104 il əvvəl, 15 sentyabr 1916-cı ildə dünya müharibələri tarixində ilk tank hücumu baş verdi. Tanklar ingilis-fransız qoşunlarının Fransa cəbhəsində alman ordusuna qarşı geniş miqyaslı hücum əməliyyatı zamanı Sommedə istifadə edildi. Müttəfiqlər 49 ədəd Mk.1 (Mark I) döyüş texnikasından istifadə etdilər.
Bu tankların texniki etibarlılığının aşağı olması səbəbindən hücumda yalnız 18 döyüş maşını iştirak etdi, qalanları nasazlıq səbəbiylə sıradan çıxdı və ya bataqlıq ərazidə ilişib qaldı. Ümumilikdə isə təcrübə uğurlu oldu və tank sənayesinin daha da inkişaf etməsinə səbəb oldu. Gələcəkdə tanklar inkişaf etmiş ölkələrin silahlı qüvvələrinin tərkibində əsas zərbə qüvvəsinə çevrildi.
Ümumi məlumatlar. İlk tanklar
Bu tankların texniki etibarlılığının aşağı olması səbəbindən hücumda yalnız 18 döyüş maşını iştirak etdi, qalanları nasazlıq səbəbiylə sıradan çıxdı və ya bataqlıq ərazidə ilişib qaldı. Ümumilikdə isə təcrübə uğurlu oldu və tank sənayesinin daha da inkişaf etməsinə səbəb oldu. Gələcəkdə tanklar inkişaf etmiş ölkələrin silahlı qüvvələrinin tərkibində əsas zərbə qüvvəsinə çevrildi.
Ümumi məlumatlar. İlk tanklar
Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl tank quruculuğunun inkişaf tarixindəki əsas problem motivasiyanın olmaması və zirehli texnikanın istifadəsi imkanlarının dərk edilməməsindən ibarət idi. Leonardo da Vinçi XV əsrdə zirehli bir vaqondan istifadənin əsasları haqqında yazırdı: "Düşmən xətlərinə girən və silahlı bir dəstə tərəfindən məhv edilə bilməyən qapalı döyüş arabalarını quracağıq. Piyada çox risk etmədən və heç bir əlavə yük daşımadan onların arxasınca gedə biləcək". Lakin praktikada heç kim onları ciddi qəbul etmədi, İngiltərə Müdafiə naziri isə tankların prototiplərini "bahalı dəmir oyuncaqlar" adlandırdı.
1914-cü ilin sonu, 1915-ci ilin əvvəllərində Birinci Dünya müharibəsi mövqe mərhələsinə keçdi. Döyüşən tərəflər özlərinə səngər qazaraq kilometrlərlə tikanlı məftillərlə əhatə olundular. Fəal şəkildə uzunmüddətli istehkamlar quruldu. Hər qarış torpaq artilleriya və pulemyotlardan atəşə tutuldu. Buna görə də manevr müharibəsi başa çatdı. Bir neçə kilometrə qədər irəliləyiş, minlərlə insanın həyatı bahasına başa gəldi. Bir pulemyotçu yüzlərlə, hətta minlərlə insanı məhv edə bilirdi. Düşmənin güclü müdafiəsini yarıb keçmək üçün çox sayda artilleriya cəmləşdirmək və qoşunları irəli çəkmək lazım olurdu. Düşmən kəşfiyyatı isə bu cür tədbirləri aşkar edirdi. Müdafiə tərəfi hazırlaşmağa, əlavə qüvvə və vasitə köçürməyə, ehtiyat toplamağa zaman əldə edirdi. Hücum edən tərəf ilk müdafiə xəttini keçsə də, müdafiə tərəfi ehtiyat hissələrini təhlükəli əraziyə yeritməyə və güclü əks hücumlarla vəziyyəti bərpa etməyə müvəffəq olurdu. Beləliklə, belə bir müdafiəni yarıb keçmək cəhdləri Verden ət maşınında olduğu kimi, böyük itki və minimal nəticələrə gətirib çıxarırdı.
Nəticədə düşmənin müdafiəsini yara biləcək, piyada dəstələrini zirehlə mühafizə edəcək və onları atəşlə dəstəkləyəcək bir vasitə yaratmaq lazım gəldi. Belə bir ilk zirehli vasitə zirehli qatar oldu. Lakin zirehli qatarların istifadəsi dəmir yollarının istifadəsi zərurəti ilə məhdudlaşdı. Növbəti addım pulemyot və yüngül silahların quraşdırıldığı adi avtomobillərin istifadəsindən ibarət oldu. Artıq cəbhələrdə çox sayda müxtəlif zirehli maşınlar fəaliyyət göstərirdi, lakin ağır zirehli maşınların keçiciliyi arzuolunan səviyyədə deyildi.
Bundan əlavə, onlar zəif zirehə və silaha malik idi. Zireh və silahlanmanın gücləndirilməsi isə avtomobilin kütləsini əhəmiyyətli dərəcədə artırırdı, bu isə zəif mühərrikli zirehli maşınların keçiciliyini tam məhv edirdi.
Buna görə hərbi mühəndislər təkərli avtomobil şassisi yerinə tırtıllardan istifadə etməyi təklif etdilər. Tırtıllı lentada yerləşən bir neçə dayaq təkərlər təzyiqi bərabər paylayırdı, bu isə yumşaq torpaqda olduqca əhəmiyyətli idi. O vaxtlar isə tırtıl mühərriki olan traktorlar artıq müxtəlif ölkələrdə (burada ABŞ liderlik edirdi) fəal şəkildə istehsal olunurdu və bütövlükdə bu texnologiya tam mənimsənilmişdi.
