Çin Vətəndaş Müharibəsindən (1927-1949) və yapon işğalçılarla uzun illər davam edən döyüşlərdən (1937-1945) qalib ayrılan Çin Kommunist Partiyası (ÇKP), Böyük Çin İmperiyasının (1644-1912) süqutundan bəri ictimai-siyasi cəhətdən özünə gəlməkdə çətinlik çəkən Çini vahid hakimiyyət altında birləşdirməyə müvəffəq olmuşdu. Çinin siyasi və coğrafi olaraq birləşmə prosesi Mao Cıdon (Mao Zedong) və silahdaşlarının uzun illər ərzində apardığı məşəqqətli mübarizə sayəsində mümkün olsa da, sosial-iqtisadi tərəqqiyə nail olmaq verilmiş yanlış qərarlar ucbatından mümkün olmamışdı.
XX əsrin ortalarında qısa zaman kəsiyində sürətli sənayeleşmə və modernizasiya yolu keçmək istəyən Çində tətbiq olunmuş ən uğursuz dövlət siyasətlərindən biri də, icrasına 1958-ci ildə başlanılmış Böyük Sıçrayış adını verdikləri milli iqtisadi proqram idi. Politbüronun digər üzvləri Maonun əksinə olaraq Çinin sənayeleşmə prosesini tam başa çatdırmamış məcburi kollektiv təsərrüfatın qurulmasının tərəfdarı deyildilər. Dünya gücləri ilə rəqib olmağa tələsən Mao isə bütün radikal dəyişiklikləri eyni vaxtda tətbiq etməklə idarəolunmaz və çıxılmaz bir vəziyyət yaratmış olur. SSRİ nümunəsində qurulmuş planlı iqtisadiyyat və kollektiv istehsalat təsərrüfatının dəqiq hesablamalar aparılmadan və sosial şəraiti düzgün qiymətləndirmədən tədbiqi, o cümlədən, əmək bölgüsünün düzgün aparılmaması, sənaye istehsalında və kənd təsərrüfatında edilmiş texniki səhvlər, azad sahibkarlığın tamamilə ləğvi, sərbəst bazarın funksiyasını itirməsi, idarəçiliyin zəif təşkili, kvota xətrinə keyfiyyətin yox, kəmiyyətin ön plana çıxarılması və s. kimi qeyri-konstruktiv iqtisadi faktorlar ölkənin ürəkaçan vəziyyətdə olmayan iqtisadi mühitinə zərbə endirmiş olur.
Dörd il davam etmiş Böyük Sıçrayış sosialist proqramı Çinin bir çox əyalətində məhsul qıtlığı yaradaraq milyonlarla insanın aclıqdan ölməsinə səbəb olmuş və eyni zamanda, o illərdə tələm-tələsik tikilmiş infrastrukturanın sonrakı dövrlərdə çökməsiylə də ölkənin daxili regionları təbii fəlakətlərin məngənəsinə düşmüşdür. Bir çoxumuzun bildiyi sərçələrin kütləvi ovlanma hadisəsi də Böyük Sıçrayış illərinə təsadüf edir. Sərçə və digər bir sıra canlıların öldürülməsiylə bağlı verilmiş absurd qərarlar ekosistemdə disbalansın yaranmasına, zərərvericilərin sayının artmasına və dolayısıyla, məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, artıq 60-ci illərə gəldiyimizdə Çinin aqrar ölkədən sənaye yönümlü supergücə çevrilməsi cəhdinin fiaskoyla nəticələnməsi Maonun dövlət idarəçiliyinin sorğulanmasına və fikirlərinin qeyri-ciddi qarşılanmasına təkan vermişdir.
İosif Stalinin ölümündən sonra SSRİ-də onun şəxsiyyətinə pərəstişin və yaratdığı despotik mühitin sələfləri tərəfindən tənqid edilməsi, Maonun ciddi narahatlığına səbəb olmuş və eyni taleyi yaşayacağından qorxmuşdur. Ard-arda yaşanan iqtisadi uğursuzluqların və böhranların ardından, partiya içərisində nüfuzunun azalmaya doğru getməsiylə də öz mövqeyini xalq arasında möhkəmlətmə naminə sosial, mədəni, siyasi və iqtisadi həyatda mənfi təsirləri olacaq irrasional qərarlar vermişdir. Bununla da, Mao Cıdonun hakimiyyətinin son on ilində verdiyi radikal siyasi qərarlar Çinin uçuruma sürüklənməsinə, bir çox sahədə tənəzzülün yaşanmasına və ölkəboyu tüğyan edəcək xaotik mühitin formalaşmasına şərait yaratmışdır.
