Bu məqaləmizdə Qarabağın dilbər guşəsi Bərdədə yaşamış və özünün də vəsiyyəti ilə İmam yurdu Bərdə torpağında dəfn olunan İran şahı Ağaməhəmməd Şah Qacarın qardaşı, Tarixçi-Alim Bəhmən Mirzə haqqında danışacayıq. Tarix keçmişin bütün həqiqətlərini özündə yaşadır. Yaşadılan nə varsa zamanın yaddaş süzgəcindən keçərək cilalanır, nəsildən-nəslə ərmağan edilir. Tarixin bizə bəxş etdiyi dahi şəxsiyyətlərdən biri də Bəhmən Mirzədir. Bərdə və Qarabağlıların çoxu bu böyük şəxsiyyət haqqında məlumatsızdırlar.
Bəhmən Mirzə (1811-1884) Azərbaycan və İran tarixində ictimai xadim, tarixçi-alim və nəhayət xeyirxah bir insan kimi əbədi iz qoyan şəxsiyyətlərdəndir. Bəhmən Mirzə uzun müddət Təbrizin general-qubernatoru olmuş, 1842-ci ildən isə Cənubi Azərbaycana hakimlik etmişdir. O vaxtlar Avropa mədəniyyətinə marağı olanlar təqib edilirdi. Avropa mədəniyyətinə rəğbəti olan Bəhmən Mirzə saray çəkişmələri və ziddiyyətləri, nəhayət baş vəzirin qurduğu fitnə-fəsad nəticəsində qardaşı Məhəmməd şahın qəzəbinə düçar olmuşdur. Bütün bunlara görə Tehrandakı Rusiya səfirliyinə pənah aparmışdır.
1848-ci ildə Tiflisə gəlir və Rusiya təbeliyini qəbul edir. Mənbələrin yazdığına görə, şahzadə İrandan gələrkən özünün böyük kitabxanasını, babası Fətəli şahın, eləcə də atası Abbas Mirzənin arxivini və digər qiymətli tarixi materialları 95 dəvəyə yükləyərək özü ilə gətirir. Böyük alim 38 mindən artıq bu qiymətli kitabları ömrünün sonuna qədər oxuyub öyrənmiş, tədqiqatlar aparmış, bunların əsasında yeni-yeni əsərlər yazmışdır.
“Qafqaz diyarının tarixşünaslığı” adlı əsərində farsların, türklərin və rusların hökmranlıq etdikləri dövrləri müqayisə edərək doğma Azərbaycanın tarixinə münasibətini bildirmişdir.
Bəhmən Mirzə bir neçə il Tiflisdə çalışır. 1851-ci ildə daimi yaşamaq üçün bütün əyalı və xidmətçiləri ilə Qarabağa köçür. Ömrünün sonunadək Şuşada və Bərdədə yaşayır. O, Bərdəni - bu imam torpağını çox sevmiş, özünün dediyinə görə, həyatının ən xoş çağlarını bu yurdda keçirmişdir. Bəhmən Mirzə əsərlərinin birində yazırki: “Bərdə əsrlər boyu mədəniyyət mərkəzi olub. Onun insanları xeyirxah, alicənab, yaxşıların-yaxşısı kimi yaddaşlarda qalıb.”
