4 noyabr 1995-ci il, Tel Əvivin İsrail şahları meydanında mitinq keçirilir. Aksiya hökumətin Fələstin Azadlıq Təşkilatı (FAT) ilə imzaladığı və Fələstin dövlətinin yaradılmasına prinsipcə razılıq verdiyi Oslo razılaşmalarına dəstək məqsədilə təşkil olunub. Tribunada çıxış edən natiq də sülhü təbliğ edir:

“Bu yol – çətinliklər və ağrılarla dolu yoldur. İsrail üçün ağrısız yol yoxdur. Amma sülh yolu savaş yolundan daha üstündür. Bunu mən sizə bir zamanlar hərbçi olmuş ... və Tsahal əsgərləri ailəsinin ağrılarını görən adam kimi deyirəm. Onlar üçün, uşaqlarımız üçün, mənim timsalımda nəvələrimiz üçün, istəyirəm ki, hökumət hərtərəfli sülhə nail olmaq üçün bütün fürsətlərdən, bütün imkanlardan istifadə etsin...

Bu mitinq İsrail xalqına, bütün dünyadakı yəhudi xalqına, ərəb dünyasında bir çoxlarına, elə bütün dünyaya İsrail xalqının sülh istəməsi, sülhü dəstəkləməsi haqda siqnal olmalıdır. Buna görə sizə təşəkkür edirəm”.

Bu sözləri deyən şəxs İsrailin baş naziri İshaq Rabindir. O, 27 il İsrail odrusunda xidmət edib və ən ali hərbi posta – Baş qərargah rəisi və ən ali rütbəyə - rav aluf (general-leytenant) rütbəsinə qədər yüksəlib. Məhz onun başçılığı altında ordu Altıgünlük müharibədə parlaq qələbə qazanıb ki, hərb tarixinin ən heyrətamiz zəfərlərindən biri hesab olunur.

Amma indi o, özünün dediyi kimi sülh üçün savaşır. Məhz o, Oslo razılaşmalarına imza atıb və buna görə özünün xarici işlər naziri Şimon Peres və tərəf-müqabili, FAT sədri Yasir Ərəfatla birlikdə 1994-cü ilin Nobel sülh mükafatına layiq görülüb. Məhz Rabin İordaniya ilə sülh sazişi imzalayaraq Misirdən sonra ikinci ərəb ölkəsi ilə diplomatik münasibətlər qurmağa nail olub.

Amma o, üzərinə götürdüyü bu missiyanı sona çatdıra bilməyəcək. Sitat gətirdiyim nikbinlik dolu nitqindən bir neçə dəqiqə sonra mitinqi bitirib avtomobilinə doğru gedən zaman ultrasağçı yəhudi tərəfindən güllələnərək həyatını itirəcək. O, Misir prezidenti Ənvər Sadatın 14 il əvvəl yaşadığı taleni yaşayacaq – sülhün qurbanı olacaq.

***

İshaq Rabin 1922-cil martın 1-də Britaniya mandatı altında olan Fələstinin mərkəzi Qüdsdə anadan olub. Onun valideynləri Rusiya imperiyasından köçmüşdülər. Anası Roza Koen 1890-cı ildə indiki Belarusun Mogilyov şəhərində, atası Nehemiya Rabiçev 1886-cı ildə Kiyev yaxınlığında anadan olub. Onlar 1920-ci ilin aprelində baş verən ilk ciddi ərəb-yəhudi toqquşması zamanı tanış olublar və bir il sonra evləniblər. İshaqdan üç yaş kiçik Rahel adlı qızları da vardı.

Rusiya imperiyasından köçən, demək olar, bütün yəhudilər kimi, Roza və Nehemiya da sol siyasi görüşləri bölüşürdülər, Ahdut HaAvoda partiyasının və həmin 1920-ci il toqquşmalarından sonra yaranan Haqana silahlı təşkilatının üzvü idilər.

Xərçəng xəstəliyi səbəbindən 1937-ci ildə anasını itirən İshaq elə həmin il Kaduri kənd təsərrüfatı məktəbinə daxil olur. 1936-1939-cu illərdə yəhudilərin Fələstinə köçünə qarşı Böyük ərəb üsyanı baş verir. Bu zaman İshaq da Haqana üzvü olur. Sonralar o, bu barədə yazır:

“lk məhəbbətin yaşandığı yaşda, 16 yaşımda mənə tüfəng verdilər ki, öz həyatımı qoruyum və təhlükə zamanı, təəssüf, öldürüm... Mən elə bilirdim, qızmar Yaxın Şərqdə su mühəndisliyi mühüm peşədir, amma əlimə silah almaq məcburiyyətində qaldım”.

İkinci dünya müharibəsi illərində Fələstinin almanlar tərəfindən işğal təhlükəsi yarandı. Bu dövrdə ingilislərin razılığı ilə yəhudilərdən ibarət Palmax deyilən həmlə dəstələri yaradılır. Palmaxın vəzifəsi Fələstinin müdafiəsində ingilislərə yardımçı olmaq idi. Rabin də 1941-ci ildə bu təşkilata üzv olmaqla hərbi karyerasına başlayır. Təhlükə sovuşandan sonra ingilislər Palmaxın buraxılmasını istədilər, təşkilat isə qeyri-leqal fəaliyyətə keçdi.