Beləliklə, Mao, onun şəxsiyyətinə pərəstiş edən gənc kütlənin də potensialından istifadə edərək yeni inqilabi hərəkata start verir. 1966-ci ilin may ayının 10-dan başlamış və Maonun ölümünədək 10 il davam etmiş Çin sosializminin Böyük Proletar Mədəni İnqilabı, müasir Çin tarixində dərin və sağalması çətin izlər qoymuşdur. Ölkədə burjua-kapitalist dəyərlərinin yenidən cücərməsinin qarşısının alınmasını bəhanə edərək Mao Cıdon rəhbərliyində həyata keçirilmiş irimiqyaslı ictimai-siyasi hərəkat dalğası olan sözügedən inqilab, Çin cəmiyyətinin mədəni və iqtisadi həyatını iflic edir.
Mao kultunun və propaqandasının gücləndiyi bu dövrdə liderin verdiyi qərarların əleyhinə fikir bildirən hökumət üzvləri tutduqları postlardan uzaqlaşdırılmış, onların yerinə Maonun dördüncü və sonuncu həyat yoldaşı olan Cian Çin (Jiang Qing) və yaxın tərəfdarları – Gan Kunçiao (Zhang Chunqiao), Yao Vınyüan (Yao Wenyuan) və Van Xonvın (Wan Hongwen) gətirilmişdir. Törətdikləri amansız əməllərdən dolayı Dörd Banda (Gang of Four) olaraq tanınmış yuxarıda adıçəkilən dörd şəxs Mədəni İnqilab dönəminin aparıcı siyasi fiqurları olmuş, Maoizm dayaqlarının möhkəmlənməsində və hakimiyyətinin davamlılığının təmin olunmasında xüsusi rol oynamışlar. ÇKP sıralarına daxil olmuş “kapitalist quldurların” ovuna çıxan Qırmızı Keşikçilər (əsasən, fanatik gənc və tələbələrdən ibarət olan yarımhərbi inqilabi mühafizə dəstələri) də, bu minvalla Maonun partiyadaxili siyasi rəqiblərini və müxalif düşüncəli siyasətçiləri məhv edə bilmişdilər.
Böyük lider Mao Cıdonun fikir və prinsiplərini özündə əks etdirən edən Kiçik Qırmızı Kitab hər bir vətəndaşın cibində gəzdirməli olduğu kitab halına gəlmiş və orda yazılmış hər bir söz və ifadə müqəddəs kəlam hesab edilərək müzakirə edilmədən qəbul edilmişdir. Mao prinsiplərinə sadiq olan Qırmızı Keşikçilər keçmişdən gələn dörd qədim Çin elementinin: qədim mədəniyyət, qədim ideologiya, qədim adətlər və qədim ənənələrin məhv edilməsində böyük rol oynamışlar. Bir qayda olaraq, qədim Çinin imperiya tarixi və onu təmsil edən atributlar yer üzündən silinməli və bütün bunların əvəzinə kommunist ideologiyası və sosialist dəyərləri, daha doğrusu, Maoist doktrinası (sosialist cəmiyyətin qurulmasında kəndlilərin rolunu ön plana çəkən, kiçik sənaye və kollektiv kənd təsərrüfatına əhəmiyyət verən kommunist yanaşması) çərçivəsində ölkə tarixi yenidən yazılmalı idi.
Bütün ölkəboyu imperialist, feodalist, kapitalist, burjua və liberal dəyərləri özündə ehtiva edən hər bir şeyə qarşı sistematik hücumlar təşkil edilmiş; qədim mədəniyyət abidələri, qalalar, məbədlər, ibadətgahlar, monastırlar, kilsələr, saraylar, malikanələr, opera və kitabxana binaları, habelə başda Konfutsi olmaqla böyük filosofların və hökmdar ailəsinin üzvlərinin məzar kompleksləri bu hücumların qurbanı olmuş, ənənəvi geyimlərə qadağalar gətirilmiş, tarixi və dini mətinlər yandırılaraq məhv edilmişdir.