1914-cü ilin sonu, 1915-ci ilin əvvəllərində Birinci Dünya müharibəsi mövqe mərhələsinə keçdi. Döyüşən tərəflər özlərinə səngər qazaraq kilometrlərlə tikanlı məftillərlə əhatə olundular. Fəal şəkildə uzunmüddətli istehkamlar quruldu. Hər qarış torpaq artilleriya və pulemyotlardan atəşə tutuldu. Buna görə də manevr müharibəsi başa çatdı. Bir neçə kilometrə qədər irəliləyiş, minlərlə insanın həyatı bahasına başa gəldi. Bir pulemyotçu yüzlərlə, hətta minlərlə insanı məhv edə bilirdi. Düşmənin güclü müdafiəsini yarıb keçmək üçün çox sayda artilleriya cəmləşdirmək və qoşunları irəli çəkmək lazım olurdu. Düşmən kəşfiyyatı isə bu cür tədbirləri aşkar edirdi. Müdafiə tərəfi hazırlaşmağa, əlavə qüvvə və vasitə köçürməyə, ehtiyat toplamağa zaman əldə edirdi. Hücum edən tərəf ilk müdafiə xəttini keçsə də, müdafiə tərəfi ehtiyat hissələrini təhlükəli əraziyə yeritməyə və güclü əks hücumlarla vəziyyəti bərpa etməyə müvəffəq olurdu. Beləliklə, belə bir müdafiəni yarıb keçmək cəhdləri Verden ət maşınında olduğu kimi, böyük itki və minimal nəticələrə gətirib çıxarırdı.
Nəticədə düşmənin müdafiəsini yara biləcək, piyada dəstələrini zirehlə mühafizə edəcək və onları atəşlə dəstəkləyəcək bir vasitə yaratmaq lazım gəldi. Belə bir ilk zirehli vasitə zirehli qatar oldu. Lakin zirehli qatarların istifadəsi dəmir yollarının istifadəsi zərurəti ilə məhdudlaşdı. Növbəti addım pulemyot və yüngül silahların quraşdırıldığı adi avtomobillərin istifadəsindən ibarət oldu. Artıq cəbhələrdə çox sayda müxtəlif zirehli maşınlar fəaliyyət göstərirdi, lakin ağır zirehli maşınların keçiciliyi arzuolunan səviyyədə deyildi.
Bundan əlavə, onlar zəif zirehə və silaha malik idi. Zireh və silahlanmanın gücləndirilməsi isə avtomobilin kütləsini əhəmiyyətli dərəcədə artırırdı, bu isə zəif mühərrikli zirehli maşınların keçiciliyini tam məhv edirdi.
Buna görə hərbi mühəndislər təkərli avtomobil şassisi yerinə tırtıllardan istifadə etməyi təklif etdilər. Tırtıllı lentada yerləşən bir neçə dayaq təkərlər təzyiqi bərabər paylayırdı, bu isə yumşaq torpaqda olduqca əhəmiyyətli idi. O vaxtlar isə tırtıl mühərriki olan traktorlar artıq müxtəlif ölkələrdə (burada ABŞ liderlik edirdi) fəal şəkildə istehsal olunurdu və bütövlükdə bu texnologiya tam mənimsənilmişdi.
Fransız və ingilis qoşunları, məftilli maneələri aşmaq üçün xüsusi bir maşın yaratmaq ideyasını demək olar ki, eyni zamanda irəli sürdülər. Bu məsələdə ilk tətbiqin, ucluğu iti rels parçasını bəlli bir bucaq altında traktora qaynaq edərək, zirehlənməyən bir maşının köməyi ilə məftilli hasarları qıraraq düşmən istehkamlarını ələ keçirən naməlum fransız əsgərlərinə aid olduğuna inanılır.
İngiltərədə eyni zamanda məftilli maneələri aradan qaldırmaq üçün "körpü traktoru" və "piyada üçün tırtıllı zireh qalxanı" hazırlanırdı. Beləliklə, 1914-cü ilin noyabr ayında Çilvortdakı barıt şirkətinin meneceri kapitan Tullok, İmperiya Müdafiə Komitəsinə "quru kreyseri" qurmaq təklifi göndərdi. Həmin ilin dekabr ayında admiral Bekon "Maneələri aşmaq üçün körpü traktoru" hazırladı və bir az sonra kommodor Murrey Suetter tırtıllı platformada özüyeriyən piyada zireh qalxanını təbliğ etməyə çalışdı. Bu inkişaflar perspektivsiz hesab edilsə də, ingilis hərbçilərini tam zirehli silahlı bir vasitə yaratmaq ideyasına sövq etdi. Fransa Baş Qərargahında bu məqsədlər üçün traktoru zirehlə təchiz etmək qənaətinə gəldilər.
Hərbçilər müxtəlif silahlar istehsal edən Fransanın "Schneider" şirkətinə müraciət etdilər. Düşmən istehkamlarını keçə bilən zirehli bir vasitə üçün etibarlı bir şassi lazım idi. O dövrün ən yaxşı traktorları ABŞ-ın "Holt Manufacturing Company" şirkəti tərəfindən istehsal olunurdu. Fransızlar ən yaxşı mühəndislərindən ikisini - Brillye və Duhameli, Silahlı Qüvvələri "Holt" traktorlarını yenicə satın alan İngiltərəyə göndərdilər. ABŞ traktorlarına baxan təcrübəli mühəndis Egen Brillye, bu güclü maşınların nəinki zirehli, həm də artilleriya silahları ilə təchiz oluna biləcəyini və bunun vacib olduğunu başa düşdü. Əvvəlcə "Holt Baby" modelinin şassindən baza kimi istifadə edilməsi qərara alındı. Traktor yan tərəflərdə iki zirehli lövhə ilə, ön tərəfdə isə iti bucaq altında yerləşən iki zirehli panel ilə təchiz edildi. Üst tərəf isə açıq qaldı.
İngiltərədə eyni zamanda məftilli maneələri aradan qaldırmaq üçün "körpü traktoru" və "piyada üçün tırtıllı zireh qalxanı" hazırlanırdı. Beləliklə, 1914-cü ilin noyabr ayında Çilvortdakı barıt şirkətinin meneceri kapitan Tullok, İmperiya Müdafiə Komitəsinə "quru kreyseri" qurmaq təklifi göndərdi. Həmin ilin dekabr ayında admiral Bekon "Maneələri aşmaq üçün körpü traktoru" hazırladı və bir az sonra kommodor Murrey Suetter tırtıllı platformada özüyeriyən piyada zireh qalxanını təbliğ etməyə çalışdı. Bu inkişaflar perspektivsiz hesab edilsə də, ingilis hərbçilərini tam zirehli silahlı bir vasitə yaratmaq ideyasına sövq etdi. Fransa Baş Qərargahında bu məqsədlər üçün traktoru zirehlə təchiz etmək qənaətinə gəldilər.
