Aralıq dənizi ilə Qırmızı dənizi, onlar vasitəsilə də Atlantik və Hind okeanlarını birləşdirən Süveyş kanalı 10 il sürən tikintidən sonra 1869-cu il noyabrın 17-də açıldı. Bu nəqliyyat yolunun konsessiyası 99 il müddətinə “Süveyş kanalı kompaniyası”na məxsus idi. Kompaniyanın səhmlərinin 53 faizi Fransanın, 44 faizi Misirin idi. Amma Misir hidivi İsmayıl paşa maliyyə çətinlikləri ucbatından 1875-ci ildə öz səhmlərinin hamısını İngiltərəyə satdı.
Səhmlərin çoxu Fransaya məxsus olsa da, İngiltərənin 1882-ci ildə Misiri işğal etməsindən sonra Süveyş kanalında əsas söz sahibi ingilislər oldu. Misir isə kanalın keçdiyi ərazinin sahibi kimi gəlirlərin yalnız 15 faizi ilə kifayətlənməli idi.
Süveyş kanalı iqtisadi əhəmiyyətindən əlavə, həm də mühüm strateji obyekt idi. 30 milyon kvadrat kilometrdən çox ərazisi dünyanın bütün guşələrinə yayılan Britaniya imperiyası üçün həyati əhəmiyyəti vardı. İmperiyanın xarici siyasətində bu coğrafiyada dominant mövqeyi saxlamağa böyük önəm verilirdi.
London 1922-ci ildə Misiri müstəqil dövlət kimi tanısa da ölkədən öz qoşunlarını bir müddət çıxarmadı. 1936-cı ildə imzalanan müqaviləyə əsasən britaniyalılar Misirdən bütün qoşunlarını çıxarır, yalnız Süveyş kanalı ətrafında 10 minlik quru qüvvələr və 400 pilot saxlayırdı. Müqavilənin müddəti 20 il idi. Amma cəmi 15 il sonra Misir parlamenti sözügedən müqavilənin ləğvi barədə qanun qəbul etdi. Bu addımdan sonra baş verən hadisələr və “Qara şənbə” adını almış iğtişaşlar barədə bundan əvvəlki məqaləmdə bəhs olunur.
Hərbi çevriliş nəticəsində 1952-ci ilin iyununda hakimiyyətə gələn zabitlər daha bir il sonra monarxiyaya son qoydular, Misir Ərəb Respublikasının yaradıldığını elan etdilər.
Yeni hökumət ingilislərlə 1954-cü ilin oktyabrında Süveyş haqqında müqavilə imzaladı. Razılaşmaya görə, İngiltərə hərbçiləri 20 ay müddətində mərhələli şəkildə kanal yaxınlığındakı bazaları tərk edəcəkdilər. Bazalar hələ 7 il qalacaqdı, ingilis və misirli mülki şəxslər tərəfindən istifadə olunacaqdı. Bu müddət ərzində təhlükə yaranardısa, ingilis hərbçilər bazalara qayıda bilərdilər. Kanal, açılışı zamanı imzalanan müqaviləyə əsasən 1968-ci ilin noyabrın 16-na qədər “Süveyş kanalı kompaniyası”nın idarəsi altında olacaqdı.
Londonun əvvəllər Süveyş kanalı vasitəsilə əlaqə saxladığı əsas müstəmləkəsi – Hindistan 1947-ci ildən artıq müstəqil idi. Amma indi kanalın əhəmiyyətini azalmağa qoymayan başqa bir amil vardı – Yaxın Şərq nefti və ona artan tələbat. O zaman Qərbi Avropanın neft tələbatının beşdə üç hissəsi Süveyş kanalı vasitəsilə ödənilirdi.
***
1950-ci illlərin ortalarında regionda mürəkkəb proseslər gedirdi. ABŞ burada öz çətiri altında antisovet hərbi blok yaradırdı. Mərkəzi Müqavilə Təşkilatı (CENTO) və ya Bağdad paktı kimi tanınan bu təşkilata Böyük Britaniya ilə yanaşı region dövlətlərindən İraq, İran, Pakistan və Türkiyə daxil idi. Nasir isə artıq özünü ərəb dünyasının və mümkün olarsa, İslam dünyasının lideri kimi görür, regiondakı hər hansı blokun Misir ətrafında fomalaşmalı olduğunu düşünürdü.
Yeri gəlmişkən, hərbi blokun yaradılması hələ müzakirə olunarkən ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) həmin bloka üzv olmaq üçün Nasirə 3 milyon dollar rüşvət verdiyi iddia olunur. Bu iddialara görə, Nasir pulu aldı, blok yarananda isə daxil olmaqdan imtina etdi.
Səhmlərin çoxu Fransaya məxsus olsa da, İngiltərənin 1882-ci ildə Misiri işğal etməsindən sonra Süveyş kanalında əsas söz sahibi ingilislər oldu. Misir isə kanalın keçdiyi ərazinin sahibi kimi gəlirlərin yalnız 15 faizi ilə kifayətlənməli idi.
Süveyş kanalı iqtisadi əhəmiyyətindən əlavə, həm də mühüm strateji obyekt idi. 30 milyon kvadrat kilometrdən çox ərazisi dünyanın bütün guşələrinə yayılan Britaniya imperiyası üçün həyati əhəmiyyəti vardı. İmperiyanın xarici siyasətində bu coğrafiyada dominant mövqeyi saxlamağa böyük önəm verilirdi.
London 1922-ci ildə Misiri müstəqil dövlət kimi tanısa da ölkədən öz qoşunlarını bir müddət çıxarmadı. 1936-cı ildə imzalanan müqaviləyə əsasən britaniyalılar Misirdən bütün qoşunlarını çıxarır, yalnız Süveyş kanalı ətrafında 10 minlik quru qüvvələr və 400 pilot saxlayırdı. Müqavilənin müddəti 20 il idi. Amma cəmi 15 il sonra Misir parlamenti sözügedən müqavilənin ləğvi barədə qanun qəbul etdi. Bu addımdan sonra baş verən hadisələr və “Qara şənbə” adını almış iğtişaşlar barədə bundan əvvəlki məqaləmdə bəhs olunur.
Hərbi çevriliş nəticəsində 1952-ci ilin iyununda hakimiyyətə gələn zabitlər daha bir il sonra monarxiyaya son qoydular, Misir Ərəb Respublikasının yaradıldığını elan etdilər.
Yeni hökumət ingilislərlə 1954-cü ilin oktyabrında Süveyş haqqında müqavilə imzaladı. Razılaşmaya görə, İngiltərə hərbçiləri 20 ay müddətində mərhələli şəkildə kanal yaxınlığındakı bazaları tərk edəcəkdilər. Bazalar hələ 7 il qalacaqdı, ingilis və misirli mülki şəxslər tərəfindən istifadə olunacaqdı. Bu müddət ərzində təhlükə yaranardısa, ingilis hərbçilər bazalara qayıda bilərdilər. Kanal, açılışı zamanı imzalanan müqaviləyə əsasən 1968-ci ilin noyabrın 16-na qədər “Süveyş kanalı kompaniyası”nın idarəsi altında olacaqdı.
Londonun əvvəllər Süveyş kanalı vasitəsilə əlaqə saxladığı əsas müstəmləkəsi – Hindistan 1947-ci ildən artıq müstəqil idi. Amma indi kanalın əhəmiyyətini azalmağa qoymayan başqa bir amil vardı – Yaxın Şərq nefti və ona artan tələbat. O zaman Qərbi Avropanın neft tələbatının beşdə üç hissəsi Süveyş kanalı vasitəsilə ödənilirdi.
