XXI əsrdə beynəlxalq aləmdə baş verən qloballaşma prosesi, geosiyasi dəyişikliklər fonunda dünya yeni hədələrlə üzləşmişdir. Ən ciddi hədələrdən biri də nüvə təhlükəsizliyi məsələsidir. Onun siyasi, iqtisadi, ekoloji və digər tərəfləri də mövcuddur.
Azərbaycana və regiona ən çox texnogen təhlükə törədən obyektlərdən biri də Ermənistanın 440'30" ş.u. və 40012'30" şm. coğrafi koordinatlarda yerləşən, 815 MVt güclü, iki su-sulu energetik reaktorlu "Metsamor" AES-dir. Stansiya Yerevan şəhərindən 26 km, Türkiyə sərhəddindən 17,5 km, Naxçıvan MR-dan 75 km, İran sərhəddindən 60 km, Azərbaycan sərhəddlərindən isə 115 km məsafədə yerləşir. Bu AES Rusiyada istehsal olunan BBEP-440 tipli birinci nəsil reaktorları ilə təchiz edilmişdir.
"Metsamor" AES seymik aktiv zonada yerləşdiyinə görə Cənubi Qafqazın Çernobılı sayıla bilər. Eyni zamanda 40 illik təcrübə nəticəsində BBEP tipli reaktorların çox etibarsız olduğu təsdiq edilmişdir. Bu, ən köhnə və təhlükəsizlik sistemi yox dərəcəsində olan bir modeldir. Yerevandan 40 km məsafədə yerləşən, (Armavir rayonunun Metsamor şəhərində) bu stansiyanın tikintisinə Sovet İttifaqı dövründə 1969-cu ildə başlanılmış, 1-ci bloku 1976-cı ildə, digər bloku isə 1980-ci ildə köhnə texnologiyalarla inşa edilərək istismara verilmişdir. AES-in ciddi təhlükə mənbəyi olmasının əsas səbəblərindən biri onun rixter şkalası üzrə 8 bal gücündə olan seysmoaktiv zəlzələ zonasında tikilməsidir. Nüvə Enerjisi üzrə Beynəlxalq standartlar isə 5 baldan çox zəlzələ ehtimalı olan ərazilərdə AES-lərin tikintisini qadağan etmişdir.
"Metsamor" AES bütövlükdə regionun ekologiyasını zəhərləyən və istismar müddətini başa vuran struktur kimi qiymətləndirilmişdir. 2002-ci ildə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) o zamankı baş katibi Məhəmməd əl-Baradeyi Azərbaycana səfər edərkən ümummilli lider Heydər Əliyev bu məsələni qaldırmış və qeyd etmişdir ki, Ermənistanda yerləşən AES söylənilən məlum səbəblərdən fəaliyyətini dayandırmalıdır və xahiş etmişdi ki, bu məsələyə BAEA-da baxılsın. Lakin bu baş vermədi, müəyyən köməkliklər nəticəsində reaktorların ömrü 12-13 il də uzadıldı.
Dünyada baş verən zəlzələlərin 90-95 faizi tektonik plitələrin sərhədlərində baş verir ki, bu sırhıdlərdən biri də Cənubi Qafqazdan keçir. "Metsamor" AES-in çevrəsində 5 tektonik çat vardır. Onlardan biri stansiyadan 34 km, biri 16 km, digəri isə 500 metr məsafədədir. Müxtəlif dövrlərdə AES-də 150-dən artıq qəza yaşanmışdır...
"Metsamor" AES-in təhlükəsi təkcə onun köhnə olması ilə deyil, digər tərəfdən "Metsamor"dan radioaktiv maddələr qaçaqmalçılığıdır. Buna misal olaraq Yerevan Nüvə Tədqiqatları Mərkəzində çalışan fizik Hrant Ohanyanın 2010-cu ildə 17 qram Uranı siqaret qutusunda Gürcüstana gedən qatarda yerləşdirməsidir ki, o, Gürcüstan xüsusi təyinatlı nüvə polisi tərəfindən saxlanılaraq 14 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Bu fakt regionun bir daha hansı təhlükələrlə üzləşə biləcəyinə əyani sübutdur.
Haaqada keçirilən III Nüvə Təhlükəsizliyi Sammitində (25.04.2014) prezident İlham Əliyev bu AES-dən nüvə və radioaktiv maddələrin qeyri-qanuni daşınmasına, həmçinin, radioaktiv tullantıların basdırılması ilə Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin Ermənistan tərəfindən çirkləndirilməsinə şərait yaradılmasına dair iştirakçı ölkələrin dövlət və hökumət başçılarına öz kəskin etirazını bildirmişdir.
Beləliklə "Metsamor" AES-in köhnə olması, müasir AES-lərdən çox-çox geridə qalması təkcə Azərbaycanı deyil, beynəlxalq aləmi də düşündürməlidir. Dünya birliyi, beynəlxalq təşkilatlar və ictimaiyyət "Metsamor" AES-in bağlanmasını, bu ərazidə yeni stansiyanın tikilməməsini, reaktorun ömrünün 3-cü dəfə uzadılmamasını və fəaliyyətinin dayandırılmasını tələb etməlidir.