1945-ci ilin payızında Fələstin yəhudiləri Britaniya mandatına qarşı üsyana qalxdılar. Bu üsyanın ilk səs-küylü aksiyası Palmaxın qanunsuz yəhudi miqrantların saxlanıldığı Atlit həbs düşərgəsinə hücumu oldu. Oktyabrın 10-da həyata keçirilən və 208 yəhudinin düşərgədən qaçıb gizlənməsi ilə nəticələnən əməliyyatın planını məhz Rabin hazırlamışdı.

Birinci ərəb yəhudi müharibəsi zamanı (1947-1949) Rabin Palmaxda, daha sonra İsrail müdafiə ordusunda (Tsahal) xidmətini davam etdirir. Döyüşlər başlayanda o, Palmaxın əməliyyat şöbəsinin rəisi, bitəndə isə Cənub cəbhəsinin komandan müavini idi.

Müharibə dövründə onun şəxsi həyatında mühüm hadisə baş verir: 1948-ci ilin iyulunda Leya Şlossberqlə evlənir. Gələcəkdə onların Yuval adlı oğlu və Daliya adlı qızı olacaq.

***

Yəhudilərin “Müstəqillik müharibəsi”, ərəblərin isə “Nəkbə” (fəlakət) adlandırdıqları savaş bitəndən sonra Tsahalın bir çox zabitləri tərxis olunaraq mülki həyata döndülər. Rabin isə uzun götür-qoydan sonra hərbi karyerasını davam etdirməyi qərara aldı.

Sonrakı illərdə o, Tsahalda bir sıra yüksək vəzifələr tutur, ordunun qurulmasında və silahlanmasında, zabitlərin peşə hazırlığının yüksəldilməsində, hərbi doktrinanın yaranmasında önəmli rol oynayır. Nəhayət, 1963-cü ilin dekabrında ən yüksək hərbi posta yiyələnir - İsrail ordusunun 7-ci Baş qərargah rəisi olur.

Bir çoxlarının fikrincə, Rabin bu vəzifəni çoxdan tutmalı idi, amma baş nazir David Ben-Qurionla münasibətlərinin yaxşı olmaması mane olurdu. Yalnız Levi Eşkol baş nazir olduqdan sonra Rabin Baş qərargah rəisi təyin edildi.

Onun bu vəzifəni tutması həssas dövrə düşdü. Yaxın Şərqdə baş verənləri əvvəllər uzaqdan izləyən SSRİ 1960-cı illərin əvvəllərindən ərəb dövlətlərini, xüsusən də Misir və Suriyanı ən müasir silahlarla təchiz etməyə başlamışdı. İsrail hökuməti və Baş qərargah da buna adekvat tədbirlər görməli idi.

Rabin bu işin öhdəsindən bacarıqla gəlir. O, Tsahalı nəinki müasir silahlarla təchiz edir, həm də hərbçilərin onları mənimsəməsinə nail olur ki, ərəblərin çoxu haqqında bunu demək olmaz. Rabin tank qoşunlarının gələcək müharibədə önəmli rol oyanayacağını proqnozlaşdıraraq onların hazırlığına xüsusi diqqət ayırır və bu proqnoz özünü doğruldur.

1967-ci ilin iyununda baş verən Altıgünlük müharibədə Tsahal ərəb dövlətləri koalisiyasını darmadağın etdi. Bu qələbə Rabinə böyük şöhrət qazandırdı və sonrakı siyasi karyerasında nüfuzunun əsasını təşkil etdi.

1968-ci ilin fevralında 46 yaşlı Rabinin kadensiyası başa çatdı və 27 illik hərbi karyerasını bitirərək istefaya çıxdı. Levi Eşkol gözlənilmədən onu ABŞ-a səfir göndərdi.

***

Həmin dövr ABŞ-İsrail münasibətlərində xüsusi mərhələ idi. Vaşinqton Altıgünlük müharibəyə qədər İsrail və ərəb ölkələri arasında balans saxlamağa çalışırdı. Amma həmin müharibədə biabırçı məğlubiyyəti həzm edə bilməyən Misir prezidenti Camal Əbdül Nasir İsrailin amerikalıların köməyi ilə qalib gəlməsi yalanını dövriyyəyə buraxdı və ABŞ ilə diplomatik əlaqələri kəsdi.

Nasirə inanan ərəb dünyasında kəskin antiamerikanizm ortaya çıxdı. Bu da, öz növbəsində, Vaşinqtonun Tel Əvivlə daha yaxınlaşmasına səbəb oldu. Rabin məhz belə bir dövrdə ABŞ-a səfir getdi və iki ölkə arasındakı münasibətlərin müttəfiqlik səviyyəsinə yüksəlməsinə, Amerikanın İsrailin əsas silah təchizatçısına çevrilməsinə öz töhfəsini verdi.

1973-cü ilin martında səfirlik kadensiyası bitən Rabin İsrailə qayıtdı və siyasətə qoşulmaq qərarına gəldi: baş nazir Qolda Meirin başçılıq etdiyi Avoda partiyasına üzv oldu. Həmin vaxt İsrail ilin sonunda keçiriləcək növbəti parlament seçkilərinə hazırlaşırdı. Amma oktyabrın 6-da Məşhər günü savaşı başladı.

Bu savaşın başlanğıcı 2023-cü il oktyabrın 7-də HƏMAS-ın hücumuna qədər İsrail kəşfiyyatının ən böyük fiaskosu sayılırdı. Tsahal tamamilə qəfil yaxalandı. İsrail bu dəfə də qələbə qazana bildi, amma Altıgünlük müharibədəki parlaq qələbə ilə müqayisədə qalibiyyət ağır və qanlı idi.