***
1950-ci illlərin ortalarında regionda mürəkkəb proseslər gedirdi. ABŞ burada öz çətiri altında antisovet hərbi blok yaradırdı. Mərkəzi Müqavilə Təşkilatı (CENTO) və ya Bağdad paktı kimi tanınan bu təşkilata Böyük Britaniya ilə yanaşı region dövlətlərindən İraq, İran, Pakistan və Türkiyə daxil idi. Nasir isə artıq özünü ərəb dünyasının və mümkün olarsa, İslam dünyasının lideri kimi görür, regiondakı hər hansı blokun Misir ətrafında fomalaşmalı olduğunu düşünürdü.
Yeri gəlmişkən, hərbi blokun yaradılması hələ müzakirə olunarkən ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) həmin bloka üzv olmaq üçün Nasirə 3 milyon dollar rüşvət verdiyi iddia olunur. Bu iddialara görə, Nasir pulu aldı, blok yarananda isə daxil olmaqdan imtina etdi.
Digər tərəfdən, Misir Fransa əsarətinə qarşı Əlcəzairdə aparılan milli-azadlıq mübarizəsinə dəstək verirdi. Doğrudur, bu dəstək əsasən şifahi idi və Qahirədən yayımlanan “Saut əl-ərəb” radiosu vasitəsilə ifadə olunurdu. Bununla belə, Nasirin əlcəzairli üsyançılara silah əldə etməkdə yardım göstərdiyi ehtimal olunur. Bu da Fransanın narazılığına səbəb oldu.
Bundan əlavə, Qərb ölkələri 1947-1949-cu illərin Birinci ərəb-yəhudi müharibəsindən sonra regionda yenidən hərbi əməliyyatların başlamasını istəmir və buna uyğun siyasət yürüdürdülər. ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın 1950-ci il mayın 25-də qəbul etdikləri Üçtərəfli bəyannamə regiondakı status-kvonun qorunmasından bəhs edirdi.
Üç ölkə 1952-ci ildə Yaxın Şərq silahlanma üzrə koordinasiya komitəsini (NEACC) yaratdılar. Bu qurum İsrail və ərəb ölkələrinə “qanuni özünümüdafiə haqqı”nı nəzərə almaqla silah satılmasına nəzarət edirdi. ABŞ, ümumiyyətlə, region ölkələrinə silah satmırdı. London və Paris isə həmin ölkələrdən gələn sorğuları məhdud və tarazlı şəkildə təmin edirdi. Bir ərəb ölkəsinə silah satanda eyni sayda və eyni keyfiyyətdə silah İsrailə də satılırdı.
Camal Əbdül Nasir də əvvəlcə Qərbdən silah almaq istədi. Ancaq onun İsrail əleyhinə davakar ritorikası, Birinci ərəb-yəhudi savaşından sonra Misirin nəzarətinə keçən Qəzzə sektorundan tez-tez İsrail ərazisinə hücumların təşkil olunması NEACC üzvlərini narahat edirdi. Buna görə də Nasirə rədd cavabı verildi.
Belə olduqda, Nasir silah əldə etmək üçün sosialist blokuna müraciət etdi. ABŞ, xüsusən də dövlət katibi Con Foster Dalles Moskvanın Misirə silah satacağına inanmırdı. Çünki Misir hərbi isteblişmentinin İkinci dünya müharibəsi zamanı nasist Almaniyasına rəğbətlə yanaşması sirr deyildi. Bir çox nasist hərbi cinayətkarlar, gestapoçular Misirdə sığınacaq tapmışdılar. Üstəlik, Misir həbsxanaları yerli kommunistlərlə dolu idilər. Amma gözlənilən kimi olmadı.
Moskvanın xeyir-duası ilə Çexoslovakiya Misirə silah satmağa razılıq verdi. Bu silahlar arasında xeyli sayda qırıcı və bombardmançı təyyarələr, tanklar və zirehli transportyorlar, özüyeriyən artilleriya qurğuları, toplar, hətta döyüş gəmiləri və sualtı qayıqlar vardı. Nəticədə Misirlə İsrail arasında qüvvə tarazlığı kəskin şəkildə pozuldu.
Bu dövrdə Fransa ilə İsrail arasında yaxınlaşma baş verir. Əgər Britaniya ərəb ölkələrinin reaksiyasını nəzərə alaraq İsrail ilə münasibətlərində ehtiyatlı davranırdısa, Fransanın Əlcəzairdəki milli-azadlıq mübarizəsinə qarşı apardığı savaş üzündən onsuz da ərəblər arasında itirəcəyi bir şey yox idi. Ona görə tarazlıq siyasətindən imtina edərək İsraili silahlandırmağa başladı.
Suriyada 1955-ci ilin sentyabrında keçirilən prezident seçkilərində bir müddət Misirdə sığınacaq tapmış, Nasirlə yaxşı münasibətləri olan Şükri Qüvvətli qalib gəldi. Oktyabrın 20-də Misirlə Suriya arasında, bir həftə sonra isə Misirlə Səudiyyə Ərəbistanı arasında qarşılıqlı müdafiə haqqında müqavilə imzalandı. Bu ittifaq əsasən CENTO-ya qarşı yönəlmişdi və buna görə həm Vaşinqton, həm də London tərəfindən narazılıqla qarşılandı.
Nəhayət, Qərbin Nasirə qarşı münasibətinin dəyişməsinə səbəb olan daha bir amil vardı. O zaman dünya dövlətlərinin əksəriyyəti Çin təmsilçisi kimi Tayvan adasında yerləşən, Çan Kayşinin rəhbərlik etdiyi Çin Respublikasını tanıyırdı. BMT-də təmsilçilik də bu dövlətə məxsus idi. Sosialist bloku isə Mao Tzedunun kommunist rejiminin rəhbərlik etdiyi Çin Xalq Respublikasını tanıyırdılar. 1956-ci ilin mayında Misir də ÇXR-i tanıdı və bu addımı atan ilk ilk ərəb dövləti oldu.
***
Bu dövrdə Misirdə Camal Əbdül Nasirin reytinqinin zəifləməsi müşahidə olunur. Hərbi çevrilişdən 4 il keçməsinə baxmayaraq, əhalinin həyat səviyyəsində ciddi irəliləyiş müşahidə olunmurdu. Bu əhval-ruhiyyədən xəbərdar olan Nasirin populyar bir addıma ehtiyacı vardı. Tezliklə belə bir addım üçün imkan yarandı.
Misir Nil çayı üzərində tikmək istədiyi Əsvan bəndinin maliyyələşdirilməsindən ötrü Qərbə müraciət etmişdi. ABŞ və Böyük Britaniya əvvəlcə bu müraciətə isti yanaşdılar və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı xətti ilə ABŞ 56 milyon, Britaniya isə 14 milyon dollar ayırmağı öhdəsinə götürdü.
Amma Nasirin yürütdüyü xarici siyasətin Qərbin istəkləri ilə üst-üstə düşməməsi nəticəsində kreditin ayrılmasında tərəddüdlər yarandı. Bu zaman Misirə səyahət edən SSRİ xarici işlər naziri Dmitri Şepilovun Nasirlə görüşdə bəndin tikilməsi üçün lazım olan maliyyəni SSRİ-nin ayıra biləcəyini söylədiyi iddia olunur.