Yaxşıların yaxşısı adlandırdığı İmam yurdu Bərdədə ömrünün 30 ilə qədərini keçirir. Bərdədəki Böyük Qəcər və Bala Qəcər kəndləri bu nəslin adı ilə bağlıdır. Hansıki, öz əhli-əyali ilə Bəhmən Mirzə Bərdəyə gələndə onlar burada səpələnmiş, bu torpağı özlərinə əbədi yurd yeri seşmişlər. Onun 14 həyat yoldaşından 63 övladı olmuşdur. Bəhmən Mirzənin oğlanlarının demək olar ki, hamısı zadəganlara məxsus məktəblərdə təlim-tərbiyə almışlar. Bu nəsil qol-budaq ataraq şaxələnmiş, sıralarında görkəmli ziyalılar, hərbiçilər, maarif və mədəniyyət xadimləri yetişmişdir. Oğlanlarından Mahmud, Məhəmmədəli, Səməd, Əmir Kazım və Sədrəddin general rütbəsi, altı oğlu isə polkovnik rütbəsi almışdır. Əliqulu isə hərb sahəsində qeyri-adi istedada malik idi. O, polkovnik rütbəsində rus ordusunda xidmət edərkən rus-yapon müharibəsində Port-Arturun qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəlmişdir. Döyüşlərin birində yaralanaraq həlak olan Əliqulu Mirzə Qacar bu qəhrəmanlığına görə “Müqəddəs Stanislav” ordeninə layiq görülmüşdür. O həm də Azərbaycanın ilk peşəkar fotoqrafı olmuşdur.
Şahzadələrə layiq ömür sürmüş Bəhmən Mirzə çox varlı adam olmuşdur. O, arvadlarından birinin kəbini üçün 7 pud qızıl vermişdir. Böyük ailəsi üçün Şuşada iki mərtəbəli saray tikdirmiş, onun ətrafında 405 otaqdan ibarət 14 kiçik evlər inşa etdirmişdir. Bərdədə onun böyük mülkü olmuşdur.
Qarabağda Qacarlar nəslinin təmtarağı, tərəqqisi, şan-şöhrəti görünür o zaman xain erməniləri çox narahat etmişdir. 1905-ci ildə erməni-müsəlman davası başlananda onlar şahzadə Bəhmən Mirzənin də yurdunu tar-mar etmək, izini tarixdən silmək üçün mülkünü yandırmış və qarət etmişlər. Yalnız quru divarları qalmış sarayın 3 otağını 1912-ci ildə şahzadənin Qulam Şahmirzə adlı oğlu təmir etdirmiş və anası Çiçək xanımı orada yerləşdirmişdir.
Bəhmən Mirzənin rus çarına hədiyyə etdiyi brilyantlarla bəzədilmiş qılıncı və ona məxsus olan 11 ədəd şərbət piyaləsi Ermitaj muzeyində saxlanılır.
Qacar nəslinin görkəmli nümayəndəsi olan Bəhmən Mirzə hələ sağlığında sevdiyi Bərdə torpağında, İmamzadə məscidinin yaxınlığında özü üçün türbə-qəbir inşa etdirmişdir. O, vəsiyyətinə əsasən 1884-cü ildə burada dəfn edilmişdir.
Müharibədə həlak olan oğlu Əliqulu Mirzə də atasının yanında torpağa tapşırılmışdır.
Bəhmən Mirzənin uyuduğu türbə sovetlər dövründə baxımsızlıq üzündən bərbad vəziyyətə düşmüşdür. Müstəqilliyimiz əldə edildikdən sonra Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin qeydiyyatında olan türbədə səliqə-səhman yaradılmış, uçub tökülmüş hissələri bərpa edilmişdir. Tarixin bəzən üzü o qədər soyuq olur ki, böyük şəxsiyyətləri unutdurur. Bəzən isə tarix insanların qan yaddaşına köçürülür, hər bir fərd tarixi yaşadır və özündən sonraki nəsillərə ötürür. Şükür etmək lazımdır ki, bu dahi şəxsiyyət tarixdə qalır və bizim hər birimizin tarix qarşısında belə şəxsiyyətlərimizi yaşatmaq borcumuzdur. İnanırıq ki, Bəhmən Mirzə və onun kimi tariximizin aynası olan şəxsiyyətlərimiz tarixdə sonsuzadək silinməyən izlərlə yaşayacaq.
Fərid Əmiraslanov
"AYMEDİACOMPANY.AZ" mədəniyyət şöbəsinin müdiri