Dekabrın 31-də keçiilən seçkilərdə hakim blok səs itkisinə məruz qalsa da, yenə qalib gəldi və Qolda Meir 16-ci İsrail hökumətini formalaşdırdı. Amma Aqranat komissiyasının Məşhər günü savaşı ilə bağlı ilkin hesabatını açıqlamasından sonra Meir baş nazirlikdən və partiya sədrliyindən istefa verdi.

İshaq Rabin sədrliyə öz namizədliyini irəli sürdü və gərgin mübarizədə Şimon Peresə qalib gəldi (298/254). Beləcə, hakim partiyanın sədri kimi yeni hökuməti formalaşdırdı və iyunun 3-də baş nazir oldu.

Məhz Rabinin baş nazir olduğu dövrdə Misir prezidenti Ənvər Sadatla gizli danışıqlar başladı. Burada vasitəçi rolunda Ağ ev, məsləhətçi rolunda isə İran şahı çıxış edirdi. Amma Misir ilə sülh sazişinin imzalanması 1979-cu ilə qədər çəkdi ki, o zaman Rabin artıq iqtidarda deyildi.

Rabinin ilk baş naziriyinin ən parlaq hadisəsi isə “Kürəşəkilli ildırım” adı verilən, amma daha çox “Entebbe əməliyyatı” kimi tanınan antiterror əməliyyatı oldu. İkisi fələstinli, ikisi də alman olan sol görüşlü dörd terrorçu 1976-cı ilin iyununda Tel Əvivdən Parisə uçan A300 təyyarəsini qaçıraraq Uqandanın Entebbe şəhərində endirdilər və girovların sərbəst buraxılması üçün həbsdəki yoldaşlarının azad edilməsini istədilər. Lakin “Sayeret Matkal” xüsusi təyinatlı dəstəsi 3500 km kimi uzaq məsafədə heyrətamiz əməliyyat keçirərək girovları azad etdi. “Entebbe” hökumətin reytinqini xeyli artırdı.

Amma 1977-ci il növbədənkənar parlament seçkilərinə az qalarkən “Haaretz” qəzetində baş nazirin arvadı Leya Rabinin ABŞ banklarının birində dollar hesabının olması barədə məqalə çıxdı. Hesab Rabinin səfir olduğu zaman açılmışdı və geri qayıtdıqda bağlanmamışdı. İshaq Rabinin maliyyə təmizliyi heç zaman şübhə doğurmasa da (hesabda cəmi 2 min dollar vardı), bu fakt İsrail qanunlarına zidd idi: hökumət üzvlərinə xarici banklarda hesab açmaq və ya saxlamaq qadağan idi.

Baş nazir məsuliyyəti üzərinə götürərək istefa verdi. Səsləndirdiyi bəyanatda deyirdi: “İndiki vəziyyətdə hökumət başçılığına namizəd ola bilmərəm. Qəbahətin ciddiliyinə görə yox, sadəcə yol verilməsi faktına görə. Mənim tərbiyəm, ləyaqətim və əqidəm müvafiq bədəl ödəməli olduğumu deyir. Hər bir vətəndaş, xüsusən də gələcəkdə xalqın etimadına ümid edən hökumət başçısı belə davranmalıdır”.

Avodanın başına keçən Şimon Peres isə seçkiləri uduzdu və İsrail dövlətinin yaranışından bəri ilk dəfə sağçı hökumət quruldu. Yeni baş nazir Menaxem Begin oldu.

***

1977—1984-cü illərdə Knessetdə müxalif deputat olan Rabin bu dövrdə kölgədə qalmağa daha şox üstünlük verdi, əsasən müdafiə və xarici işlər komitəsində fəaliyyət göstərdi. 1979-cu ildə “Xidmət dəftəri” adlı memuarları çapdan çıxdı.

O, bu kitabda həyatının bütün dövrlərini əhatə etdi. Şimon Peresə xeyli diqqət ayırması və onu “yorulmaz intriqan” adlandırması cəmiyyətdə rezonans, partiyada narazılıq doğurdu. Rabin kitabında Birinci ərəb-yəhudi müharibəsi zamanı Lod və Ramle şəhərlərində yaşayan 50 min ərəbin zorakı köçürülməsini təəssüflə təsvir etmişdi. Amma həmin parça senzuradan keçmədi.

1984-cü il seçkiləri nəticəsində Knessetdə nə sol, nə sağ partiyalar üstünlük qazanmadıqlarından milli birlik hökuməti quruldu: hökumətə 2 il solçu Peres, 2 il də sağçı İshaq Şamir rəhbərlik edəcəkdi. Rabin isə bu hökumətdə müdafiə naziri vəzifəsini tutdu.

1987-ci il dekabrın 9-da fələstinlilərin Birinci intifada deyilən qiyamı başladı. Müdafiə naziri bir sıra sərt tədbirləri sanksiyalaşdırdı. Amma güman olunur ki, həmin sərt tədbirlərin gözlənilən effekt verməməsi, intifadanın hansısa təşkilatın fəaliyyəti deyil, ümumxalq hərəkatı olduğunu anlaması Rabinin baxışlarını dəyişir, o, çıxış yolunun Fələstin dövlətinin yaranması olduğunu anlayır.