Sözügedən dağıntılara və Mao kultuna qarşı çıxmaq istəyən ziyalılar isə ictimaiyyətin gözü qarşısında meydanlarda döyülmüş, işgəncələrə məruz qalmış, təhqir edilmiş, öldürülmüş, intihara məcbur edilmiş, ucqar əyalətlərə sürgünə göndərilmiş, sənaye və təsərrüfat sahələrində məcburi əməyə cəlb edilmişdilər. Bu zaman kəsiyində, hətta məktəb və universitetlər bağlanılmış, təhsil sistemi iflas etmişdir. Totalitarizmin qurbanı olmuş milyonlarla gənc və yeniyetmə kəndlərdə salınmış islah-əmək düşərgələrinə göndərilərək yenidən “təhsilə” və məcburi əməyə təhkim edilmişdir. Minlərlə intellektual gənc, müəllim və alim inqilab dəyərlərinə xəyanətdə ittiham edilərək represiyyalara məruz qalmışdır. Hesablamalara görə, kütləvi zorakılıq və siyasi repressiyalar nəticəsində ölən insan sayı beş yüz mindən çox olmuşdur.
Bütün bu dəhşətlər 1976-cı ilə qədər, yəni, ÇKP sədri Maonun ölümünədək davam edir. Liderin ölümündən dərhal sonra vaxtilə verilmiş bütün qərarlar ləğv edilir. Maonun sonuncu həyat yoldaşı daxil olmaqla Dörd Banda üzvləri ömürlük həbsə məhkum edilir və ölkə/cəmiyyət quruculuğunun yeni mərhələsi başlayır. Mədəni İnqilab illərində məhv edilmiş ölkənin bərbası böyük reformist lider Dın Siaopinə (Deng Xiaoping) həvalə edilir. Ölkə quruculuğunun ilk illərində Maonun yaxın silahdaşlarından bir olmuş Dın Siaopin, liberal fikirlərindən ötrü daimi olaraq təzyiqlərə məruz qalırdı. Hərçənd, Çinin özünə gəlməsi Dın Siaopin və komandasının ortaya qoyduğu yenidənqurma planları və çoxşaxəli praqmatik islahatlarla mümkün olmuşdur.
İllər sonra Mədəni İnqilabın xaos və iğtişaşdan başqa heç bir işə yaramadığını etiraf edən ÇKP, 1981-ci ildə qeyd edilən hərakatı rəsmi şəkildə pisləmişdir. İnqilab zamanı dağıdılmış və zərər yetirilmiş mədəniyyət abidələri 90-ci illərdən etibarən xüsusi dövlət proqramı əsasında yenidən bərpa edilmişdir.
Mədəni İnqilab şəxsiyyətə pərəstişin, mütləq hakimiyyətin, totalitar idarəçilik üsulunun, iqtisadi metodların kor-koranə tətbiqinin, səriştəsiz idarəçiliyin, siyasi institutların legitimsizliyinin, taleyüklü məsələlərdə qərarvermə mexanizminin kövrəkliyinin, intellektual elitanın məhv edilməsinin və hakimiyyətin yuxarı eşelonlarında yaşanan intriqaların cəmiyyətə verdiyi zərərləri göstərməsi baxımından olduqca əhəmiyyətli bir tarixi hadisədir.
XX əsrin ortalarında qısa zaman kəsiyində sürətli sənayeleşmə və modernizasiya yolu keçmək istəyən Çində tətbiq olunmuş ən uğursuz dövlət siyasətlərindən biri də, icrasına 1958-ci ildə başlanılmış Böyük Sıçrayış adını verdikləri milli iqtisadi proqram idi. Politbüronun digər üzvləri Maonun əksinə olaraq Çinin sənayeleşmə prosesini tam başa çatdırmamış məcburi kollektiv təsərrüfatın qurulmasının tərəfdarı deyildilər. Dünya gücləri ilə rəqib olmağa tələsən Mao isə bütün radikal dəyişiklikləri eyni vaxtda tətbiq etməklə idarəolunmaz və çıxılmaz bir vəziyyət yaratmış olur. SSRİ nümunəsində qurulmuş planlı iqtisadiyyat və kollektiv istehsalat təsərrüfatının dəqiq hesablamalar aparılmadan və sosial şəraiti düzgün qiymətləndirmədən tədbiqi, o cümlədən, əmək bölgüsünün düzgün aparılmaması, sənaye istehsalında və kənd təsərrüfatında edilmiş texniki səhvlər, azad sahibkarlığın tamamilə ləğvi, sərbəst bazarın funksiyasını itirməsi, idarəçiliyin zəif təşkili, kvota xətrinə keyfiyyətin yox, kəmiyyətin ön plana çıxarılması və s. kimi qeyri-konstruktiv iqtisadi faktorlar ölkənin ürəkaçan vəziyyətdə olmayan iqtisadi mühitinə zərbə endirmiş olur.