Hərbçilər müxtəlif silahlar istehsal edən Fransanın "Schneider" şirkətinə müraciət etdilər. Düşmən istehkamlarını keçə bilən zirehli bir vasitə üçün etibarlı bir şassi lazım idi. O dövrün ən yaxşı traktorları ABŞ-ın "Holt Manufacturing Company" şirkəti tərəfindən istehsal olunurdu. Fransızlar ən yaxşı mühəndislərindən ikisini - Brillye və Duhameli, Silahlı Qüvvələri "Holt" traktorlarını yenicə satın alan İngiltərəyə göndərdilər. ABŞ traktorlarına baxan təcrübəli mühəndis Egen Brillye, bu güclü maşınların nəinki zirehli, həm də artilleriya silahları ilə təchiz oluna biləcəyini və bunun vacib olduğunu başa düşdü. Əvvəlcə "Holt Baby" modelinin şassindən baza kimi istifadə edilməsi qərara alındı. Traktor yan tərəflərdə iki zirehli lövhə ilə, ön tərəfdə isə iti bucaq altında yerləşən iki zirehli panel ilə təchiz edildi. Üst tərəf isə açıq qaldı.
9 dekabr 1915-ci ildə Suendəki sınaqlar zamanı "Holt" şassisindəki zirehli tankın prototipi Fransa ordusunun nümayəndələrinə nümayiş olundu. General Filipp Peten və artilleriyaçı-mühəndis polkovnik Jan-Batist Egen Estien də tamaşaçılar arasında idi. Tankın sınaq nəticələri yaxşı oldu. Maşın çətin ərazidə əla hərəkətlilik nümayiş etdirdi, lakin fransız tank layihəli maşının uzunluğu düşmən xəndəklərini aşmaq üçün kifayət etmirdi, buna görə də daha uzun tırtılın yaradılması tələb olunurdu. Buna görə də fransızlar "Baby Holt" deyil, daha uzun 75 at güclü digər şassidən istifadə etməyə qərar verdilər.
Dekabrın 12-də Estien Fransa Komandanlığına tırtıllı nəqliyyat vasitələri ilə silahlanan zirehli birləşmə yaratmaq planını təqdim etdi. Bu plan təsdiqlə qarşılandı və Baş Komandan Joffr 400 tankın istehsalına dəstək verdi. 400 SA1 "Schneider" tankı üçün faktiki sifariş 25 fevral 1916-cı ildə imzalandı. Hər bir tank üçün 56 min fransız frankı ödənilməli idi. Fransızlar "Baby Holt" deyil, daha uzun 75 at güclü "Holt" şassisindən istifadə etməyə qərar verdilər. Bununla birlikdə, ABŞ-dan kifayət qədər yeni traktor və ehtiyat hissələrinin tədarükü ilə əlaqədar çətinliklər yarana bilərdi, buna görə gələcək istehsalda onlar yenə də "Baby" şassilərinə qayıtdılar.
Yeni "Schneider" tankı aşağıdakı kimi istehsal edildi: hazır traktoru 6.32 metr uzunluğunda, 2.05 metr enində və 2.3 metr yüksəklikdə polad qurğuya yerləşdirilirdi. "Tank" 11 mm zirehli lövhə qorunması ilə 14 tondan ağır kütlə əldə etdi. Belə bir "Schneider" zirehli traktoru 220 litr yanacağı, "Blockhouse-Schneider" sisteminin 75 mm-lik topunu, iki ədəd 7.92 mm-lik "Gochkiss" pulemyotlarını, 90 mərmini, 3840 ədəd patronu, altı ekipaj üzvünü və rabitə üçün poçt göyərçinləri olan qəfəsi daşıyırdı. Mühərrikin gücü yalnız 60 a.g.-nə bərabər idi və maksimum 8 km/saat sürət təmin edirdi. "Schneider"in yöndəmsiz xüsusiyyəti, əvvəlcə tikanlı məftilləri əzmək üçün gövdənin ön hissəsindəki çıxıntılı qollar idi, onlar praktikada tez-tez tankın çevrilməsinə səbəb olurdu.
Dekabrın 12-də Estien Fransa Komandanlığına tırtıllı nəqliyyat vasitələri ilə silahlanan zirehli birləşmə yaratmaq planını təqdim etdi. Bu plan təsdiqlə qarşılandı və Baş Komandan Joffr 400 tankın istehsalına dəstək verdi. 400 SA1 "Schneider" tankı üçün faktiki sifariş 25 fevral 1916-cı ildə imzalandı. Hər bir tank üçün 56 min fransız frankı ödənilməli idi. Fransızlar "Baby Holt" deyil, daha uzun 75 at güclü "Holt" şassisindən istifadə etməyə qərar verdilər. Bununla birlikdə, ABŞ-dan kifayət qədər yeni traktor və ehtiyat hissələrinin tədarükü ilə əlaqədar çətinliklər yarana bilərdi, buna görə gələcək istehsalda onlar yenə də "Baby" şassilərinə qayıtdılar.
Yeni "Schneider" tankı aşağıdakı kimi istehsal edildi: hazır traktoru 6.32 metr uzunluğunda, 2.05 metr enində və 2.3 metr yüksəklikdə polad qurğuya yerləşdirilirdi. "Tank" 11 mm zirehli lövhə qorunması ilə 14 tondan ağır kütlə əldə etdi. Belə bir "Schneider" zirehli traktoru 220 litr yanacağı, "Blockhouse-Schneider" sisteminin 75 mm-lik topunu, iki ədəd 7.92 mm-lik "Gochkiss" pulemyotlarını, 90 mərmini, 3840 ədəd patronu, altı ekipaj üzvünü və rabitə üçün poçt göyərçinləri olan qəfəsi daşıyırdı. Mühərrikin gücü yalnız 60 a.g.-nə bərabər idi və maksimum 8 km/saat sürət təmin edirdi. "Schneider"in yöndəmsiz xüsusiyyəti, əvvəlcə tikanlı məftilləri əzmək üçün gövdənin ön hissəsindəki çıxıntılı qollar idi, onlar praktikada tez-tez tankın çevrilməsinə səbəb olurdu.