O vaxta qədər həm Rabin, həm də Avoda partiyası “Alon planı”na tərəfdar olduqlarını bildirirdilər. Bu plan Rabinin gənclik yoldaşı və Palmaxda komandiri olmuş İqal Alon tərəfindən Altıgünlük müharibədən sonra irəli sürülmüşdü.

Həmin vaxt əmək naziri olan Alonun planı “sülh müqabilində ərazi” prinsipi əsasında hazırlanmışdı. Misir ərazisi olan, amma Altıgünlük müharibə zamanı yəhudilər tərəfindən işğal edilən Sinay yarımadası Misirə qaytarılırdı. Qolan təpələrində (İsrai işğalı altındakı Suriya ərazisi) müstəqil druz dövləti yaradılacaqdı. BMT qətnaməsinə görə Fələstindəki ərəb dövlətinə çatacaq ərazilər isə İsraillə İordaniya arasında bölünəcəkdi: Qərb sahilinin bir hissəsi İsrailə, digər hissəsi isə Qəzza sektoru ilə birlikdə İordaniyaya birləşdiriləcəkdi.

1979-cu ildə bağlanan sülh müqaviləsi ilə Sinay Misirə qaytarıldı. Amma planın digər bəndləri ərəblər tərəfindən qəbul edilmədi. İsraildə isə plan, rəsmən hökumət tərəfindən olmasa da, siyasi partiyalar və siyasətçilər tərəfindən yeganə mümkün həll variantı sayılırdı. Rabin də istisna deyildi, amma Birinci intifada onun fikrini dəyişdi.

Başqa dəyişiklik də vardı. Əvvəllər Fələstin tərəfdə danışıq aparacaq qurum yox idi. FAT İsrailin dövlətini qanunsuz sayırdı. Amma 1988-ci ildə təşkilat BMT-nin Fələstində ərəb və yəhudi dövlətlərinin yaradılması haqqında 181 saylı qətnaməsini tanıdığını bildirdi. Beləcə, danışıqlar üçün əsas maneə ortadan qalxdı.

***

1992-ci ilin qışında Avoda pariyasında yenidən sədr seçkiləri oldu. Bu dəfəki seçkinin fərqi onda idi ki, sədri təkcə partiya üzvləri deyil, bitərəf vətəndaşlar da seçə bilərdilər. Nəticədə Rabin Peresə qalib gəldi və fevralın 19-da yenidən partiya sədri kreslosuna oturdu.

Həmin il keçirilən parlament seçkilərinə Avoda “İsrail Rabini gözləyir” şüarı ilə getdi. Bu da sədrin hərbçi keçmişi ilə əlaqədar idi. Altıgünlük müharibə ərəfəsindəki “gözləmə dövrü”ndə Misir prezidenti Naser “Əgər general Rabin gücünü müharibədə yoxlamaq istəyirsə, buyursun” demişdi. Şair və bəstəçi Haim Hafer də zarafatcıl “Naser Rabini gözləyir” mahnısı yazmışdı. 1992-ci ildə seçki şüarı seçilərkən həmin populyar mahnı yada düşdü. Şüar Altıgünlük müharibədəki qələbənin müəllifinin kim olduğunu seçicilərə xatırlatmalı idi.

Rabin seçilərə qalib sərkərdə imici, amma sülh carçısı kimi gedirdi. O, hesab edirdi ki, ərəb dövlətlərinin əsas dəstəkçisi olan SSRİ-nin çöküşü sülh müqaviləsi üçün əlverişli şərait yaradır və baş nazir İshaq Şamiri çevik olmamaqda tənqid edirdi. Martda yazdığı “Fasilədən yararlanmaq” adlı qəzet məqaləsində İsrail qarşısında “fürsətlər pəncərəsi”nin açıldığını, amma həmin pəncərənin müvəqqəti olduğunu yazırdı.

İyuun 23-də keçirilən seçkilərdə Avoda 34,7% səs və 44 mandat qazanaraq birinci oldu (Knessetdə 120 yer var). Nəticələr açıqlanandan sonra söylədiyi qələbə nitqində Rabinin səsləndirdiyi fikri sonrakı proseslər təsdiqlədi: “Təhlükəli dövrdə yaşayırıq. Yaxın Şərqə qeyri-konvensional silah daxil olur. Sülh bağlamaq üçün ixtiyarımızda haradasa 7-10 il var”.

Avoda sosial-demokrat Merets (12 mandat) və ultra-dindar ŞAS (6 mandat) partiyaları ilə koalisiya quraraq parlamentdə çoxluğa nail oldu və 25-ci İsrail hökuməti quruldu. Rabin 15 illik fasilədən sonra yenidən baş nazir oldu. Qarşıda onu yeni və ən çətin savaş gözləyirdi: sülh uğrunda savaş.

***

Yaxın Şərq problemini həll etmək üçün ABŞ və SSRİ-nin təşəbbüsü ilə 1991-ci il 30 oktyabr – 1 noyabr tarixlərində Madrid konfransı keçirildi. Tədbirə İsrail, İordaniya, Livan və Suriya dəvət edildi. İsrail o zaman Fələstin Azadlıq Təşkilatını (FAT) hələ terrorçu təşkilat kimi tanıyıb onunla danışmaqdan imtina etdiyindən fələstinlilər İordaniya nümayəndə heyətinin tərkibində təmsil olunurdular.