Dörd il davam etmiş Böyük Sıçrayış sosialist proqramı Çinin bir çox əyalətində məhsul qıtlığı yaradaraq milyonlarla insanın aclıqdan ölməsinə səbəb olmuş və eyni zamanda, o illərdə tələm-tələsik tikilmiş infrastrukturanın sonrakı dövrlərdə çökməsiylə də ölkənin daxili regionları təbii fəlakətlərin məngənəsinə düşmüşdür. Bir çoxumuzun bildiyi sərçələrin kütləvi ovlanma hadisəsi də Böyük Sıçrayış illərinə təsadüf edir. Sərçə və digər bir sıra canlıların öldürülməsiylə bağlı verilmiş absurd qərarlar ekosistemdə disbalansın yaranmasına, zərərvericilərin sayının artmasına və dolayısıyla, məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, artıq 60-ci illərə gəldiyimizdə Çinin aqrar ölkədən sənaye yönümlü supergücə çevrilməsi cəhdinin fiaskoyla nəticələnməsi Maonun dövlət idarəçiliyinin sorğulanmasına və fikirlərinin qeyri-ciddi qarşılanmasına təkan vermişdir.
İosif Stalinin ölümündən sonra SSRİ-də onun şəxsiyyətinə pərəstişin və yaratdığı despotik mühitin sələfləri tərəfindən tənqid edilməsi, Maonun ciddi narahatlığına səbəb olmuş və eyni taleyi yaşayacağından qorxmuşdur. Ard-arda yaşanan iqtisadi uğursuzluqların və böhranların ardından, partiya içərisində nüfuzunun azalmaya doğru getməsiylə də öz mövqeyini xalq arasında möhkəmlətmə naminə sosial, mədəni, siyasi və iqtisadi həyatda mənfi təsirləri olacaq irrasional qərarlar vermişdir. Bununla da, Mao Cıdonun hakimiyyətinin son on ilində verdiyi radikal siyasi qərarlar Çinin uçuruma sürüklənməsinə, bir çox sahədə tənəzzülün yaşanmasına və ölkəboyu tüğyan edəcək xaotik mühitin formalaşmasına şərait yaratmışdır.
Beləliklə, Mao, onun şəxsiyyətinə pərəstiş edən gənc kütlənin də potensialından istifadə edərək yeni inqilabi hərəkata start verir. 1966-ci ilin may ayının 10-dan başlamış və Maonun ölümünədək 10 il davam etmiş Çin sosializminin Böyük Proletar Mədəni İnqilabı, müasir Çin tarixində dərin və sağalması çətin izlər qoymuşdur. Ölkədə burjua-kapitalist dəyərlərinin yenidən cücərməsinin qarşısının alınmasını bəhanə edərək Mao Cıdon rəhbərliyində həyata keçirilmiş irimiqyaslı ictimai-siyasi hərəkat dalğası olan sözügedən inqilab, Çin cəmiyyətinin mədəni və iqtisadi həyatını iflic edir.
Mao kultunun və propaqandasının gücləndiyi bu dövrdə liderin verdiyi qərarların əleyhinə fikir bildirən hökumət üzvləri tutduqları postlardan uzaqlaşdırılmış, onların yerinə Maonun dördüncü və sonuncu həyat yoldaşı olan Cian Çin (Jiang Qing) və yaxın tərəfdarları – Gan Kunçiao (Zhang Chunqiao), Yao Vınyüan (Yao Wenyuan) və Van Xonvın (Wan Hongwen) gətirilmişdir. Törətdikləri amansız əməllərdən dolayı Dörd Banda (Gang of Four) olaraq tanınmış yuxarıda adıçəkilən dörd şəxs Mədəni İnqilab dönəminin aparıcı siyasi fiqurları olmuş, Maoizm dayaqlarının möhkəmlənməsində və hakimiyyətinin davamlılığının təmin olunmasında xüsusi rol oynamışlar. ÇKP sıralarına daxil olmuş “kapitalist quldurların” ovuna çıxan Qırmızı Keşikçilər (əsasən, fanatik gənc və tələbələrdən ibarət olan yarımhərbi inqilabi mühafizə dəstələri) də, bu minvalla Maonun partiyadaxili siyasi rəqiblərini və müxalif düşüncəli siyasətçiləri məhv edə bilmişdilər.