Nəhayət, 1956-cı il iyulun 19-da ABŞ və Böyük Britaniya Əsvan bəndinin tikintisi üçün pul ayırmaqdan imtina etdiklərini açıqladılar. Nasir cavab addımı üzərində çox fikirləşmədi. Zatən yaddaşında bir neçə il əvvəl İran neftini milliləşdirən Müsəddiq nümunəsi vardı. Misir prezidenti də iyulun 26-da isə Süveyş kanalının milliləşdirildiyini, oradan gələn gəlirin isə bəndin tikintisinə sərf olunacağını elan etdi.
İnsafən, milliləşdirilmə bolşeviksayağı həyata keçirilmirdi. Kanalın səhmdarlarına Paris fond birjasındakı son qiymət əsasında kompensasiya ödəniləcəkdi. Buna baxmayaraq, bu addım həm Londonda, həm də Parisdə ciddi etirazla qarşılandı.
Nasir elə həmin gün daha bir addım atdı: İsrail gəmilərinə Süveyş kanalından istifadə etmək qadağan olundu. Üstəlik, Qahirə Tiran boğazını İsrail gəmilərinə qapatdı. Beləliklə, İsrailin Əkəbə körfəzindəki mühüm Eylat limanı da blokadaya alındı və Hind okeanına çıxışı bağlandı.
Bu hadisələr Misirə qarşı Britaniya, Fransa və İsraildən ibarət koalisiyanın formalaşmasına səbəb oldu və qısa sürən, amma böyük siyasi nəticələr doğuran hərbi konfliktə apardı.
***
Böyük Britaniyanın baş naziri Entoni İden Süveyş kanalının milliləşdirilməsini eşidəndə Camal Əbdül Nasirin qəvi düşmənləri, İraq kralı II Feysəl və baş nazir Nuri əs-Səidin şərəfinə ziyafət verirdi. Qonaqlar dərhal ev sahibini “Nasiri əzişdirməyə” səslədilər.
Zatən İden özü də sərt hərəkət tərəfdarı idi. O, 1938-ci ildə baş nazir Nevil Çemberlenin nasist Almaniyasına münasibətdə yürütdüyü mülayim siyasətə etiraz olaraq xarici işlər naziri postundan istefa vermiş və yalnız Uinston Çörçill hökumət rəhbəri seçiləndə yenidən həmin vəzifəyə qayıtmışdı.
Artıq ertəsi gün, 1956-cı il iyulun 27-də Britaniya hökuməti Misir əleyhinə hərbi əməliyyata başlamaq qərarı verdi və bunun üçün Baş qərargaha altı həftə vaxt ayırdı. Əməliyyatın məqsədi Nasiri devirmək və daha üzüyola iqtidar formalaşdırmaq idi. Gi Mollenin rəhbərlik etdiyi Fransa hökuməti də bu məsələdə ingilislərlə həmrəy idi.
London öz planlarını məxfi surətdə Vaşinqtona da bildirdi. Amerikalılardan dəstək görəcəklərinə şübhə etmirdilər, axı cəmi 3 il əvvəl xüsusi əməliyyatla İranda Müsəddiq hökumətini devirməyə razı olmuşdular. Amma bu dəfə əksinə oldu. Prezident Eyzenhauer iyulun 31-də İdenə yazdığı məktubunda Süveyş böhranını diplomatik yollarla həll etmək lazım gəldiyini söyləyirdi. Bir neçə gündən sonra Londona gələn dövlət katibi Con Foster Dalles ilk addım kimi Süveyş kanalından istifadə edən əsas dövlətlərdən ibarət beynəlxalq konfransın çağrılmasında israr etdi.
22 dövlətin iştirak etdiyi beynəlxalq konfrans 16-23 avqust tarixlərində Londonda keçirildi. İştirakçılardan 15 ölkə kanalın beynəlxalq idarəçiliyə verilməsi haqqında ABŞ-ın hazırladığı layihəni bəyəndi. Nasirlə danışıqlar aparmaq üçün Qahirəyə Avstraliyanın baş naziri Robert Menzis göndərildi. Amma bu missiyadan bir şey alınmadı.
Britaniyanın ritorikası getdikcə daha davakar olurdu. Sentyabrın 12-də parlamentdə çıxış edən İden kompromiss əldə olunmazsa, İngiltərə və Fransanın güc tətbiq edəcəyini söylədi. Baş nazirin sözlərindən elə çıxırdı ki, Vaşinqton da bu addımı dəstəkləyəcək. Amma ertəsi gün Con Dalles Amerikanın “Süveyşdən özünə zorla yol açmayacağını”, kanal bağlanarsa gəmilərini Afrikanın cənubundan göndərəcəyini bəyan etdi. Beləliklə, Vaşinqton və London arasındakı fikir ayrılığı artıq ictimailəşdi.
Bəziləri, xüsusən də keçmiş sovet tarixçiləri Eyzenhauerin bu mövqeyini yaxınlaşan prezident seçkiləri ilə izah edilər. Əslində isə belə olmadığını düşünürəm. O zaman keçirilən rəy sorğuları Eyzenhauerin öz rəqibi Edlay Stivensonun xeyli qabaqladığını göstərirdi və prezidentin qələbəsi şübhə doğurmurdu. Digər tərəfdən, ABŞ hökumətinin Misirə qarşı müharibədə özünün iştirak etməyib passiv dəstək verəcəyi halda bunun seçkilərin nəticələrinə ciddi təsir göstərməsi inandırıcı deyil.
Məsələ ondadır ki, o zaman ABŞ Yaxın Şərqdə bitərəf siyasət yürüdür, ərəb ölkələri arasında öz nüfuzun qayğısına qalırdı. Məhz buna görə İsrailin dəfələrlə xahiş etməsinə baxmayaraq, ona silah satmırdı. Ciddi marağı olmayan Süveyş kanalına görə Vaşinqton ərəblərin yanında nüfuzunu zədələmək, regionda möhkəmlənməyə çalışan Moskvanın işini asanlaşdırmaq istəmirdi.
Ştatların bu siyasəti 1967-ci ildə baş verən Altıgünlük müharibəyə qədər davam etdi. Ərəb liderləri həmin müharibədə təkcə İsrailə uduzduqlarını etiraf edə bilmirdilər. Uğradıqları biabırçı məğlubiyyəti əsassız olaraq ABŞ-ın İsrailə kömək etməsi ilə izah edirdilər. Nəticədə həmin ölkələrdə kəskin antiamerika əhvalı yayıldı. Bu da Vaşinqtonu özünün Yaxın Şərq siyasətində dəyişikliklər etməyə, Tel-Əvivlə yaxınlaşmağa sövq etdi.
***
Misirlə müharibə etmək istəyən daha bir ölkə vardı – İsrail. Bu zaman Nasirin İsrail gəmilərinin Süveyş kanalından və Əkəbə boğazından keçidinə qadağa qoyması yeganə səbəb deyildi. BMT bölgüsünə görə Fələstində yaranacaq ərəb dövlətinin ərazisi olan Qəzzə sektoru Birinci ərəb-yəhudi savaşından sonra Misirin nəzarətinə keçmişdi və buradan İsrailə tez-tez hücumlar olurdu. Digər tərəfdən, Nasirin Çexoslovakiyadan çoxlu sayda hərbi texnika, silah və sursat alması Tel-Əvivi naharat edirdi.
İsrail hökuməti Misirlə mümkün müharibəyə başlamaqla iki məqsəd güdürdü. Birincisi, Qəzzəni, hətta Misirin öz ərazisi olan Sinay yarımadasını işğal edərək təhlükəni öz sərhədlərindən uzaqlaşdırmaq, ikincisi, Misirin əldə etdiyi texnikadan mümkün qədər çox məhv edərək hərbi potensialını zəiflətmək.