Əslində SSRİ-nin iştirakçı ölkələrə verə biləcəyi bir şey və ya təzyiq göstərəcəyi vasitəsi yox idi. Üstəlik, ilin sonunda süquta uğradı. Doğrudur, sonrakı çoxtərəfli danışıqlar Moskvada da keçirildi, amma Rusiya prosesdə ciddi rol oynaya bilmədi. Zatən konfransın təşkilində əsas rol ABŞ-a məxsus idi: dövlət katibi Ceyms Beyker ölkələrdən razılıq almaq üçün regiona 8 səfər etmişdi.

SSRİ-nin tənəzzülü ABŞ-ı yeganə supergücə çevirdi. Həm bu, həm İraqa qarşı “Səhrada fırtına” əməliyyatı” ərəb ölkələrində Vaşinqtonun nüfuzunu xeyli artırdı. İsrail də ABŞ-ın maddi yardımına möhtac idi: SSRİ-dən çoxlu yəhudinin gəlməsi üzündən.

Yəhudilərin SSRİ-dən 1986-cı ildə başlayan köçü (Böyük aliya) 1990-1991-ci illərdə xüsusilə kütləvi oldu. Təkcə həmin iki il ərzində 330 min yəhudi köçdü (ümumən SSRİ-dən və SSRİ-nin süqutundan sonra postsovet ölkələrindən köçən yəhudilərin sayı 1 milyondan çox oldu). Bu isə dövlətin xərclərini xeyli artırdı, işsizlik çoxaldı, mənzillər bahalaşdı. Ona görə də ABŞ-ın maddi yardımına böyük ehtiyac vardı.

Vaşinqton da “çek kitabçası diplomatiyası”ndan təzyiq vasitəsi kimi istifadə etmək niyyətində idi: işğal edilmiş Fələstin torpaqlarında məskənləşməni dayandırmağı, Fələstin dövlətinin yaradılmasına razılıq verməyi tələb edirdi.

Maddi yardım ehtiyacına baxmayaraq, İshaq Şamir hökuməti Madriddən sonrakı ikitərəfli və çoxtərəfli danışıqlarda konstruktiv mövqe tutmur, ciddi güzəştlərdən qaçırdı. Təsadüfi deyil ki, 1992-ci il seçkilərində Rabinin qələbə çalıb baş nazir olması Ağ evdə də məmnuniyyətlə qarşılandı.

Yeni baş nazir artıq avqustun 10-da Vaşinqtonda prezident Corc Buşla görüşdü. Rabin işğal edilmiş ərazilərdə məskənləşməni dayandırmağı və bilavasitə fələstinlilərlə danışıqlara başlamağı vəd etdi. Prezident isə Şamir hökumətinə tətbiq etdiyi məhdudiyyətləri qaldıracağını, yəhudi miqrantların absorbsiyası üçün pul ayıracağını bildirdi. Ertəsi gün imzalanan müqaviləyə görə Vaşinqton 5 il ərzində 10 milyard dollar yardım edəcəkdi.

Baş nazir sülh danışıqlarının alternativi olmamasını Vaşinqton Yaxın Sərq siyasəti institutunun nümayəndələri ilə görüşündə özünəməxsus şəkildə ifadə etdi: “Mən çox istərdim ki, Qəzza sektoru dənizə batsın. Amma bu baş verməyəcək, ona görə də həll yolunu tapmaq lazımdır”.

Rabin noyabrda keçirilən seçkilərdə Corc Buşa qalib gələrək yeni ABŞ prezidenti seçilən Bill Klintonla da normal münasibətlər qurmağa nail oldu. Yeni prezidentin inauqurasiyasından iki ay sonra Rabin bir daha Vaşinqtona səfər etdi və administrasiyanın Yaxın Şərq siyasətində ciddi dəyişikliklərin olmadığını gördü.

***

25-ci hökumət formalaşan Rabin kimi Suriya və İordaniya-Fələstin ilə sülh danışıqlarına başladı. Proses asan getmirdi. Həm qarşı tərəf antaqonist mövqe tuturdu, həm də İsrail cəmiyyətində müqavimət göstərənlər çox idi. Məsələn, Rabinin Suriya ilə sülh naminə Qolan təpələrini qaytarmağa hazır olması ciddi etiraz doğurdu. Həmin təpələrdə yaşayanların Avodanın elektoratı olduğunu nəzərə alanda, bu addımın Rabin üçün nə qədər çətin olduğu anlaşılar.

Suriya ilə danışıqlar əvvəlcə daha perspektivli görünürdü. Amma Dəməşq Qolan təpələrinin qaytarılmasından sonra İsrailin fələstinlilərlə, İordaniya və Livanla sülh bağlamasının lazım gəldiyini deyir, özünün də yalnız bundan sonra sülh bağlayacağını vəd edirdi. Rabin paket həll təklif etdi: suriyalılar sülhün normallaşma, diplomatik münasibətlər, sərhədlərin açılması demək olduğunu qəbul etməyincə ərazi barədə söhbət gedə bilməz. Beləcə, Suriya ilə danışıqlar dayandırıldı.

1993-cü ilin yanvarında Knesset FAT ilə danışıqlara qoyduğu qadağanı qaldırdı. Daha fələstinlilərlə iordaniyalıların tərkibində deyil, birbaşa danışıqlar aparmaq mümkün idi. Yanvarın 20-də Osloda İsrail və FAT arasında danışıqlar başladı. Prosesdə İsrail tərəfdən xarici işlər nazirinin müavini Yossi Beylin (nazir Şimon Peres idi), FAT tərəfdən isə Əhməd Kurey iştirak edirdi.

