UNESCO tərəfindən 1967-ci ilin sentiyabrın 8-dən qeyd olunan Beynəlxalq Savadlılıq Günü hökumətlərə və qeyri-hökumət təşkilatlarına savadlılığın səviyyəsini artırmağa, bu prosesin qarşısında yaranan maneələri aradan qaldırmağa imkan verir. Bu proses BMT-nin 2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf Hədəflərindən biridir.
Ölkəmizdə savadsızlıqla mübarizə hələ müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlayıb. Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın Azərbaycan qadınına seçki hüququnun verilməsinin 100 illiyinə həsr olunmuş Qadınların V Forumunun iştirakçılarına təbrik məktubunda bununla bağlı deyilir. “Təəssüf ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti uzun ömür sürmədi, yaranmasından 23 ay sonra xarici hərbi təcavüzün qurbanı oldu. Azərbaycan uzun, 70 illik bir dövr üçün SSRİ-nin tərkibinə qatıldı. Buna baxmayaraq, qadınların vəziyyətində mütərəqqi dəyişikliklər davam edirdi. Savadsızlıq ləğv edildi, təhsil, səhiyyə və elmdə güclü inkişaf baş verdi. Azərbaycan qadınları təhsil və özlərinin yaradıcı potensialını reallaşdırmaq üçün yeni imkanlar qazandılar. Onlar özləri üçün yeni peşə və fəaliyyət sahələri öyrəndilər. Ölkəmizdə mülki və hərbi aviasiya pilotu, həkim, mühəndis, hüquqşünas və alim olan qadınlar ortaya çıxdılar”.
Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci il 27 iyun tarixli dövlət dili haqqındakı qərarı bu sahədə xüsusi əhəmiyyət daşıyıb. Həmin il avqustun 28-də AXC-nin “Birinci və ikinci dərəcə ibtidai məktəblərin, həmçinin orta təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında” qəbul etdiyi qərar isə haqlı olaraq, dövlət dili haqqındakı qərardan sonra ana dilinə dövlət dili statusunu verən həlledici addım olub. Milli məktəb ideyasının reallaşması üçün digər mühüm tədbirlərin də həyata keçirilməsi, türk dilində dərsliklər hazırlanması üçün komissiya yaradılması, həmin komissiyanın xətti ilə nəşr olunan dərsliklər savadsızlığın ləğvində mühüm rol oynayıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının qərarı ilə ərəb əlifbası islahatı üzrə yaradılan komissiyanın fəaliyyəti də təqdirəlayiq olub. Əlifba komissiyasının işini təqdir edən, ona öz təklif və layihələri ilə yardım edən ziyalılar - Y.V.Çəmənzəminli, A.Əfəndizadə və başqaları xalqın maariflənməsində fəal iştirak ediblər. AXC-nin maarif sahəsindəki ən mühüm xidmətlərindən biri – Bakı Dövlət Universitetinin açılması barədə parlament müzakirələri, bu müzakirələrdə universitetin təhsil sistemində dil məsələsinin də önəmli yer tutmasıdır.
AXC-nin süqutundan sonra 1923-cü il martın 18-də Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti və Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən "Azərbaycan SSR əhalisi içərisində savadsızlığın ləğvi haqqında" qərar qəbul edilməsi, savadsızlıqla mübarizə üçün Xüsusi Komitənin yaradılması da bu sahədə atılan ən mühüm addımlardan olub.
Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili elan edilsə də, real tarixi şərait üzündən uzunömürlü olmadı. Sovet dövründə isə yalnız 1956-cı ildə Ali Sovetin qərarı ilə respublika Konstitusiyasına Azərbaycan dili haqqında maddə əlavə edilib. Ulu öndər Heydər Əliyevin qətiyyəti və prinsipiallığı sayəsində 1978-ci ildə qəbul olunan Konstitusiyada Azərbaycan dili respublikada dövlət dili kimi təsbit edilib.
Ulu öndərin təhsilə qayğısı nəticəsində 1972-ci ildə “Gənclərin ümumi orta təhsilə keçidini başa çatdırmaq və ümumtəhsil məktəbini daha da inkişaf etdirmək haqqında” və 1973-cü ildə “Kənd ümumtəhsil məktəblərinin iş şəraitini daha da yaxşılaşdırmaq haqqında” qəbul edilmiş qərarlardan sonra Azərbaycanda orta ümumtəhsil məktəbləri şəbəkəsini 3 dəfə genişləndirilərək 765- dən 2117-yə çatdırılıb. Bu da yüzlərlə ucqar yaşayış məskənlərində orta ümumtəhsil məktəblərinin açılışı, minlərlə azyaşlının təhsilə cəlb edilməsi demək idi. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi illərdə ölkədə 5 yeni ali təhsil müəssisəsi açılmış və ali məktəblərdə təhsil alanların sayı 70 mindən 100 minə qədər artmışdır. Eləcə də dahi rəhbər azərbaycanlı gənclərin keçmiş İttifaqın ən nüfuzlu təhsil müəssisələrində təhsil almasına çalışıb və bu istiqamətdə əsaslı dönüş yaradıb. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və birbaşa himayəsi nəticəsində 1970-ci ildən başlayaraq hər il 800-900 nəfər gənc SSRİ-nin nüfuzlu ali məktəblərində təhsil almağa göndərilib ki, bu da respublikanın milli kadr potensialının daha da gücləndirilməsinə imkan yaradıb.