Fransız tankı A-1" Schneider"
Böyük Britaniyada zirehli texnikanın yaradılmasına Admirallıq, daha doğrusu, bu məqsədlə 1915-ci ilin fevralında xüsusi olaraq yaradılan "Quru Gəmiləri Komitəsi" tərəfindən nəzarət edilirdi. Bu qurum dəniz naziri U.Çörçil tərəfindən yaradıldı. Komitə əsasən dəniz zabitləri və mühəndislərdən ibarət idi. Bu institutun yaradılmasında sahil bazalarını qorumaq üçün zirehli döyüş maşınları ilə çox maraqlanan Dəniz Aviasiya Xidməti də iştirak edirdi. Komitə rəhbəri Dəniz İnşaat İdarəsinin direktoru Yustas Tennison Denkur oldu. Komitə xəndəkləri aşmaq üçün zirehli maşın yaratmaq təklifini nəzərdən keçirirdi. Çox detal müharibədən əvvəlki illərin "döyüş maşını"nın ideyaları üzərində hazırlanırdı. Britaniyada artıq zirehli maşınlar mövcud idi. Digər ideya mənbəyi Herbert Uellsin 1903-cü ildə yazdığı "Land Armadillos" (Quru Zirehli Qatarları) hekayəsi oldu.
1915-ci ilin əvvəlində tırtıllı traktor bazasında eksperimental "Little Willie" (Kiçik Villi) tankı hazırlandı. Maşın 105 at güclü "Daimler" mühərriki ilə təchiz edildi. İki yanacaq çəninə malik asqı arxa tərəfdə yerləşirdi, bu isə iki funtluq "Vickers" topu ilə təklif olunan qüllənin altında kifayət qədər boş yer yaradırdı. Korpusa altı ədədə qədər pulemyot quraşdırıla bilərdi. Əvvəlcə "Madsen" pulemyotları təklif edilirdi, sonra isə 7.7 mm-lik iki "Vickers" pulemyotunda dayandılar. Əsas silah 800 ədədlik böyük döyüş sursat dəstinə malik idi.
Prototipdə tam polad zireh yox idi, yalnız "qapaq" lövhələr mövcud idi, lakin layihədə 6 mm zireh nəzərdə tutulurdu. Ekipaj 4-6 nəfərdən ibarət idi. Maşının kütləsi 18 tondan çox idi. Bu tankın əsas çatışmazlığı aşılan xəndəyin kiçik genişliyindən ibarət idi ki, bu da onu mərmi kraterləri, səngərlər və müxtəlif xəndəklərlə örtülən I Dünya müharibəsinin döyüş bölgələrində istifadəyə yararsız hala gətirirdi. Buna görə tankın korpusuna romb şəkli verməyə və tırtılları korpusun konturu boyunca yerləşdirməyə qərar verdilər.
Böyük Britaniyada zirehli texnikanın yaradılmasına Admirallıq, daha doğrusu, bu məqsədlə 1915-ci ilin fevralında xüsusi olaraq yaradılan "Quru Gəmiləri Komitəsi" tərəfindən nəzarət edilirdi. Bu qurum dəniz naziri U.Çörçil tərəfindən yaradıldı. Komitə əsasən dəniz zabitləri və mühəndislərdən ibarət idi. Bu institutun yaradılmasında sahil bazalarını qorumaq üçün zirehli döyüş maşınları ilə çox maraqlanan Dəniz Aviasiya Xidməti də iştirak edirdi. Komitə rəhbəri Dəniz İnşaat İdarəsinin direktoru Yustas Tennison Denkur oldu. Komitə xəndəkləri aşmaq üçün zirehli maşın yaratmaq təklifini nəzərdən keçirirdi. Çox detal müharibədən əvvəlki illərin "döyüş maşını"nın ideyaları üzərində hazırlanırdı. Britaniyada artıq zirehli maşınlar mövcud idi. Digər ideya mənbəyi Herbert Uellsin 1903-cü ildə yazdığı "Land Armadillos" (Quru Zirehli Qatarları) hekayəsi oldu.
1915-ci ilin əvvəlində tırtıllı traktor bazasında eksperimental "Little Willie" (Kiçik Villi) tankı hazırlandı. Maşın 105 at güclü "Daimler" mühərriki ilə təchiz edildi. İki yanacaq çəninə malik asqı arxa tərəfdə yerləşirdi, bu isə iki funtluq "Vickers" topu ilə təklif olunan qüllənin altında kifayət qədər boş yer yaradırdı. Korpusa altı ədədə qədər pulemyot quraşdırıla bilərdi. Əvvəlcə "Madsen" pulemyotları təklif edilirdi, sonra isə 7.7 mm-lik iki "Vickers" pulemyotunda dayandılar. Əsas silah 800 ədədlik böyük döyüş sursat dəstinə malik idi.
Prototipdə tam polad zireh yox idi, yalnız "qapaq" lövhələr mövcud idi, lakin layihədə 6 mm zireh nəzərdə tutulurdu. Ekipaj 4-6 nəfərdən ibarət idi. Maşının kütləsi 18 tondan çox idi. Bu tankın əsas çatışmazlığı aşılan xəndəyin kiçik genişliyindən ibarət idi ki, bu da onu mərmi kraterləri, səngərlər və müxtəlif xəndəklərlə örtülən I Dünya müharibəsinin döyüş bölgələrində istifadəyə yararsız hala gətirirdi. Buna görə tankın korpusuna romb şəkli verməyə və tırtılları korpusun konturu boyunca yerləşdirməyə qərar verdilər.
Kiçik Villi
Beləliklə, gələcəkdə ingilislər "quru döyüş gəmiləri" üçün hazır traktor şassisini istifadə etmədilər, özlərinin səkkiz metrlik romb şəklli zirehli korpusa malik tamamilə orijinal dizaynlarını hazırladılar.
