Onu torpağa tapşırandan sonra yaylım atəşi açdılar. Nitq söyləyənlər içərisində ağlayanlar da vardı. Naxçıvan böyük bir sərkərdəsini itirmişdi. Çar hökuməti onun xidmətlərini nəzərə alaraq Əbülfət ağanın sərdabəsi önündə fəxri qarovul qoyur. Bu, 1920-ci ilədək davam edib. Vağzaldakı hərbi zastavanın əsgərləri bu ehtiramı yerinə yetiriblər.
Əbülfət ağanın matəm mərasimi Nəcəfqulu ağa ilə onun qardaşı oğlu İbrahim ağanın (Əbülfət ağanın əmisi oğlu) böyük salonlarında saxlanılıb. Naxçıvan və İrəvan şəhərlərindəki məscidlərdə də aslan ürəkli sərkərdə Əbülfət ağanın adına ehsanlar verilirmiş Sovet hakimiyyəti illərində qızıl axtaranlar o sərdabəni dağıdıb ələk-vələk edirdilər. Hətta buldozerə də verdilər bir hissəsini. Yol çəkdilər ki, gələcək nəsillərin bu məşhur Şahtaxtinskilərdən xəbəri olmasın. Amma Allah həmin sərdabənin özüllərini və bir məzarı bu günədək saxlayıb. Artıq o məzar da yox olmaq üzrədir. Və o məzarın Əbülfət ağaya məxsus olduğunu bilənlər də çox az qalıb. Əbülfət ağanın yanında bir uşaq məzarı da var. Əbülfət ağa nəhəng gövdəli olduğundan məzar da böyükdür. Məzarı da nə vaxtsa tar-mar ediblər, qızıl-gümüş axtarıblar. Nə yaxşı ki, tamam yox etməyiblər. Bəlkə də qürbətdə, doğulduğu kənddə babalarının yanında dəfn olunmağı vəsiyyət etdiyindəndir ki, hərbçinin məzarını zaman indiyədək Qıvraqdan Şahtaxtı dəmiryolu vağzalına və gömrük keçid məntəqəsinə gedən yolun kənarında, təpənin yamacında qoruyub saxlayıb. Tənha, kədərli bu məzarda uyuyan qəhrəman polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinskinin keçdiyi elmi və hərbi yolu, bir də vətən təəssübü bütün yüzilliklərdə gəncliyimizə nümunədir.
Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)
AMEA Naxçıvan Bölməsi, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