İsrailin qərbdə yeganə yaxın müttəfiqi Fransa idi. Paris həmin dövrdə Əlcəzairdə milli-azadlıq müharibəsini repressiyalarla yatırmağa çalışdığına görə onsuz da ərəb ölkələri arasında mənfi imicə malik idi və ABŞ, İngiltərə kimi ehtiyatlı siyasət yürütməyə ehtiyac görmürdü. Britaniya isə ərəb dünyasının reaksiyasını nəzərə alaraq, Misirə qarşı əməliyyatda İsrailin iştirakına isti yanaşmırdı.
Sentyabrın əvvəllərindən Misirə hücumla bağlı İsrail və Fransa arasında məsləhətləşmələr başladı. Amma fransızlar hərbi əməliyyatda ingilislərin də iştirakında israr edirdilər. Çünki onların həm donanması, həm də Kiprdə yerləşən aviasiyası əməliyyatda mühüm rol oynaya bilərdi.
Oktyabrın 14-də Britaniya baş nazirinin şəhərkənarı iqamətgahı olan Çekersdə ingilislər və fransızlar arasında gizli görüş oldu. Fransa nümayəndələri ingilisləri İsraillə əməkdaşlığa inandırırdılar. Öz növbəsində ABŞ-ın dəstəyinə ümidini itirən ingilislər də İsraillə əməkdaşlığa meyl etməyə başladılar.
Oktyabrın 22-24-də Paris yaxınlığındakı Sevrdə son dərəcə məxfi Britaniya-Fransa-İsrail görüşü oldu. İsraili baş nazir və müdafiə naziri David Ben-Qurion, Baş qərargah rəisi Moşe Dayan və Müdafiə Nazirliyinin Baş direktoru Şimon Peres, Fransanı xarici işlər naziri Kristian Pino və müdafiə naziri Moris Burjes-Monuri, Britaniyanı isə xarici işlər naziri Selvin Lloyd və Birləşmiş kəşfiyyat komitəsinin rəhbəri Patrik Din təmsil edirdilər.
Müzakirələrdən sonra ikimərhələli plan qəbul edildi. Birinci mərhələdə İsrail Misirə qarşı hərbi əməliyyatlara başlayacaq və Süveyş kanalına doğru hücuma keçəcəkdi. Bundan sonra İngiltərə və Fransa “kanala yaranan təhlükəni aradan qaldırmaq üçün” əraziyə qoşun çıxaracaqdılar. Zatən 1954-cü ildə London və Qahirə arasında imzalanan müqavilə ingilislərə bu hüququ verirdi.
Britaniya artıq bir müddət idi ki, Vaşinqtonu Misirlə bağlı planları haqqında xəbərdar etmirdi. Amma görülən hazırlıqlar, qoşunların yerdəyişməsi, regionda xeyli artan şifrəli radiomübadilə Amerika kəşfiyyatının nəzərindən qaçmadı. Hərbi əməliyyatların başlamasına bir neçə gün qalmış Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CİA) İsrailin Misir üzərinə hücuma keçə biləcəyini hökumətə xəbər verdi.
Duayt Eyzenhauer müxtəlif kanallarla bir neçə dəfə Ben-Quriona xəbər göndərərək regiondakı vəziyyəti gərginləşdirə biləcək addımlardan çəkinməyə çağırdı. Ben-Qurion isə cavabında Amerika prezidentini əmin etdi ki, İsrailin bütün hazırlıqları müdafiə xarakterlidir. Bu zaman isə Tel-Əvivdə “Kadeş” adı verilən hücum əməliyyatı üzərində gərgin iş gedirdi.
***
Oktyabrın 29-da İsrail Misirə qarşı hücum əməliyyatına başladı. Əməliyyatın üç istiqamətdə aparılırdı. Qəzzə sektoru tutulmalı və buradan İsrailə hücum üçün istifadə olunan bazalar ləğv edilməli idi. Şərm əş-Şeyxin tutulması nəticəsində Tiran boğazının blokadası aradan qalxacaqdı. Nəhayət, Süveyş kanalına doğru irəliləmək və bununla da ingilis və fransızların müdaxiləsinə bəhanə vermək lazım idi.
Bundan əlavə, Qərb ölkələri 1947-1949-cu illərin Birinci ərəb-yəhudi müharibəsindən sonra regionda yenidən hərbi əməliyyatların başlamasını istəmir və buna uyğun siyasət yürüdürdülər. ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın 1950-ci il mayın 25-də qəbul etdikləri Üçtərəfli bəyannamə regiondakı status-kvonun qorunmasından bəhs edirdi.
Üç ölkə 1952-ci ildə Yaxın Şərq silahlanma üzrə koordinasiya komitəsini (NEACC) yaratdılar. Bu qurum İsrail və ərəb ölkələrinə “qanuni özünümüdafiə haqqı”nı nəzərə almaqla silah satılmasına nəzarət edirdi. ABŞ, ümumiyyətlə, region ölkələrinə silah satmırdı. London və Paris isə həmin ölkələrdən gələn sorğuları məhdud və tarazlı şəkildə təmin edirdi. Bir ərəb ölkəsinə silah satanda eyni sayda və eyni keyfiyyətdə silah İsrailə də satılırdı.
Camal Əbdül Nasir də əvvəlcə Qərbdən silah almaq istədi. Ancaq onun İsrail əleyhinə davakar ritorikası, Birinci ərəb-yəhudi savaşından sonra Misirin nəzarətinə keçən Qəzzə sektorundan tez-tez İsrail ərazisinə hücumların təşkil olunması NEACC üzvlərini narahat edirdi. Buna görə də Nasirə rədd cavabı verildi.
Belə olduqda, Nasir silah əldə etmək üçün sosialist blokuna müraciət etdi. ABŞ, xüsusən də dövlət katibi Con Foster Dalles Moskvanın Misirə silah satacağına inanmırdı. Çünki Misir hərbi isteblişmentinin İkinci dünya müharibəsi zamanı nasist Almaniyasına rəğbətlə yanaşması sirr deyildi. Bir çox nasist hərbi cinayətkarlar, gestapoçular Misirdə sığınacaq tapmışdılar. Üstəlik, Misir həbsxanaları yerli kommunistlərlə dolu idilər. Amma gözlənilən kimi olmadı.
Moskvanın xeyir-duası ilə Çexoslovakiya Misirə silah satmağa razılıq verdi. Bu silahlar arasında xeyli sayda qırıcı və bombardmançı təyyarələr, tanklar və zirehli transportyorlar, özüyeriyən artilleriya qurğuları, toplar, hətta döyüş gəmiləri və sualtı qayıqlar vardı. Nəticədə Misirlə İsrail arasında qüvvə tarazlığı kəskin şəkildə pozuldu.
Bu dövrdə Fransa ilə İsrail arasında yaxınlaşma baş verir. Əgər Britaniya ərəb ölkələrinin reaksiyasını nəzərə alaraq İsrail ilə münasibətlərində ehtiyatlı davranırdısa, Fransanın Əlcəzairdəki milli-azadlıq mübarizəsinə qarşı apardığı savaş üzündən onsuz da ərəblər arasında itirəcəyi bir şey yox idi. Ona görə tarazlıq siyasətindən imtina edərək İsraili silahlandırmağa başladı.