Mövqelərin uzlaşdırıdılması 7 ay sürdü. Avqustun 20-də Şimon Peres və FAT-ın ikinci adamı Mahmud Abbas arasında ilkin razılaşma imzalandı. Hökumət həmin sənədi 10 gün sonra bəyəndi. Sentyabrın 9-da İsrail hökuməti və FAT arasında bir-birlərini qarşılıqlı tanımaq haqqında məktub mübadiləsi oldu.

Nəhayət, 1993-cü il sentyabrın 13-də Ağ evin qarşısındakı çəmənlikdə təntənəli imzalanma mərasimi keçirildi. Bill Klintonun, İshaq Rabinin və FAT sədri Yasir Ərəfatın iştirak etdiyi mərasimdə sənədi Şimon Peres və Mahmud Abbas imzaladı.

Rəsmi adı “Özünüidarə üzrə müvəqqəti tədbirlər haqqında prinsiplər deklarasiyası” olan, amma Vaşinqtonda imzalansa da danışıqların getdiyi və ilkin razılaşmanın əldə olunduğu yerin adı ilə daha çox “Oslo” razılaşması adlanan sənəd İsrailin Qəzzadan və Qərb sahilindəki bəzi ərazilərdən çıxmasını, burada Fələstin özünüidarəsinin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Həmin ərazilərdə təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, vergi kimi məsələlər Fələstin administrasiyasının səlahiyyətinə veriləcəkdi. Fələstin polisi də yaradılacaqdı.

Razılaşma ən qəliz məsələlələrə - Fələstin dövlətinin son sərhədləri, Qüdsün statusu, fələstinli qaçqınların və işğal olunmuş ərazilərdəki yəhudi məskənlərin taleyi – toxunmurdu. Sənəd beş illik keçid dövrünü nəzərdə tuturdu və tərəflər bu müddət ərzində bütün məsələləri BMT Təhlükəsizlik şurasının 1967-ci ildə Altıgünlük müharibədən sonra qəbul etdiyi 242 saylı və 1973-cü il Məşhər günü savaşından sonra qəbul etdiyi 338 saylı qətnamələrinin tələblərinə uyğun həll edəcəklərini öhdələrinə götürürdülər.

“Biz, paltarında qan ləkəsi ilə müharibədən qayıdan əsgərlər, biz, doğmalarımızın və dostlarımızın ölümünü öz gözləri ilə görənlər, biz, valideynlərin övladlarını basdırdığı ölkədən gələnlər, biz, siz fələstinlilərə qarşı döyüşənlər, biz indi uca və aydın səslə deyirik: qan və göz yaşı yetər... Gəlin dua edək, elə gün gəlsin ki, hamımız deyək: əlvida, silah”, - imzalanma mərasimindən sonra çıxış edən Rabin deyirdi.

***

FAT ilə Oslo sazişinin imzalanması İsrailə İordaniya ilə sülh bağlamaq fürsəti yaratdı. 1952-ci ildən İordaniya kralı olan Hüseyn bin Talalın İsrailə özünəməxsus münasibəti vardı. Demək olar, hakimiyyətinin əvvəlindən İsraillə qeyri-rəsmi və gizli təmaslarda olurdu. Üstəlik, Misir və Suriyadan fərqli olaraq, qərbyönümlü siyasət yürüdürdü.

İordaniyanın Altıgünlük müharibədə iştirakı belə yanlışın nəticəsi idi. Müharibənin ilk günündə İsrail HHQ Misir hərbi aviasiyasını və aviabazalarını darmadağın etmişdi. Amma Qahirə hücumun dəf edilməsi, düşmən aviasiyasının ağır itkilərə məruz qalması haqqında yalan məlumat yaydıqda Hüseyn gələcək qələbədə pay sahibi olmaq üçün İsrailə qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Nəticə isə ağır oldu: tam darmadağın və Birinci ərəb-yəhudi müharibəsindən sonra tutulan Qərb sahilinin, Şərqin Qüdsün itirilməsi.

Sonrakı illərdə münasibətlər yenə yaxşılaşdı, kral bir neçə dəfə İsrail liderləri ilə görüşdü, hətta Tel-Əvivə gizli səfər etdi. 1973-cü ilin Məşhər günü savaşında İordaniyanın iştirakı simvolik oldu: Suriyaya yardım üçün bir briqada göndərdi, özü hərbi əməliyyatlara başlamadı.

Təsadüfi deyil ki, İsrail uzun müddət Fələstin probleminin həllini Qərb sahilinin və Qəzzanın İordaniyaya verilməsində görürdü. Hesab olunurdu ki, Hüseynlə anlaşmaq daha asan olar, nəinki FAT ilə. Amma bir sıra səbəblərdən bu plan həyata keçə bilməzdi, o cümlədən Hüseynin bu qədər fələstinlini öz təbəəsi kimi görmək istəməməsi üzündən.

“Oslo” razılaşmasından sonra Ağ ev Ammana təsir göstərərək – o cümlədən “çek kitabçası diplomatiyası” ilə - İsraillə sülh imzalamağa çağırdı. İshaq Rabin 1994-cü ilin mayında Hüseynlə görüşərək müzakirələr apardı. Kral Misir prezidenti Mübarək və Suriya prezidenti Əsədlə məsləhətləşdi. Mübarək ona sülh bağlamağı, Əsəd isə danışıb-danışıb heç nə imzalamamağı məsləhət gördü. Hüseyn Mübarəkin məsləhətini qəbul etdi.