Bu dizayn geniş xəndəkləri keçməyə imkan verən ən böyük tırtıl uzunluğunu təmin etməli idi. Bu sxemdən istifadə çox yüksək hündürlüyünə görə qüllələrə top yerləşdirməyi qeyri-mümkün edirdi. Buna görə də əsas silah korpusun daxilində və tankın yan tərəfindəki yuvalarına yerləşdirildi. Benzin ilə işləyən və su ilə soyudulan "Daimler/Knight" markalı 6 silindrli karbüratorlu mühərrik daxili boşluğun böyük hissəsini tuturdu. Mühərrik maksimum 105 at gücü inkişaf etdirirdi. Tankın tavanı altında yerləşən yanacaq çənlərindən çıxan benzin mühərrikə öz axımı ilə daxil olurdu. Korpusun güclü əyilməsi zamanı yanacaq təchizatı kəsilirdi və ekipaj üzvləri çəndən əllə karbüratora yanacaq tökmək məcburiyyətində qalırdı.
Korpusun daxilində temperatur 50 dərəcəyə qalxırdı. İnsanlar işlənən qaz və barıt tüstüsündən huşunu itirirdilər. Buna görə ekipajın standart avadanlıqlarına əleyhqaz və ya respirator daxil edildi. Tankın kütləsi 27-28 ton idi.
Mühərrikin və transmissiyanın yan tərəflərində silah yerləşdirmək üçün yuvalar, ön tərəfdə isə idarəetmə bölməsi yerləşirdi. Tankın ekipajı 8 nəfərdən ibarət idi. Kiçik leytenant və ya leytenant olan tank komandiri həm ön pulemyotun atıcısı, həm də bəzən sürücünün köməkçisi funksiyasını yerinə yetirirdi. Komandir və sürücü idarəetmə bölməsində müvafiq olaraq sol və sağ tərəfdə yerləşirdi. Silah yuvalarının hər birinin qarşısında tuşlayıcı doldurucu əyləşirdi. Korpusun arxa hissəsinə keçiddə isə iki sürücü köməkçisi yer alırdı. Bəzən heyətə doqquzuncu üzv də əlavə edilirdi, onun vəzifəsi atıcı silahı ilə tankın arxa sektorunu düşmən piyada qüvvələrindən qorumaqdan ibarət idi.
Yeni tank "Mark I" (bəzən "Böyük Villi" adlanır) adını aldı. Tank iki versiyada hazırlanıb. "Female" (Qadın) yalnız pulemyotlarla, "Male" (Kişi) isə pulemyot və iki ədəd 57 mm-lik topu ilə silahlanırdı. "Kişilərin" əsasən pulemyota malik atəş nöqtələri ilə, "qadınların" isə düşmənin canlı qüvvəsi ilə mübarizə aparacağı planlaşdırılırdı. Sonradan bu bölgünün uğursuz olduğunu başa düşdülər və bütün tanklarda 2 top və 4 pulemyot quraşdırmaqla vahid silahlanma tətbiq etdilər.
Lakin ilk mərhələdə, "kişi" tanklarında əsas silahlanmaya "Six Pounder" topu daxil idi. O, 1885-ci ildə istifadəyə verilən sürətli dəniz topunun 1915-ci ildə yerüstü variantı olaraq hazırlanan 57 mm-lik iki lüləli versiyası idi. Silahlar dayaq qurğularındakı tankın silah yuvalarında yerləşirdi, hərəkətli hissə isə yuvanı bağlayan silindrik qalxanlarla birləşirdi. Silahların sursat dəsti 334 unitar mərmidən ibarət idi. "Kişilərin" top yuvalarının arxasında iki ədəd 7.7 mm-lik "Hotchkiss" M1909 pulemyotları qoyulurdu. Bundan əlavə, hər iki versiyanın tanklarında bu pulemyotun biri tankın ön hissəsində yerləşirdi və komandir tərəfindən istifadə edilirdi, bəzən isə tankın arxa tərəfində digər bir pulemyot quraşdırılırdı. Bütün "Hotchkiss" pulemyotları sökülərək çıxarıla bilirdi, ondan atəş silah yuvalarından aparılırdı, qalan müddətdə isə yuvalar zirehli qapaqlar ilə örtülürdü.
"Qadın" versiyasının tanklarında isə 57 mm-lik toplarının və "Hotchkiss" pulemyotlarının yerində 4 ədəd 7.7 mm-lik "Vickers" pulemyotu yerləşirdi. Bu pulemyotlar 57 mm-lik topların fırlanan qalxanına bənzər dayaq qurğularında yerləşirdi. Pulemyotların döyüş sursat dəsti "kişilər" üçün 5760, "qadınlar" üçün isə 30080 ədəddən ibarət idi. Bundan əlavə, ekipaj üzvlərinin hər biri bir ədəd revolver ilə silahlanırdı, onlardan atəş açmaq üçün tankın müxtəlif yerlərində zirehli qapaqlar ilə bağlanan xüsusi yerlər mövcud idi.
Tankın az hərəkətliliyi və əsas silahlarının atəş sektorlarının məhdud olması səbəbindən ekipajın şəxsi silahları nəqliyyat vasitəsinin yaxın müdafiəsində mühüm rol oynayırdı. Korpusun ön və yan tərəfləri 10-12 mm-lik zirehlə, alt və dam hissəsi isə 5-6 mm-lik zirehlə qorunurdu.
1915-ci ilin fevral ayında tank uğurlu sınaqlardan keçdi. Tank eni 4.5 m olan xəndəyi və 1 m hündürlüyündə olan divarları, həmçinin 1 metr dərinliyində su maneəsini problemsiz aşa bildi.
Tankın dik yamaclarda geri aşmasının qarşısını almaq üçün onun arxa hissəsinə iki təkərli dəstək arabası qoşulurdu. Saatda cəmi 6 km sürətə malik tank 1916-cı ilin avqustunda silahlanmaya qəbul edildi.
Beləliklə, gələcəkdə ingilislər "quru döyüş gəmiləri" üçün hazır traktor şassisini istifadə etmədilər, özlərinin səkkiz metrlik romb şəklli zirehli korpusa malik tamamilə orijinal dizaynlarını hazırladılar.