Suriyada 1955-ci ilin sentyabrında keçirilən prezident seçkilərində bir müddət Misirdə sığınacaq tapmış, Nasirlə yaxşı münasibətləri olan Şükri Qüvvətli qalib gəldi. Oktyabrın 20-də Misirlə Suriya arasında, bir həftə sonra isə Misirlə Səudiyyə Ərəbistanı arasında qarşılıqlı müdafiə haqqında müqavilə imzalandı. Bu ittifaq əsasən CENTO-ya qarşı yönəlmişdi və buna görə həm Vaşinqton, həm də London tərəfindən narazılıqla qarşılandı.
Nəhayət, Qərbin Nasirə qarşı münasibətinin dəyişməsinə səbəb olan daha bir amil vardı. O zaman dünya dövlətlərinin əksəriyyəti Çin təmsilçisi kimi Tayvan adasında yerləşən, Çan Kayşinin rəhbərlik etdiyi Çin Respublikasını tanıyırdı. BMT-də təmsilçilik də bu dövlətə məxsus idi. Sosialist bloku isə Mao Tzedunun kommunist rejiminin rəhbərlik etdiyi Çin Xalq Respublikasını tanıyırdılar. 1956-ci ilin mayında Misir də ÇXR-i tanıdı və bu addımı atan ilk ilk ərəb dövləti oldu.
***
Bu dövrdə Misirdə Camal Əbdül Nasirin reytinqinin zəifləməsi müşahidə olunur. Hərbi çevrilişdən 4 il keçməsinə baxmayaraq, əhalinin həyat səviyyəsində ciddi irəliləyiş müşahidə olunmurdu. Bu əhval-ruhiyyədən xəbərdar olan Nasirin populyar bir addıma ehtiyacı vardı. Tezliklə belə bir addım üçün imkan yarandı.
Misir Nil çayı üzərində tikmək istədiyi Əsvan bəndinin maliyyələşdirilməsindən ötrü Qərbə müraciət etmişdi. ABŞ və Böyük Britaniya əvvəlcə bu müraciətə isti yanaşdılar və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı xətti ilə ABŞ 56 milyon, Britaniya isə 14 milyon dollar ayırmağı öhdəsinə götürdü.
Amma Nasirin yürütdüyü xarici siyasətin Qərbin istəkləri ilə üst-üstə düşməməsi nəticəsində kreditin ayrılmasında tərəddüdlər yarandı. Bu zaman Misirə səyahət edən SSRİ xarici işlər naziri Dmitri Şepilovun Nasirlə görüşdə bəndin tikilməsi üçün lazım olan maliyyəni SSRİ-nin ayıra biləcəyini söylədiyi iddia olunur.
Nəhayət, 1956-cı il iyulun 19-da ABŞ və Böyük Britaniya Əsvan bəndinin tikintisi üçün pul ayırmaqdan imtina etdiklərini açıqladılar. Nasir cavab addımı üzərində çox fikirləşmədi. Zatən yaddaşında bir neçə il əvvəl İran neftini milliləşdirən Müsəddiq nümunəsi vardı. Misir prezidenti də iyulun 26-da isə Süveyş kanalının milliləşdirildiyini, oradan gələn gəlirin isə bəndin tikintisinə sərf olunacağını elan etdi.
İnsafən, milliləşdirilmə bolşeviksayağı həyata keçirilmirdi. Kanalın səhmdarlarına Paris fond birjasındakı son qiymət əsasında kompensasiya ödəniləcəkdi. Buna baxmayaraq, bu addım həm Londonda, həm də Parisdə ciddi etirazla qarşılandı.
Nasir elə həmin gün daha bir addım atdı: İsrail gəmilərinə Süveyş kanalından istifadə etmək qadağan olundu. Üstəlik, Qahirə Tiran boğazını İsrail gəmilərinə qapatdı. Beləliklə, İsrailin Əkəbə körfəzindəki mühüm Eylat limanı da blokadaya alındı və Hind okeanına çıxışı bağlandı.
Bu hadisələr Misirə qarşı Britaniya, Fransa və İsraildən ibarət koalisiyanın formalaşmasına səbəb oldu və qısa sürən, amma böyük siyasi nəticələr doğuran hərbi konfliktə apardı.
***
Böyük Britaniyanın baş naziri Entoni İden Süveyş kanalının milliləşdirilməsini eşidəndə Camal Əbdül Nasirin qəvi düşmənləri, İraq kralı II Feysəl və baş nazir Nuri əs-Səidin şərəfinə ziyafət verirdi. Qonaqlar dərhal ev sahibini “Nasiri əzişdirməyə” səslədilər.
Zatən İden özü də sərt hərəkət tərəfdarı idi. O, 1938-ci ildə baş nazir Nevil Çemberlenin nasist Almaniyasına münasibətdə yürütdüyü mülayim siyasətə etiraz olaraq xarici işlər naziri postundan istefa vermiş və yalnız Uinston Çörçill hökumət rəhbəri seçiləndə yenidən həmin vəzifəyə qayıtmışdı.
Artıq ertəsi gün, 1956-cı il iyulun 27-də Britaniya hökuməti Misir əleyhinə hərbi əməliyyata başlamaq qərarı verdi və bunun üçün Baş qərargaha altı həftə vaxt ayırdı. Əməliyyatın məqsədi Nasiri devirmək və daha üzüyola iqtidar formalaşdırmaq idi. Gi Mollenin rəhbərlik etdiyi Fransa hökuməti də bu məsələdə ingilislərlə həmrəy idi.
London öz planlarını məxfi surətdə Vaşinqtona da bildirdi. Amerikalılardan dəstək görəcəklərinə şübhə etmirdilər, axı cəmi 3 il əvvəl xüsusi əməliyyatla İranda Müsəddiq hökumətini devirməyə razı olmuşdular. Amma bu dəfə əksinə oldu. Prezident Eyzenhauer iyulun 31-də İdenə yazdığı məktubunda Süveyş böhranını diplomatik yollarla həll etmək lazım gəldiyini söyləyirdi. Bir neçə gündən sonra Londona gələn dövlət katibi Con Foster Dalles ilk addım kimi Süveyş kanalından istifadə edən əsas dövlətlərdən ibarət beynəlxalq konfransın çağrılmasında israr etdi.
22 dövlətin iştirak etdiyi beynəlxalq konfrans 16-23 avqust tarixlərində Londonda keçirildi. İştirakçılardan 15 ölkə kanalın beynəlxalq idarəçiliyə verilməsi haqqında ABŞ-ın hazırladığı layihəni bəyəndi. Nasirlə danışıqlar aparmaq üçün Qahirəyə Avstraliyanın baş naziri Robert Menzis göndərildi. Amma bu missiyadan bir şey alınmadı.
Britaniyanın ritorikası getdikcə daha davakar olurdu. Sentyabrın 12-də parlamentdə çıxış edən İden kompromiss əldə olunmazsa, İngiltərə və Fransanın güc tətbiq edəcəyini söylədi. Baş nazirin sözlərindən elə çıxırdı ki, Vaşinqton da bu addımı dəstəkləyəcək. Amma ertəsi gün Con Dalles Amerikanın “Süveyşdən özünə zorla yol açmayacağını”, kanal bağlanarsa gəmilərini Afrikanın cənubundan göndərəcəyini bəyan etdi. Beləliklə, Vaşinqton və London arasındakı fikir ayrılığı artıq ictimailəşdi.