Tərəflər arasında əvvəlcə iyulun 25-də Vaşinqtonda bəyannamə imzalandı. Sənəddə iki ölkənin düşmənçiliyə son verdiyi, “göz yaşlarına və matəmə son qoymaq”, “ədalətli sülh bağlamaq” üçün danışıqlara başladığı yazılırdı. Sülh müqaviləsi oktyabrın 26-da, iki ölkə arasındakı Arafa sərhəd məntəqəsində imzalandı. Mərasimdə Bill Klinton da iştirak etdi.

Hələ Vaşinqton bəyannaməsi imzalanandan sonra Rabin və Hüseyn ABŞ konqresinə dəvət olunmuşdular. Burada çıxış edən Rabin deyir: “Mən, qeydiyyat nömrəm 30743, İsrail müdafiə ordusunun ehtiyatda olan rav alufu [general-leytenant], alayları döyüşə və əsgərləri ölümə göndərən Ishaq Rabin, bu gün özümü sülh ordusunun əsgəri görürəm. Mən bu gün sizə, əlahəzrət İordaniya kralına və sizə, amerikalı dostlarımıza deyirəm: biz ölülərin və yaralıların, qan və iztirabın olmadığı savaşa başlayırıq. Bu, iştirak etməyin xoş olduğu yeganə savaşdır – sülh uğrunda savaş”.

1994-cü il İshaq Rabinə, Şimon Peresə və Yasir Ərəfata “Yaxın Şərqdə sülhün bərqərar olması cəhdlərinə görə” Nobel sülh mükafatının verilməsi ilə yekunlaşdı.

***

“Oslo” razılaşması dünyanın bir çox ölkələrində məmnunluqla qarşılasa da, konfliktin tərəfi olan yəhudilər və fələstinlilərin münasibəti bu qədər birmənalı deyildi. Fələstinlərin xeyli hissəsi FAT-ın İsraili tanımasından narazı idi, onlar hesab edirdilər ki, mübarizə İsrail dövləti məhv olana qədər davam etməlidir.

Razılaşma yəhudilər arasında da kəskin qütbləşmə yaratdı. İlk dövrlərdə əhalinin çox hissəsi sülh perspektivindən məmnun idi və prosesi dəstəkləyirdi. Amma sağçı və daha radikal kəsim, işğal olunmuş torpaqların ilhaqının tərəfdarı olanlar həmin ərazilərdən çəkilməni, Fələstin dövlətinin yaradılmasını qəbuledilməz sayırdı.

Hakim koalisiyada iştirak edən üç partiyadan biri – ultra-dindar ŞAS hökumətdən ayrıldı. Yalnız 5 ərəb deputatın hökuməti dəstəkləməsi Rabinə 120 yerlik parlamentdə 61 səs kimi kövrək çoxluğa malik olmaq imkanı verdi. Elə “Oslo” razılaşması da Knesset tərəfindən 61 səslə təsdiq olundu.

Sağlar etiraz aksiyalarına başladılar. Küçələrdə Rabinin ərəb baş örtüyü - keffiyə ilə təsvir olunmuş şəkillərinə rast gəlmək olardı. Yəhudi silahlı birləşmələrində 27 il xidmət edən, Altıgünlük müharibədə heyrətamiz qələbə qazanan sərkərdəyə “xain”, “satqın” damğası yapışdırılırdı. Radikal ravvinlər Rabini lənətləyirdilər.

Bəslənən ümidlərin əksinə olaraq ərəb terroru dayanmadı. HƏMAS, İslam cihadı və digər təşkilatlar FAT-a tabe olmaq fikrində deyildilər. Xüsusən kamikadze hücumları vüsət aldı. “Oslo”nun imzalanmasından ilin sonuna qədər baş verən terror aktları nəticəsində 12 israilli öldürüldü, onlarla adam yaralandı.

1994-cü ildə HƏMAS kamikadzelərin avtobusda və ya avtobus dayanacağında özlərini partlatması taktikasına əl atdı. Bu və başqa cür aktlar nəticəsində ilboyu 48 nəfər öldü, 74 nəfər yaralandı. 1995-ci ilin yanvar-avqust aylarında terror daha 40 nəfəri öldürdü, 150 nəfəri yaraladı. Sülh danışıqlarında Rabinin partnyoru olan Yasir Ərəfat isə ərəblər arasında reytinqinin qayğısına qalaraq bu aktları pisləməkdən boyun qaçırırdı.

Yəhudilər tərəfindən də terror baş verdi. Radikal “Kax” təşkilatının üzvü Barux Qoldşteyn Hebrondakı (əl-Xəlil) Patriarxlar mağarasında ibadət edən müsəlmanlara avtomat silahdan atəş açdı. Nəticədə 29 nəfər öldü. Müsəlmanlar Baruxu tutaraq öldürdülər.

Belə vəziyyət İsrail cəmiyyətinə təsirsiz ötüşə bilməzdi. “Oslo” ilə bağlı optimizm azalırdı, tərəddüdlər artırdı. Sağ düşərgənin hücumları kəskinləşirdi. “Likud”un yeni lideri Binyamin Netanyahu və partiyadaşı Ariel Şaron xüsusi canfəşanlıq edirdilər. Plakatlarda Rabin artıq kefiyyədə deyil, nasist geyimində təsvir olunurdu. Aksiyalarda “Rabin – Ərəfatın köləsi”, “Rabin – Yudenrat şefi”, “Rabin Hitlerin izi ilə gedir”, “Rabin sionizmin qatili” kimi şüarlar qaldırılırdı. Ortodoks ravvinlər ona lənət göndərir, daha radikalları hətta qətlini savab əməl elan edirdilər.