Bu dizayn geniş xəndəkləri keçməyə imkan verən ən böyük tırtıl uzunluğunu təmin etməli idi. Bu sxemdən istifadə çox yüksək hündürlüyünə görə qüllələrə top yerləşdirməyi qeyri-mümkün edirdi. Buna görə də əsas silah korpusun daxilində və tankın yan tərəfindəki yuvalarına yerləşdirildi. Benzin ilə işləyən və su ilə soyudulan "Daimler/Knight" markalı 6 silindrli karbüratorlu mühərrik daxili boşluğun böyük hissəsini tuturdu. Mühərrik maksimum 105 at gücü inkişaf etdirirdi. Tankın tavanı altında yerləşən yanacaq çənlərindən çıxan benzin mühərrikə öz axımı ilə daxil olurdu. Korpusun güclü əyilməsi zamanı yanacaq təchizatı kəsilirdi və ekipaj üzvləri çəndən əllə karbüratora yanacaq tökmək məcburiyyətində qalırdı.
Korpusun daxilində temperatur 50 dərəcəyə qalxırdı. İnsanlar işlənən qaz və barıt tüstüsündən huşunu itirirdilər. Buna görə ekipajın standart avadanlıqlarına əleyhqaz və ya respirator daxil edildi. Tankın kütləsi 27-28 ton idi.
Mühərrikin və transmissiyanın yan tərəflərində silah yerləşdirmək üçün yuvalar, ön tərəfdə isə idarəetmə bölməsi yerləşirdi. Tankın ekipajı 8 nəfərdən ibarət idi. Kiçik leytenant və ya leytenant olan tank komandiri həm ön pulemyotun atıcısı, həm də bəzən sürücünün köməkçisi funksiyasını yerinə yetirirdi. Komandir və sürücü idarəetmə bölməsində müvafiq olaraq sol və sağ tərəfdə yerləşirdi. Silah yuvalarının hər birinin qarşısında tuşlayıcı doldurucu əyləşirdi. Korpusun arxa hissəsinə keçiddə isə iki sürücü köməkçisi yer alırdı. Bəzən heyətə doqquzuncu üzv də əlavə edilirdi, onun vəzifəsi atıcı silahı ilə tankın arxa sektorunu düşmən piyada qüvvələrindən qorumaqdan ibarət idi.
Yeni tank "Mark I" (bəzən "Böyük Villi" adlanır) adını aldı. Tank iki versiyada hazırlanıb. "Female" (Qadın) yalnız pulemyotlarla, "Male" (Kişi) isə pulemyot və iki ədəd 57 mm-lik topu ilə silahlanırdı. "Kişilərin" əsasən pulemyota malik atəş nöqtələri ilə, "qadınların" isə düşmənin canlı qüvvəsi ilə mübarizə aparacağı planlaşdırılırdı. Sonradan bu bölgünün uğursuz olduğunu başa düşdülər və bütün tanklarda 2 top və 4 pulemyot quraşdırmaqla vahid silahlanma tətbiq etdilər.
Lakin ilk mərhələdə, "kişi" tanklarında əsas silahlanmaya "Six Pounder" topu daxil idi. O, 1885-ci ildə istifadəyə verilən sürətli dəniz topunun 1915-ci ildə yerüstü variantı olaraq hazırlanan 57 mm-lik iki lüləli versiyası idi. Silahlar dayaq qurğularındakı tankın silah yuvalarında yerləşirdi, hərəkətli hissə isə yuvanı bağlayan silindrik qalxanlarla birləşirdi. Silahların sursat dəsti 334 unitar mərmidən ibarət idi. "Kişilərin" top yuvalarının arxasında iki ədəd 7.7 mm-lik "Hotchkiss" M1909 pulemyotları qoyulurdu. Bundan əlavə, hər iki versiyanın tanklarında bu pulemyotun biri tankın ön hissəsində yerləşirdi və komandir tərəfindən istifadə edilirdi, bəzən isə tankın arxa tərəfində digər bir pulemyot quraşdırılırdı. Bütün "Hotchkiss" pulemyotları sökülərək çıxarıla bilirdi, ondan atəş silah yuvalarından aparılırdı, qalan müddətdə isə yuvalar zirehli qapaqlar ilə örtülürdü.
"Qadın" versiyasının tanklarında isə 57 mm-lik toplarının və "Hotchkiss" pulemyotlarının yerində 4 ədəd 7.7 mm-lik "Vickers" pulemyotu yerləşirdi. Bu pulemyotlar 57 mm-lik topların fırlanan qalxanına bənzər dayaq qurğularında yerləşirdi. Pulemyotların döyüş sursat dəsti "kişilər" üçün 5760, "qadınlar" üçün isə 30080 ədəddən ibarət idi. Bundan əlavə, ekipaj üzvlərinin hər biri bir ədəd revolver ilə silahlanırdı, onlardan atəş açmaq üçün tankın müxtəlif yerlərində zirehli qapaqlar ilə bağlanan xüsusi yerlər mövcud idi.
Tankın az hərəkətliliyi və əsas silahlarının atəş sektorlarının məhdud olması səbəbindən ekipajın şəxsi silahları nəqliyyat vasitəsinin yaxın müdafiəsində mühüm rol oynayırdı. Korpusun ön və yan tərəfləri 10-12 mm-lik zirehlə, alt və dam hissəsi isə 5-6 mm-lik zirehlə qorunurdu.
1915-ci ilin fevral ayında tank uğurlu sınaqlardan keçdi. Tank eni 4.5 m olan xəndəyi və 1 m hündürlüyündə olan divarları, həmçinin 1 metr dərinliyində su maneəsini problemsiz aşa bildi.
Tankın dik yamaclarda geri aşmasının qarşısını almaq üçün onun arxa hissəsinə iki təkərli dəstək arabası qoşulurdu. Saatda cəmi 6 km sürətə malik tank 1916-cı ilin avqustunda silahlanmaya qəbul edildi.
İngilis tankı "Mark I" ("Kişi"). 1916-cı il
"Mark I" kamuflyajda
Somme Döyüşündə ingilis tankı
İlk hücum
"Somme Döyüşü" zamanı hücumun son dərəcə qənaətbəxş olmayan tempi Müttəfiq Komandanlığını tamamilə yeni bir mübarizə vasitəsi - tanklardan istifadə etməyə məcbur etdi. Fransız zirehli tırtıllı maşınları 5 sentyabr 1916-cı ildə qoşunlara verildi. Lakin onların ekipajları hələ hazır deyildilər, buna görə "Schneider"lərin döyüş tətbiqi təxirə salınmalı oldu. "Mark I" adlı ingilis tankları isə 15 sentyabr 1916-cı ildə "Somme Döyüşü"ndə Britaniya ordusu tərəfindən istifadə edildi. Bu tarixdə ilk tank hücumu oldu.