Bəziləri, xüsusən də keçmiş sovet tarixçiləri Eyzenhauerin bu mövqeyini yaxınlaşan prezident seçkiləri ilə izah edilər. Əslində isə belə olmadığını düşünürəm. O zaman keçirilən rəy sorğuları Eyzenhauerin öz rəqibi Edlay Stivensonun xeyli qabaqladığını göstərirdi və prezidentin qələbəsi şübhə doğurmurdu. Digər tərəfdən, ABŞ hökumətinin Misirə qarşı müharibədə özünün iştirak etməyib passiv dəstək verəcəyi halda bunun seçkilərin nəticələrinə ciddi təsir göstərməsi inandırıcı deyil.
Məsələ ondadır ki, o zaman ABŞ Yaxın Şərqdə bitərəf siyasət yürüdür, ərəb ölkələri arasında öz nüfuzun qayğısına qalırdı. Məhz buna görə İsrailin dəfələrlə xahiş etməsinə baxmayaraq, ona silah satmırdı. Ciddi marağı olmayan Süveyş kanalına görə Vaşinqton ərəblərin yanında nüfuzunu zədələmək, regionda möhkəmlənməyə çalışan Moskvanın işini asanlaşdırmaq istəmirdi.
Ştatların bu siyasəti 1967-ci ildə baş verən Altıgünlük müharibəyə qədər davam etdi. Ərəb liderləri həmin müharibədə təkcə İsrailə uduzduqlarını etiraf edə bilmirdilər. Uğradıqları biabırçı məğlubiyyəti əsassız olaraq ABŞ-ın İsrailə kömək etməsi ilə izah edirdilər. Nəticədə həmin ölkələrdə kəskin antiamerika əhvalı yayıldı. Bu da Vaşinqtonu özünün Yaxın Şərq siyasətində dəyişikliklər etməyə, Tel-Əvivlə yaxınlaşmağa sövq etdi.
***
Misirlə müharibə etmək istəyən daha bir ölkə vardı – İsrail. Bu zaman Nasirin İsrail gəmilərinin Süveyş kanalından və Əkəbə boğazından keçidinə qadağa qoyması yeganə səbəb deyildi. BMT bölgüsünə görə Fələstində yaranacaq ərəb dövlətinin ərazisi olan Qəzzə sektoru Birinci ərəb-yəhudi savaşından sonra Misirin nəzarətinə keçmişdi və buradan İsrailə tez-tez hücumlar olurdu. Digər tərəfdən, Nasirin Çexoslovakiyadan çoxlu sayda hərbi texnika, silah və sursat alması Tel-Əvivi naharat edirdi.
İsrail hökuməti Misirlə mümkün müharibəyə başlamaqla iki məqsəd güdürdü. Birincisi, Qəzzəni, hətta Misirin öz ərazisi olan Sinay yarımadasını işğal edərək təhlükəni öz sərhədlərindən uzaqlaşdırmaq, ikincisi, Misirin əldə etdiyi texnikadan mümkün qədər çox məhv edərək hərbi potensialını zəiflətmək.
İsrailin qərbdə yeganə yaxın müttəfiqi Fransa idi. Paris həmin dövrdə Əlcəzairdə milli-azadlıq müharibəsini repressiyalarla yatırmağa çalışdığına görə onsuz da ərəb ölkələri arasında mənfi imicə malik idi və ABŞ, İngiltərə kimi ehtiyatlı siyasət yürütməyə ehtiyac görmürdü. Britaniya isə ərəb dünyasının reaksiyasını nəzərə alaraq, Misirə qarşı əməliyyatda İsrailin iştirakına isti yanaşmırdı.
Sentyabrın əvvəllərindən Misirə hücumla bağlı İsrail və Fransa arasında məsləhətləşmələr başladı. Amma fransızlar hərbi əməliyyatda ingilislərin də iştirakında israr edirdilər. Çünki onların həm donanması, həm də Kiprdə yerləşən aviasiyası əməliyyatda mühüm rol oynaya bilərdi.
Oktyabrın 14-də Britaniya baş nazirinin şəhərkənarı iqamətgahı olan Çekersdə ingilislər və fransızlar arasında gizli görüş oldu. Fransa nümayəndələri ingilisləri İsraillə əməkdaşlığa inandırırdılar. Öz növbəsində ABŞ-ın dəstəyinə ümidini itirən ingilislər də İsraillə əməkdaşlığa meyl etməyə başladılar.
Oktyabrın 22-24-də Paris yaxınlığındakı Sevrdə son dərəcə məxfi Britaniya-Fransa-İsrail görüşü oldu. İsraili baş nazir və müdafiə naziri David Ben-Qurion, Baş qərargah rəisi Moşe Dayan və Müdafiə Nazirliyinin Baş direktoru Şimon Peres, Fransanı xarici işlər naziri Kristian Pino və müdafiə naziri Moris Burjes-Monuri, Britaniyanı isə xarici işlər naziri Selvin Lloyd və Birləşmiş kəşfiyyat komitəsinin rəhbəri Patrik Din təmsil edirdilər.
Müzakirələrdən sonra ikimərhələli plan qəbul edildi. Birinci mərhələdə İsrail Misirə qarşı hərbi əməliyyatlara başlayacaq və Süveyş kanalına doğru hücuma keçəcəkdi. Bundan sonra İngiltərə və Fransa “kanala yaranan təhlükəni aradan qaldırmaq üçün” əraziyə qoşun çıxaracaqdılar. Zatən 1954-cü ildə London və Qahirə arasında imzalanan müqavilə ingilislərə bu hüququ verirdi.
Britaniya artıq bir müddət idi ki, Vaşinqtonu Misirlə bağlı planları haqqında xəbərdar etmirdi. Amma görülən hazırlıqlar, qoşunların yerdəyişməsi, regionda xeyli artan şifrəli radiomübadilə Amerika kəşfiyyatının nəzərindən qaçmadı. Hərbi əməliyyatların başlamasına bir neçə gün qalmış Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CİA) İsrailin Misir üzərinə hücuma keçə biləcəyini hökumətə xəbər verdi.
Duayt Eyzenhauer müxtəlif kanallarla bir neçə dəfə Ben-Quriona xəbər göndərərək regiondakı vəziyyəti gərginləşdirə biləcək addımlardan çəkinməyə çağırdı. Ben-Qurion isə cavabında Amerika prezidentini əmin etdi ki, İsrailin bütün hazırlıqları müdafiə xarakterlidir. Bu zaman isə Tel-Əvivdə “Kadeş” adı verilən hücum əməliyyatı üzərində gərgin iş gedirdi.
***
Oktyabrın 29-da İsrail Misirə qarşı hücum əməliyyatına başladı. Əməliyyatın üç istiqamətdə aparılırdı. Qəzzə sektoru tutulmalı və buradan İsrailə hücum üçün istifadə olunan bazalar ləğv edilməli idi. Şərm əş-Şeyxin tutulması nəticəsində Tiran boğazının blokadası aradan qalxacaqdı. Nəhayət, Süveyş kanalına doğru irəliləmək və bununla da ingilis və fransızların müdaxiləsinə bəhanə vermək lazım idi.
İsraillilər yerüstü hücumla yanaşı mühüm Mitla aşırımına hava desantı çıxardılar. Bu aşırımın tutulması Sinaydakı Misir qoşunlarının təchizatının kəsilməsi, həm də onların geri çəkilməsinin çətinləşməsi demək idi. Digər tərəfdən, Mitla Süveyş kanalından təxminən 30 km məsafədə yerləşirdi. Deməli, hərbi əməliyyatlar kanala yetərincə yaxınlaşırdı, bu da İngiltərə və Fransaya hərəkətə keçmək bəhanəsi verdi.