Baş nazir isə heç nəyə baxmayaraq öz missiyasını yerinə yetirmək fikrində idi və FAT ilə danışıqlar davam edirdi. 1995-ci il sentyabrın 24-də ilkin olaraq Misirdə, sentyabrın 28-də isə Vaşinqtonda iki tərəf arasında “Qərb sahili və Qəzza sektoru üzrə müvəqqəti razılaşma” (“Oslo-2”) imzalandı. Sənəd Fələstin milli administrasiyasının nəzarətində olan əraziləri xeyli böyüdür, səlahiyyətlərini genişləndirir və bir daha problemin BMT TŞ-nın 242 və 338 saylı qətnamələri əsasında həllini ehtiva edirdi.

Buna cavab olaraq radikal ravvinlər oktyabrın 2-də Rabinin evinin qarşısında “Pulsa diNura” ayini keçirdilər. İnanca görə, bu ayinin hədəfi olan adam 1 il ərzində ölməlidir.

Rabin Uinqeyt adına institutda çıxış edərkən avtomobili əleyhdarlarının hücumuna məruz qaldı. İsrailin indiki milli təhlükəsizlik naziri İtamar Ben-Qvir “Kadillak”ın emblemini qopararaq “Əlimiz maşınına çatdı, özünə də çatacaq” dedi.

***

Bütün bunlara baxmayaraq, İsraildə sülh tərəfdarları çoxluq təşkil edirdilər. Rəyi soruşulanlarn 2/3-i “Oslo-2” sazişini dəstəkləyirdi. Rabin də bu dəstəkdən yararlanmaq qərarına gəldi. Tel-Əvivin Şahlar meydanında “Sülhə - hə, zorakılığa – yox” şüarı ilə keçirilən mitinq də həmin məqsədlə təşkil olunmuşdu.

100 mindən çox insanın iştirak etdiyi mitinqin sonunda İshaq Rabin, Şimon Peres, Knessetin spikeri Şevah Vays və müğənni Miri Aloni tribunada yanaşı duraraq “Sülh nəğməsi”ni (Şir LaŞalom) oxudular. Bitəndən sonra Rabin mahnının sözləri yazılmış kağızı cibinə qoyaraq tribunadan düşdü və mühafizəçilərin əhatəsində avtomobil dayanacağına tərəf getdi.

Saat 21:45, artıq “Kadillak”a minmək üzrə olan baş nazirə Bar-İlan universitetinin 25 yaşlı tələbəsi Yiqal Amir tərəfindən üç atəş açıldı. Güllələrdən ikisi Rabinə, biri isə mühafizəçiyə dəydi. Təcili xəstəxanaya çatdırılan Rabin bütün səylərə baxmayaraq qəsddən 40 dəqiqə sonra vəfat etdi. Onun cibindən “Sülh nəğməsi”nin qana bulaşmış nüsxəsi çıxdı.

***

Yiqal Amir ultrasağçı ekstremist idi. O, Barux Qoldşteyndən nümunə götürərək sülh prosesini pozacaq akt törətmək niyyətində idi. Düşünüb qərara gəldi ki, yalnız baş nazirin ölümü həmin prosesi poza bilər. Qətl axşamı Rabindən az əvvəl Şimon Peres onun yanından keçmişdi, amma ona toxunmadı və baş naziri gözlədi.

O, məhkəmədə öz addımını “din Rodef” qaydası ilə izah etməyə çalışdı. Rodef ivritcə təqibçi deməkdir. Talmuda görə, öldürmək məqsədilə başqasını təqib edən adamı (rodef) dayandırmaq, dayanmasa öldürmək dindar yəhudinin borcudur. Amir də iddia edirdi ki, Rabinin addımları yəhudi xalqına ölüm gətirirdi.

1996-cı ilin yanvar-mart aylarında keçirilən məhkəmə Yiqal Amiri ömürlük həbsə məhkum etdi. O, indi də həbsdədir.

Amma Amir öz istəyinə çatdı. Rabinin ölümü ən effektli siyasi qətllərdən biridir, bəlkə də ən effektlisidir. Yalnız İshaq Rabin sülh prosesini sona çatdırmağa qadir fiqur idi. Onun ölümündən keçən müddətdə İsrail və Fələstin sülhdən uzaqlaşmaq istiqamətində getdilər.

1995-ci ilin ikinci yarısında bir qədər səngiyən HƏMAS terroru növbəti ildə yenidən vüsət aldı. Fevral-mart aylarında törədilən terror aktlarında 62 israilli öldü, 259 nəfər yaralandı. Nəticədə, elektorat sağa meylləndi və mayda keçirilən seçkilərdən sonra Binyamin Netanyahu ilk dəfə baş nazir oldu. Maraqlıdır ki, bundan sonra terror aktlarında fasilə yarandı.

Beləliklə, hər iki tərəfin radikalları və ekstremistləri əl-ələ verərək sülh prosesini dəfn etməyi bacardılar. 30 il əvvəl “Oslo” razılaşmasının imzalanmasından sonra doğan ümidlər indi sadəlövh utopiya kimi görünür.