Böyük lider Mao Cıdonun fikir və prinsiplərini özündə əks etdirən edən Kiçik Qırmızı Kitab hər bir vətəndaşın cibində gəzdirməli olduğu kitab halına gəlmiş və orda yazılmış hər bir söz və ifadə müqəddəs kəlam hesab edilərək müzakirə edilmədən qəbul edilmişdir. Mao prinsiplərinə sadiq olan Qırmızı Keşikçilər keçmişdən gələn dörd qədim Çin elementinin: qədim mədəniyyət, qədim ideologiya, qədim adətlər və qədim ənənələrin məhv edilməsində böyük rol oynamışlar. Bir qayda olaraq, qədim Çinin imperiya tarixi və onu təmsil edən atributlar yer üzündən silinməli və bütün bunların əvəzinə kommunist ideologiyası və sosialist dəyərləri, daha doğrusu, Maoist doktrinası (sosialist cəmiyyətin qurulmasında kəndlilərin rolunu ön plana çəkən, kiçik sənaye və kollektiv kənd təsərrüfatına əhəmiyyət verən kommunist yanaşması) çərçivəsində ölkə tarixi yenidən yazılmalı idi.
Bütün ölkəboyu imperialist, feodalist, kapitalist, burjua və liberal dəyərləri özündə ehtiva edən hər bir şeyə qarşı sistematik hücumlar təşkil edilmiş; qədim mədəniyyət abidələri, qalalar, məbədlər, ibadətgahlar, monastırlar, kilsələr, saraylar, malikanələr, opera və kitabxana binaları, habelə başda Konfutsi olmaqla böyük filosofların və hökmdar ailəsinin üzvlərinin məzar kompleksləri bu hücumların qurbanı olmuş, ənənəvi geyimlərə qadağalar gətirilmiş, tarixi və dini mətinlər yandırılaraq məhv edilmişdir.
Sözügedən dağıntılara və Mao kultuna qarşı çıxmaq istəyən ziyalılar isə ictimaiyyətin gözü qarşısında meydanlarda döyülmüş, işgəncələrə məruz qalmış, təhqir edilmiş, öldürülmüş, intihara məcbur edilmiş, ucqar əyalətlərə sürgünə göndərilmiş, sənaye və təsərrüfat sahələrində məcburi əməyə cəlb edilmişdilər. Bu zaman kəsiyində, hətta məktəb və universitetlər bağlanılmış, təhsil sistemi iflas etmişdir. Totalitarizmin qurbanı olmuş milyonlarla gənc və yeniyetmə kəndlərdə salınmış islah-əmək düşərgələrinə göndərilərək yenidən “təhsilə” və məcburi əməyə təhkim edilmişdir. Minlərlə intellektual gənc, müəllim və alim inqilab dəyərlərinə xəyanətdə ittiham edilərək represiyyalara məruz qalmışdır. Hesablamalara görə, kütləvi zorakılıq və siyasi repressiyalar nəticəsində ölən insan sayı beş yüz mindən çox olmuşdur.
Bütün bu dəhşətlər 1976-cı ilə qədər, yəni, ÇKP sədri Maonun ölümünədək davam edir. Liderin ölümündən dərhal sonra vaxtilə verilmiş bütün qərarlar ləğv edilir. Maonun sonuncu həyat yoldaşı daxil olmaqla Dörd Banda üzvləri ömürlük həbsə məhkum edilir və ölkə/cəmiyyət quruculuğunun yeni mərhələsi başlayır. Mədəni İnqilab illərində məhv edilmiş ölkənin bərbası böyük reformist lider Dın Siaopinə (Deng Xiaoping) həvalə edilir. Ölkə quruculuğunun ilk illərində Maonun yaxın silahdaşlarından bir olmuş Dın Siaopin, liberal fikirlərindən ötrü daimi olaraq təzyiqlərə məruz qalırdı. Hərçənd, Çinin özünə gəlməsi Dın Siaopin və komandasının ortaya qoyduğu yenidənqurma planları və çoxşaxəli praqmatik islahatlarla mümkün olmuşdur.
İllər sonra Mədəni İnqilabın xaos və iğtişaşdan başqa heç bir işə yaramadığını etiraf edən ÇKP, 1981-ci ildə qeyd edilən hərakatı rəsmi şəkildə pisləmişdir. İnqilab zamanı dağıdılmış və zərər yetirilmiş mədəniyyət abidələri 90-ci illərdən etibarən xüsusi dövlət proqramı əsasında yenidən bərpa edilmişdir.
Mədəni İnqilab şəxsiyyətə pərəstişin, mütləq hakimiyyətin, totalitar idarəçilik üsulunun, iqtisadi metodların kor-koranə tətbiqinin, səriştəsiz idarəçiliyin, siyasi institutların legitimsizliyinin, taleyüklü məsələlərdə qərarvermə mexanizminin kövrəkliyinin, intellektual elitanın məhv edilməsinin və hakimiyyətin yuxarı eşelonlarında yaşanan intriqaların cəmiyyətə verdiyi zərərləri göstərməsi baxımından olduqca əhəmiyyətli bir tarixi hadisədir.