Oktyabrın 30-da London və Paris Qahirəyə, eləcə də gözdən pərdə asmaq üçün Tel-Əvivə ultimatum verərək hərbi qüvvələrini kanaldan 16 km uzaqlaşdırmağı tələb etdi. Yəhudilər kanala yaxınlaşmayacağını bildirdilər, misirlilər isə ultimatumu rədd etdilər. Belə olduqda, müttəfiq aviasiyası Misir hərbi aerodromlarını bombalamağa başladı və bu, beş gün davam etdi. Bununla da “Müşketyor” əməliyyatına start verildi.
Noyabın 5-də isə havadan desantçıxarma əməliyyatı keçirildi. Misirin Port-Səid şəhəri ətrafına yüzlərlə ingilis və fransız əsgər çıxarıldı. Misirlilər ağır itkilər versələr də, mütəşəkkil şəkildə geri çəkilərək döyüş qabiliyyətlərini saxladılar. Misir hökuməti Süveyş kanalının giriş və çıxışında bir neçə gəmini batıraraq hərəkəti bağladı. Beləliklə, guya kanalın təhlükəsizliyi üçün başlanılan müdaxilə üzündən hərəkət tamamilə dayandı.
Noyabrın 6-da müttəfiqlər dənizdən desant çıxardılar. Misirlilərin gördükləri preventiv tədbirlər nəticəsində əməliyyat xeyli ləng getdi və axşam saatlarına kimi sürdü. Quruya çıxan qoşunlar qarşı tərəfin müqavimətini qıraraq Port-Səidi ələ keçirdilər və Misirin içərilərinə doğru irəliləməyə çalışırdılar. Amma bu, savaşın son günü idi. Bir neçə saatdan sonra qoşunlar hərbi əməliyyatları dayandırmaq əmri aldılar.
***
Misirə qarşı üç ölkənin təcavüzü beynəlxalq aləmdə kəskin reaksiya doğurdu. Müsəlman ölkələrində etiraz alsiyaları keçirildi. Səudiyyət Ərəbistanı İngiltərə və Fransaya qarşı neft embarqosu tətbiq etdi. Suriya öz ərazisindən keçən, İraq neftini Aralıq dənizindəki Baniyas limanına daşıyan neft kəmərini partlatdı. Hər iki ölkə Misirin ardınca London və Parislə diplomatik əlaqələri kəsdilər.
SSRİ-nin baş naziri Nikolay Bulqaninin İngiltərə, Fransa və İsrail hökumətlərinə göndərdiyi teleqramda sovetlərin Yaxın Şərqdə sülhü bərqərar etmək üçün zor tətbiq etməyə hazır olduğu bildirilirdi. Mətndə nüvə silahından istifadənin də istisna olunmadığına eyham vardı.
Bu kontekstdə ABŞ-ın öz NATO müttəfiqləri ilə fikir ayrılığı xüsusilə diqqətçəkən idi. BMT Təhlükəsizlik şurasının oktyabrın 30-da keçirilən toplantısında ABŞ-ın hazırladığı və İsraildən hərbi əməliyyatların dayandırılmasını tələb edən qətnamə layihəsi Britaniya və Fransanın veto qoyması üzündən qəbul olunmadı. Belə olduqda, ertəsi gün BMT tarixində ilk dəfə Baş Assambleyanın fövqəladə sessiyasının çağrılması barədə qərar qəbul edildi.
Assambleya noyabrın 2-də tərəflərdən dərhal hərbi əməliyyatların dayandırılmasını, qüvvələrin əvvəlki mövqelərinə çəkilməsini, Süveyş kanalının yenidən fəaliyyətə başlamasını istəyən qətnamə qəbul etdi. Qətnamənin əleyhinə müdaxilədə iştirak edən üç dövlətdən başqa yalnız Avstraliya və Yeni Zellandiya səs verdi. Üç gün sonra BMT-nin fövqəladə beynəlxalq hərbi qüvvələrinin (UNEF) yaradılması qərara alındı.
ABŞ Britaniyaya qarşı maliyyə rıçaqlarıı da işə saldı. Həm hərbi xərclər, həm də Süveyş kanalının bağlanması və İraq neft kəmərinin partlaması səbəbindən neft təchizatının aşağı düşməsi Londonu kredit üçün Beynəlxalq Valyuta Fonduna müraciətə məcbur etdi. Amma indi ABŞ kredit ayrılmasına veto qoydu.
Digər tərəfdən, Vaşinqton bildirdi ki, özünə məxsus olan funt-sterlinq istiqrazlarını satmağa hazırlaşır. Bu xəbər İngiltərədə təşviş doğurdu. Çünki istiqrazların satılması funtun devalvasiyasına aparardı və bunun iqtisadi nəticələri fəlakətli ola bilərdi. Belə olduqda, İden hökuməti müdaxiləni dayandırmaq qərarına gəldi.
İngiltərə və Fransanın Misirdən qoşunlarını çıxarması dekabrın 22-də bitdi. İsrail isə daha israrlı davranırdı. Ben-Qurion hətta Sinay yarımadasının ilhaqı barədə düşünürdü. Amma ABŞ tərəfindən ciddi sanksiyalar təhdidindən sonra nəinki Sinaydan, hətta Qəzzə sektorundan da çəkilməli oldu. Bu, 1957-ci il martında baş verdi.
İsrail-Mİsir sərhədində UNEF qüvvələri yerləşdirildi və 1967-ci ildə Nasir çıxmalarını tələb edənə qədər xidmət apardılar. Süveyş kanalı 1957-ci il aprelin 24-də fəaliyyətini bərpa etdi.
***
Yeddigünlük müharibə hərbi cəhətdən müttəfiqlər üçün uğurlu, amma siyasi cəhətdən xüsusən Böyük Brtianiya üçün fəlakətli oldu. Hadisələr Böyük Britaniyanın daha böyük dövlət olmadığını, ABŞ-ın razılığı olmadan müstəqil davrana bilməyəcəyini sübut etdi.
Süveyş kampaniyası Entoni İdenin siyasi karyerasını bitirdi. O, 1957-ci il yanvarın 10-da istefa verdi. Mayda Fransanın baş naziri Gi Molle analoji addım atdı. Camal Əbdül Nasir isə, əksinə, ərəb dünyasının liderinə, ərəb millətçiliyinin simvoluna çevrildi. Təkcə Ben-Qurionun statusunda dəyişiklik olmadı. O, daha yeddi il İsrailə rəhbərlik etdi.
Britaniya tarixçisi Korelli Barnett yazırdı: “Bu, imperiyanın can verməsi, Britaniya hökumətinin son dəfə öz maraqlarını imperiyasayağı müdafiə etmək cəhdi idi”. İden 1977-ci ildə vəfat edəndə isə “Tayms” yazırdı: “O, Britaniyanın hələ də böyük dövlət olduğunan inanan son və bunun belə olmadığı gerçəyi ilə qarşılaşan ilk baş nazir idi”.
Tarixçilərin əksəriyyəti üç dövlətin Misirə müdaxiləsinə neqativ münasibət sərgiləsələr də, alternativ baxış da mövcuddur. İdenin bioqrafı D. R. Torp hesab edir ki, əgər Süveyş müharibəsi hədəflərinə çatsaydı, nə Altıgünlük, nə də Məşhər günü müharibəsi baş verərdi, Yaxın Şərq də indikindən daha yaxşı vəziyyətdə olardı.