AYMEDİACOMPANY.AZ
Minaxanım Əkrəmqızı
Yazıçı-jurnalist
1. Həsənova S.M. Ətraf mühit, ekoloji maarifləndirmə və ekoloji tərbiyə.
2. Hacızadə E., Hüseynov F. Nüvə energetikası.
Azərbaycana və regiona ən çox texnogen təhlükə törədən obyektlərdən biri də Ermənistanın 440'30" ş.u. və 40012'30" şm. coğrafi koordinatlarda yerləşən, 815 MVt güclü, iki su-sulu energetik reaktorlu "Metsamor" AES-dir. Stansiya Yerevan şəhərindən 26 km, Türkiyə sərhəddindən 17,5 km, Naxçıvan MR-dan 75 km, İran sərhəddindən 60 km, Azərbaycan sərhəddlərindən isə 115 km məsafədə yerləşir. Bu AES Rusiyada istehsal olunan BBEP-440 tipli birinci nəsil reaktorları ilə təchiz edilmişdir.
"Metsamor" AES seymik aktiv zonada yerləşdiyinə görə Cənubi Qafqazın Çernobılı sayıla bilər. Eyni zamanda 40 illik təcrübə nəticəsində BBEP tipli reaktorların çox etibarsız olduğu təsdiq edilmişdir. Bu, ən köhnə və təhlükəsizlik sistemi yox dərəcəsində olan bir modeldir. Yerevandan 40 km məsafədə yerləşən, (Armavir rayonunun Metsamor şəhərində) bu stansiyanın tikintisinə Sovet İttifaqı dövründə 1969-cu ildə başlanılmış, 1-ci bloku 1976-cı ildə, digər bloku isə 1980-ci ildə köhnə texnologiyalarla inşa edilərək istismara verilmişdir. AES-in ciddi təhlükə mənbəyi olmasının əsas səbəblərindən biri onun rixter şkalası üzrə 8 bal gücündə olan seysmoaktiv zəlzələ zonasında tikilməsidir. Nüvə Enerjisi üzrə Beynəlxalq standartlar isə 5 baldan çox zəlzələ ehtimalı olan ərazilərdə AES-lərin tikintisini qadağan etmişdir.
"Metsamor" AES bütövlükdə regionun ekologiyasını zəhərləyən və istismar müddətini başa vuran struktur kimi qiymətləndirilmişdir. 2002-ci ildə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) o zamankı baş katibi Məhəmməd əl-Baradeyi Azərbaycana səfər edərkən ümummilli lider Heydər Əliyev bu məsələni qaldırmış və qeyd etmişdir ki, Ermənistanda yerləşən AES söylənilən məlum səbəblərdən fəaliyyətini dayandırmalıdır və xahiş etmişdi ki, bu məsələyə BAEA-da baxılsın. Lakin bu baş vermədi, müəyyən köməkliklər nəticəsində reaktorların ömrü 12-13 il də uzadıldı.
Dünyada baş verən zəlzələlərin 90-95 faizi tektonik plitələrin sərhədlərində baş verir ki, bu sırhıdlərdən biri də Cənubi Qafqazdan keçir. "Metsamor" AES-in çevrəsində 5 tektonik çat vardır. Onlardan biri stansiyadan 34 km, biri 16 km, digəri isə 500 metr məsafədədir. Müxtəlif dövrlərdə AES-də 150-dən artıq qəza yaşanmışdır...
"Metsamor" AES-in təhlükəsi təkcə onun köhnə olması ilə deyil, digər tərəfdən "Metsamor"dan radioaktiv maddələr qaçaqmalçılığıdır. Buna misal olaraq Yerevan Nüvə Tədqiqatları Mərkəzində çalışan fizik Hrant Ohanyanın 2010-cu ildə 17 qram Uranı siqaret qutusunda Gürcüstana gedən qatarda yerləşdirməsidir ki, o, Gürcüstan xüsusi təyinatlı nüvə polisi tərəfindən saxlanılaraq 14 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Bu fakt regionun bir daha hansı təhlükələrlə üzləşə biləcəyinə əyani sübutdur.
Haaqada keçirilən III Nüvə Təhlükəsizliyi Sammitində (25.04.2014) prezident İlham Əliyev bu AES-dən nüvə və radioaktiv maddələrin qeyri-qanuni daşınmasına, həmçinin, radioaktiv tullantıların basdırılması ilə Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin Ermənistan tərəfindən çirkləndirilməsinə şərait yaradılmasına dair iştirakçı ölkələrin dövlət və hökumət başçılarına öz kəskin etirazını bildirmişdir.
Beləliklə "Metsamor" AES-in köhnə olması, müasir AES-lərdən çox-çox geridə qalması təkcə Azərbaycanı deyil, beynəlxalq aləmi də düşündürməlidir. Dünya birliyi, beynəlxalq təşkilatlar və ictimaiyyət "Metsamor" AES-in bağlanmasını, bu ərazidə yeni stansiyanın tikilməməsini, reaktorun ömrünün 3-cü dəfə uzadılmamasını və fəaliyyətinin dayandırılmasını tələb etməlidir.
AYMEDİACOMPANY.AZ
Minaxanım Əkrəmqızı
Yazıçı-jurnalist
1. Həsənova S.M. Ətraf mühit, ekoloji maarifləndirmə və ekoloji tərbiyə.
2. Hacızadə E., Hüseynov F. Nüvə energetikası.