Saat 05.30 radələrində ingilis tankları hücuma keçdi. Səhər dumanı onları düşmən müşahidəsindən gizlədə bildi. Onlar diqqəti cəlb etmədən düşmən mövqelərinə yaxınlaşa bildilər. Almanlar ayılana qədər polad "döyüş arabaları" səngərlərə hücum etdilər. Atəşə və tüstüyə bürünən tanklar mühərriklərin gurultusu ilə irəlləyərək düşmənin tikanlı məftil maneələrini və sığınacaqlarını məhv etdilər.
Tanklar qarışıqlıq və çaxnaşma yaradaraq yavaş da olsa irəli sürünürdülər. Yeni silahlar almanları ruhdan saldı. Döyüş 10 saata qədər davam etdi. Nəqliyyat vasitələrinin azlığına, çətin əraziyə, ilk maşınların qüsurlarına və piyadalar ilə zəif qarşılıqlı əlaqəyə baxmayaraq tanklar yaxşı nəticələr göstərdilər. 5 saat davam edən döyüşdə tanklar 5 km enində və 5 km dərinliyində cəbhəni yarıb irəli gedə bildilər.
Döyüş zamanı tankın dizaynının yetərincə hazır olmadığı ortaya çıxdı - ingilislərin hücum üçün hazırladığı 49 nəqliyyat vasitəsindən yalnız 32 ədədi ilkin mövqeləri keçə bildi. 17 tank nasazlıqlar səbəbi ilə sıradan çıxdı. Hücuma başlayan 32 tankdan 5-i isə bataqlıqda ilişib qaldı, 9 ədədi isə texniki səbəblərə görə sonradan sıradan çıxdı. Bununla belə, qalan 18 tank 5 km məsafədə düşmən müdafiəsini yararaq irəlləyə bildi və bu hücum əməliyyatında ingilislərin itkisi, adi halda olduğundan 20 dəfə az oldu.
Tank 2.7 metr enində xəndəkləri və məftilli maneələri aşdı. Güllə və mərmi qəlpələrinə tab gətirən tankların zirehi mərmilərin birbaşa zərbəsinə dözmədi. Tankların sayının az olması səbəbindən Almaniyanın müdafiəsini tamamilə dağıtmaq mümkün olmadı, lakin belə bir kobud və zəif cəhətləri olan döyüş vasitəsi öz böyük potensialını göstərdi. Alman piyadalarına psixoloji cəhətdən tankların təsiri çox böyük oldu. 1917-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Kambre döyüşündə ingilislər tanklardan daha uğurla istifadə etdilər. Tərkibində 476 tank olan Kral Tank Korpusunun 3 briqadası minimum itki ilə bir neçə saat ərzində cəbhənin 9 km dərinliyinə irəlləməni təmin etdilər. Bu fakt son skeptikləri susdurdu və hər iki tərəfi zirehli qüvvələrin fəal şəkildə formalaşmasında iştirak etməyə məcbur etdi. Beləliklə hərbi texnikanın fərqli forması hesab edilən tankların böyük bir gələcəyinin olacağı aşkarlandı. Sonralar bu belə də təsdiqləndi. "Zirehli təkərli maşınlar" müasir orduların aparıcı zirehli və tırtıllı hərbi texnikalarına çevrildi.
Maraqlıdır ki, həm ingilislər, həm də fransızlar hərbi nəqliyyat vasitələrinin dəmir yolu ilə daşınmasının gizliliyi üçün sənədlərdə "çən", "rezervuar" (ingiliscə - tank, fransızca - char d'assaut) sözlərindən istifadə etdilər. Digər ordular öz adlarından istifadə etdilər: almanlar arasında "Panzerkampfwagen" PzKpfw (zirehli döyüş qoşqusu), fransızlarda "Shar de comba" (döyüş maşını), isveçlilərdə "stridrvagn" (döyüş maşını), italyanlarda "Carro d'armato" (silahlı qoşqu). Lakin ingilislərin ilk olaraq "Quru zirehli döyüş gəmiləri" ifadəsindən istifadə etməsi və bu tətbiqin daha uğurlu olması, əksər Avropa dillərində də "tank" sözünün zirehli tırtıllı döyüş maşınına aid edilməsinə səbəb oldu. "Tank" sözü Rusiyada da kök saldı.
"Somme Döyüşü" zamanı hücumun son dərəcə qənaətbəxş olmayan tempi Müttəfiq Komandanlığını tamamilə yeni bir mübarizə vasitəsi - tanklardan istifadə etməyə məcbur etdi. Fransız zirehli tırtıllı maşınları 5 sentyabr 1916-cı ildə qoşunlara verildi. Lakin onların ekipajları hələ hazır deyildilər, buna görə "Schneider"lərin döyüş tətbiqi təxirə salınmalı oldu. "Mark I" adlı ingilis tankları isə 15 sentyabr 1916-cı ildə "Somme Döyüşü"ndə Britaniya ordusu tərəfindən istifadə edildi. Bu tarixdə ilk tank hücumu oldu.
Saat 05.30 radələrində ingilis tankları hücuma keçdi. Səhər dumanı onları düşmən müşahidəsindən gizlədə bildi. Onlar diqqəti cəlb etmədən düşmən mövqelərinə yaxınlaşa bildilər. Almanlar ayılana qədər polad "döyüş arabaları" səngərlərə hücum etdilər. Atəşə və tüstüyə bürünən tanklar mühərriklərin gurultusu ilə irəlləyərək düşmənin tikanlı məftil maneələrini və sığınacaqlarını məhv etdilər.
Tanklar qarışıqlıq və çaxnaşma yaradaraq yavaş da olsa irəli sürünürdülər. Yeni silahlar almanları ruhdan saldı. Döyüş 10 saata qədər davam etdi. Nəqliyyat vasitələrinin azlığına, çətin əraziyə, ilk maşınların qüsurlarına və piyadalar ilə zəif qarşılıqlı əlaqəyə baxmayaraq tanklar yaxşı nəticələr göstərdilər. 5 saat davam edən döyüşdə tanklar 5 km enində və 5 km dərinliyində cəbhəni yarıb irəli gedə bildilər.