Yadigar Sadıqlı
Oktyabrın 30-da London və Paris Qahirəyə, eləcə də gözdən pərdə asmaq üçün Tel-Əvivə ultimatum verərək hərbi qüvvələrini kanaldan 16 km uzaqlaşdırmağı tələb etdi. Yəhudilər kanala yaxınlaşmayacağını bildirdilər, misirlilər isə ultimatumu rədd etdilər. Belə olduqda, müttəfiq aviasiyası Misir hərbi aerodromlarını bombalamağa başladı və bu, beş gün davam etdi. Bununla da “Müşketyor” əməliyyatına start verildi.
Noyabın 5-də isə havadan desantçıxarma əməliyyatı keçirildi. Misirin Port-Səid şəhəri ətrafına yüzlərlə ingilis və fransız əsgər çıxarıldı. Misirlilər ağır itkilər versələr də, mütəşəkkil şəkildə geri çəkilərək döyüş qabiliyyətlərini saxladılar. Misir hökuməti Süveyş kanalının giriş və çıxışında bir neçə gəmini batıraraq hərəkəti bağladı. Beləliklə, guya kanalın təhlükəsizliyi üçün başlanılan müdaxilə üzündən hərəkət tamamilə dayandı.
Noyabrın 6-da müttəfiqlər dənizdən desant çıxardılar. Misirlilərin gördükləri preventiv tədbirlər nəticəsində əməliyyat xeyli ləng getdi və axşam saatlarına kimi sürdü. Quruya çıxan qoşunlar qarşı tərəfin müqavimətini qıraraq Port-Səidi ələ keçirdilər və Misirin içərilərinə doğru irəliləməyə çalışırdılar. Amma bu, savaşın son günü idi. Bir neçə saatdan sonra qoşunlar hərbi əməliyyatları dayandırmaq əmri aldılar.
***
Misirə qarşı üç ölkənin təcavüzü beynəlxalq aləmdə kəskin reaksiya doğurdu. Müsəlman ölkələrində etiraz alsiyaları keçirildi. Səudiyyət Ərəbistanı İngiltərə və Fransaya qarşı neft embarqosu tətbiq etdi. Suriya öz ərazisindən keçən, İraq neftini Aralıq dənizindəki Baniyas limanına daşıyan neft kəmərini partlatdı. Hər iki ölkə Misirin ardınca London və Parislə diplomatik əlaqələri kəsdilər.
SSRİ-nin baş naziri Nikolay Bulqaninin İngiltərə, Fransa və İsrail hökumətlərinə göndərdiyi teleqramda sovetlərin Yaxın Şərqdə sülhü bərqərar etmək üçün zor tətbiq etməyə hazır olduğu bildirilirdi. Mətndə nüvə silahından istifadənin də istisna olunmadığına eyham vardı.
Bu kontekstdə ABŞ-ın öz NATO müttəfiqləri ilə fikir ayrılığı xüsusilə diqqətçəkən idi. BMT Təhlükəsizlik şurasının oktyabrın 30-da keçirilən toplantısında ABŞ-ın hazırladığı və İsraildən hərbi əməliyyatların dayandırılmasını tələb edən qətnamə layihəsi Britaniya və Fransanın veto qoyması üzündən qəbul olunmadı. Belə olduqda, ertəsi gün BMT tarixində ilk dəfə Baş Assambleyanın fövqəladə sessiyasının çağrılması barədə qərar qəbul edildi.
Assambleya noyabrın 2-də tərəflərdən dərhal hərbi əməliyyatların dayandırılmasını, qüvvələrin əvvəlki mövqelərinə çəkilməsini, Süveyş kanalının yenidən fəaliyyətə başlamasını istəyən qətnamə qəbul etdi. Qətnamənin əleyhinə müdaxilədə iştirak edən üç dövlətdən başqa yalnız Avstraliya və Yeni Zellandiya səs verdi. Üç gün sonra BMT-nin fövqəladə beynəlxalq hərbi qüvvələrinin (UNEF) yaradılması qərara alındı.
ABŞ Britaniyaya qarşı maliyyə rıçaqlarıı da işə saldı. Həm hərbi xərclər, həm də Süveyş kanalının bağlanması və İraq neft kəmərinin partlaması səbəbindən neft təchizatının aşağı düşməsi Londonu kredit üçün Beynəlxalq Valyuta Fonduna müraciətə məcbur etdi. Amma indi ABŞ kredit ayrılmasına veto qoydu.
Digər tərəfdən, Vaşinqton bildirdi ki, özünə məxsus olan funt-sterlinq istiqrazlarını satmağa hazırlaşır. Bu xəbər İngiltərədə təşviş doğurdu. Çünki istiqrazların satılması funtun devalvasiyasına aparardı və bunun iqtisadi nəticələri fəlakətli ola bilərdi. Belə olduqda, İden hökuməti müdaxiləni dayandırmaq qərarına gəldi.
İngiltərə və Fransanın Misirdən qoşunlarını çıxarması dekabrın 22-də bitdi. İsrail isə daha israrlı davranırdı. Ben-Qurion hətta Sinay yarımadasının ilhaqı barədə düşünürdü. Amma ABŞ tərəfindən ciddi sanksiyalar təhdidindən sonra nəinki Sinaydan, hətta Qəzzə sektorundan da çəkilməli oldu. Bu, 1957-ci il martında baş verdi.
İsrail-Mİsir sərhədində UNEF qüvvələri yerləşdirildi və 1967-ci ildə Nasir çıxmalarını tələb edənə qədər xidmət apardılar. Süveyş kanalı 1957-ci il aprelin 24-də fəaliyyətini bərpa etdi.
***
Yeddigünlük müharibə hərbi cəhətdən müttəfiqlər üçün uğurlu, amma siyasi cəhətdən xüsusən Böyük Brtianiya üçün fəlakətli oldu. Hadisələr Böyük Britaniyanın daha böyük dövlət olmadığını, ABŞ-ın razılığı olmadan müstəqil davrana bilməyəcəyini sübut etdi.
Süveyş kampaniyası Entoni İdenin siyasi karyerasını bitirdi. O, 1957-ci il yanvarın 10-da istefa verdi. Mayda Fransanın baş naziri Gi Molle analoji addım atdı. Camal Əbdül Nasir isə, əksinə, ərəb dünyasının liderinə, ərəb millətçiliyinin simvoluna çevrildi. Təkcə Ben-Qurionun statusunda dəyişiklik olmadı. O, daha yeddi il İsrailə rəhbərlik etdi.
Britaniya tarixçisi Korelli Barnett yazırdı: “Bu, imperiyanın can verməsi, Britaniya hökumətinin son dəfə öz maraqlarını imperiyasayağı müdafiə etmək cəhdi idi”. İden 1977-ci ildə vəfat edəndə isə “Tayms” yazırdı: “O, Britaniyanın hələ də böyük dövlət olduğunan inanan son və bunun belə olmadığı gerçəyi ilə qarşılaşan ilk baş nazir idi”.
Tarixçilərin əksəriyyəti üç dövlətin Misirə müdaxiləsinə neqativ münasibət sərgiləsələr də, alternativ baxış da mövcuddur. İdenin bioqrafı D. R. Torp hesab edir ki, əgər Süveyş müharibəsi hədəflərinə çatsaydı, nə Altıgünlük, nə də Məşhər günü müharibəsi baş verərdi, Yaxın Şərq də indikindən daha yaxşı vəziyyətdə olardı.
Yadigar Sadıqlı