Döyüş zamanı tankın dizaynının yetərincə hazır olmadığı ortaya çıxdı - ingilislərin hücum üçün hazırladığı 49 nəqliyyat vasitəsindən yalnız 32 ədədi ilkin mövqeləri keçə bildi. 17 tank nasazlıqlar səbəbi ilə sıradan çıxdı. Hücuma başlayan 32 tankdan 5-i isə bataqlıqda ilişib qaldı, 9 ədədi isə texniki səbəblərə görə sonradan sıradan çıxdı. Bununla belə, qalan 18 tank 5 km məsafədə düşmən müdafiəsini yararaq irəlləyə bildi və bu hücum əməliyyatında ingilislərin itkisi, adi halda olduğundan 20 dəfə az oldu.
Tank 2.7 metr enində xəndəkləri və məftilli maneələri aşdı. Güllə və mərmi qəlpələrinə tab gətirən tankların zirehi mərmilərin birbaşa zərbəsinə dözmədi. Tankların sayının az olması səbəbindən Almaniyanın müdafiəsini tamamilə dağıtmaq mümkün olmadı, lakin belə bir kobud və zəif cəhətləri olan döyüş vasitəsi öz böyük potensialını göstərdi. Alman piyadalarına psixoloji cəhətdən tankların təsiri çox böyük oldu. 1917-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Kambre döyüşündə ingilislər tanklardan daha uğurla istifadə etdilər. Tərkibində 476 tank olan Kral Tank Korpusunun 3 briqadası minimum itki ilə bir neçə saat ərzində cəbhənin 9 km dərinliyinə irəlləməni təmin etdilər. Bu fakt son skeptikləri susdurdu və hər iki tərəfi zirehli qüvvələrin fəal şəkildə formalaşmasında iştirak etməyə məcbur etdi. Beləliklə hərbi texnikanın fərqli forması hesab edilən tankların böyük bir gələcəyinin olacağı aşkarlandı. Sonralar bu belə də təsdiqləndi. "Zirehli təkərli maşınlar" müasir orduların aparıcı zirehli və tırtıllı hərbi texnikalarına çevrildi.
Maraqlıdır ki, həm ingilislər, həm də fransızlar hərbi nəqliyyat vasitələrinin dəmir yolu ilə daşınmasının gizliliyi üçün sənədlərdə "çən", "rezervuar" (ingiliscə - tank, fransızca - char d'assaut) sözlərindən istifadə etdilər. Digər ordular öz adlarından istifadə etdilər: almanlar arasında "Panzerkampfwagen" PzKpfw (zirehli döyüş qoşqusu), fransızlarda "Shar de comba" (döyüş maşını), isveçlilərdə "stridrvagn" (döyüş maşını), italyanlarda "Carro d'armato" (silahlı qoşqu). Lakin ingilislərin ilk olaraq "Quru zirehli döyüş gəmiləri" ifadəsindən istifadə etməsi və bu tətbiqin daha uğurlu olması, əksər Avropa dillərində də "tank" sözünün zirehli tırtıllı döyüş maşınına aid edilməsinə səbəb oldu. "Tank" sözü Rusiyada da kök saldı.
Qeyd etmək lazımdır ki, Fransa tanklarının ilk sınağı ingilislərin maşınından daha az uğur qazandı. Fransızlar 16 aprel 1917-ci ildə tanklarını "Nivel Hücumu"nda istifadə etdilər. 128 tank alman qoşunlarının mövqeyinə tərəf hərəkətə keçdi. Bu dəfə almanlar artilleriya və təyyarələrdən uğurla istifadə etdilər. Bundan əlavə, güc ehtiyatını artırmaq üçün xaricdəki Fransa tanklarına qət edilən məsafəni artırmaq üçün üst tərəfdən əlavə yanacaq çənləri qoyulmuşdu və ən kiçik qığılcımdan onlar məşəl kimi alovlandırdı. Alman artilleriyası fransız zirehli maşınlarına elə bir atəş açdı ki, ön sıralarda olan "Schneider"lərin bəziləri kiçik hissələrə parçalandı.
Birinci dəstədə 39 tank vuruldu, komandiri isə öldürüldü. İkinci dəstə alman aviasiyası tərəfindən aşkarlandı və komandanlığa bildirildi. Artilleriya fransız zirehli texnikalarını dayandırdı. 128 tankdan yalnız 10-u döyüşdən sağ qayıtdı.
Ümumilikdə "Nivel Hücumu" (Nivel Ət Maşını) mənasız insan tələfatının simvolu oldu və Fransa ordusunda, həmçinin cəmiyyətdə ağır təəssürat yaratdı. Niveli vəzifədə dəyişən yeni komandan Peten ordudakı üsyanları və rus ekspedisiya dəstələrində iğtişaşları yatırmalı oldu. Yeni komandan tabe olmaqdan imtina edənlərin edam edilməsini əmr etdi. Bu isə tank sənayesinin inkişafına təsir göstərmədi. Onun perspektivləri aşkar idi.
Yazı Aleksandr Samsonovun məqaləsi əsasında hazırlanıb
Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev
Ordu.az
Birinci dəstədə 39 tank vuruldu, komandiri isə öldürüldü. İkinci dəstə alman aviasiyası tərəfindən aşkarlandı və komandanlığa bildirildi. Artilleriya fransız zirehli texnikalarını dayandırdı. 128 tankdan yalnız 10-u döyüşdən sağ qayıtdı.
Ümumilikdə "Nivel Hücumu" (Nivel Ət Maşını) mənasız insan tələfatının simvolu oldu və Fransa ordusunda, həmçinin cəmiyyətdə ağır təəssürat yaratdı. Niveli vəzifədə dəyişən yeni komandan Peten ordudakı üsyanları və rus ekspedisiya dəstələrində iğtişaşları yatırmalı oldu. Yeni komandan tabe olmaqdan imtina edənlərin edam edilməsini əmr etdi. Bu isə tank sənayesinin inkişafına təsir göstərmədi. Onun perspektivləri aşkar idi.
Yazı Aleksandr Samsonovun məqaləsi əsasında hazırlanıb
Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev
Ordu.az