Ulu öndər Heydər Əliyev müstəqillik illərində də elm və təhsilin inkişafını diqqət mərkəzində saxlayıb, o cümlədən elm-təhsil problemlərinə kompleks şəkildə yanaşılmasını təmin edib. O, bu sahədə mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması və Azərbaycanda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsinə uyğun təhsil strategiyasının həyata keçirilməsi məqsədilə ciddi tədbirlər həyata keçirib, mühüm tarixi fərman və sərəncamlar imzalayıb. Məsələn, 2002-ci il oktyabrın 4-də ölkə başçısının imzaladığı “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin müvafiq texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqında” sərəncamı milli elm və təhsil sisteminin inkişafında vacib amillərdən biri kimi qiymətləndirilir. Bu sərəncam ümumtəhsil məktəbləri şəbəkəsinin genişləndirilməsinə, maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə etibarlı zəmin yaradıb. “Azərbaycan Respublikasında yeni ümumtəhsil məktəblərinin tikintisi, əsaslı təmiri və müasir tədris avadanlıqları ilə təmin olunmasına dair proqramın (2003-2007-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 fevral 2003-cü il tarixli sərəncamı da ölkədə bu sahədə yaranmış problemlərin aradan qaldırılmasında müstəsna əhəmiyyətə malik dövlət sənədidir.
Ölkəmiz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, 1991-ci ilin dekabrında Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbaya keçid barədə qərar qəbul edilsə də, onun icrası illərlə uzandı. Nəhayət, Prezident Heydər Əliyevin 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanına əsasən bu proses tam gerçəkləşdi. Həmin ilin 1 avqustunda ölkə ərazisində bütün idarə-müəssisələr, təşkilatlar, Azərbaycan dilində bütün nəşrlər latın qrafikalı əlifbaya keçdi.
2001-ci ilin 9 avqustunda ulu öndər Heydər Əliyev “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərman imzaladı.
Təhsilin səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində Ulu Öndərin siyasətini davam etdirən Prezident İlham Əliyevin bu istiqamətdə apardığı işlər uğurla davam etdirilir. Ölkə başçısının 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilib. Dilin inkişafını və ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, lüğət tərkibinin və qrammatik normaların sistemləşdirilməsi Dövlət Proqramının əsas vəzifələrindəndir. Sənəddə müvafiq təşkilatların 2020-ci ilədək görəcəyi işlər əksini tapıb. Bu sıraya elmi, bədii və publisistik əsərlərin orijinaldan tərcüməsi, eləcə də filmlərin dublyajı sahəsində qüsurların aradan qaldırılması üçün tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi, Azərbaycan dilinin düzgün işlədilməsi və onun təmin olunması üçün müvafiq internet resurslarının yaradılması və s. məsələlər daxildir.
Bir sözlə, 71 il əvvəl müsəlman Şərqində savadsızlığın ləğvi istiqamətində mühüm qərarlar verən AXC-nin varisi olan Azərbaycan Respublikası bu gün də regionun elm və təhsil mərkəzi olaraq qalır.
Ölkəmizdə savadsızlıqla mübarizə hələ müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlayıb. Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın Azərbaycan qadınına seçki hüququnun verilməsinin 100 illiyinə həsr olunmuş Qadınların V Forumunun iştirakçılarına təbrik məktubunda bununla bağlı deyilir. “Təəssüf ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti uzun ömür sürmədi, yaranmasından 23 ay sonra xarici hərbi təcavüzün qurbanı oldu. Azərbaycan uzun, 70 illik bir dövr üçün SSRİ-nin tərkibinə qatıldı. Buna baxmayaraq, qadınların vəziyyətində mütərəqqi dəyişikliklər davam edirdi. Savadsızlıq ləğv edildi, təhsil, səhiyyə və elmdə güclü inkişaf baş verdi. Azərbaycan qadınları təhsil və özlərinin yaradıcı potensialını reallaşdırmaq üçün yeni imkanlar qazandılar. Onlar özləri üçün yeni peşə və fəaliyyət sahələri öyrəndilər. Ölkəmizdə mülki və hərbi aviasiya pilotu, həkim, mühəndis, hüquqşünas və alim olan qadınlar ortaya çıxdılar”.
Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci il 27 iyun tarixli dövlət dili haqqındakı qərarı bu sahədə xüsusi əhəmiyyət daşıyıb. Həmin il avqustun 28-də AXC-nin “Birinci və ikinci dərəcə ibtidai məktəblərin, həmçinin orta təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında” qəbul etdiyi qərar isə haqlı olaraq, dövlət dili haqqındakı qərardan sonra ana dilinə dövlət dili statusunu verən həlledici addım olub. Milli məktəb ideyasının reallaşması üçün digər mühüm tədbirlərin də həyata keçirilməsi, türk dilində dərsliklər hazırlanması üçün komissiya yaradılması, həmin komissiyanın xətti ilə nəşr olunan dərsliklər savadsızlığın ləğvində mühüm rol oynayıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının qərarı ilə ərəb əlifbası islahatı üzrə yaradılan komissiyanın fəaliyyəti də təqdirəlayiq olub. Əlifba komissiyasının işini təqdir edən, ona öz təklif və layihələri ilə yardım edən ziyalılar - Y.V.Çəmənzəminli, A.Əfəndizadə və başqaları xalqın maariflənməsində fəal iştirak ediblər. AXC-nin maarif sahəsindəki ən mühüm xidmətlərindən biri – Bakı Dövlət Universitetinin açılması barədə parlament müzakirələri, bu müzakirələrdə universitetin təhsil sistemində dil məsələsinin də önəmli yer tutmasıdır.
AXC-nin süqutundan sonra 1923-cü il martın 18-də Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti və Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən "Azərbaycan SSR əhalisi içərisində savadsızlığın ləğvi haqqında" qərar qəbul edilməsi, savadsızlıqla mübarizə üçün Xüsusi Komitənin yaradılması da bu sahədə atılan ən mühüm addımlardan olub.
Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili elan edilsə də, real tarixi şərait üzündən uzunömürlü olmadı. Sovet dövründə isə yalnız 1956-cı ildə Ali Sovetin qərarı ilə respublika Konstitusiyasına Azərbaycan dili haqqında maddə əlavə edilib. Ulu öndər Heydər Əliyevin qətiyyəti və prinsipiallığı sayəsində 1978-ci ildə qəbul olunan Konstitusiyada Azərbaycan dili respublikada dövlət dili kimi təsbit edilib.
Ulu öndərin təhsilə qayğısı nəticəsində 1972-ci ildə “Gənclərin ümumi orta təhsilə keçidini başa çatdırmaq və ümumtəhsil məktəbini daha da inkişaf etdirmək haqqında” və 1973-cü ildə “Kənd ümumtəhsil məktəblərinin iş şəraitini daha da yaxşılaşdırmaq haqqında” qəbul edilmiş qərarlardan sonra Azərbaycanda orta ümumtəhsil məktəbləri şəbəkəsini 3 dəfə genişləndirilərək 765- dən 2117-yə çatdırılıb. Bu da yüzlərlə ucqar yaşayış məskənlərində orta ümumtəhsil məktəblərinin açılışı, minlərlə azyaşlının təhsilə cəlb edilməsi demək idi. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin sovet Azərbaycanına rəhbərlik etdiyi illərdə ölkədə 5 yeni ali təhsil müəssisəsi açılmış və ali məktəblərdə təhsil alanların sayı 70 mindən 100 minə qədər artmışdır. Eləcə də dahi rəhbər azərbaycanlı gənclərin keçmiş İttifaqın ən nüfuzlu təhsil müəssisələrində təhsil almasına çalışıb və bu istiqamətdə əsaslı dönüş yaradıb. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və birbaşa himayəsi nəticəsində 1970-ci ildən başlayaraq hər il 800-900 nəfər gənc SSRİ-nin nüfuzlu ali məktəblərində təhsil almağa göndərilib ki, bu da respublikanın milli kadr potensialının daha da gücləndirilməsinə imkan yaradıb.
Ulu öndər Heydər Əliyev müstəqillik illərində də elm və təhsilin inkişafını diqqət mərkəzində saxlayıb, o cümlədən elm-təhsil problemlərinə kompleks şəkildə yanaşılmasını təmin edib. O, bu sahədə mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması və Azərbaycanda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsinə uyğun təhsil strategiyasının həyata keçirilməsi məqsədilə ciddi tədbirlər həyata keçirib, mühüm tarixi fərman və sərəncamlar imzalayıb. Məsələn, 2002-ci il oktyabrın 4-də ölkə başçısının imzaladığı “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin müvafiq texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqında” sərəncamı milli elm və təhsil sisteminin inkişafında vacib amillərdən biri kimi qiymətləndirilir. Bu sərəncam ümumtəhsil məktəbləri şəbəkəsinin genişləndirilməsinə, maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə etibarlı zəmin yaradıb. “Azərbaycan Respublikasında yeni ümumtəhsil məktəblərinin tikintisi, əsaslı təmiri və müasir tədris avadanlıqları ilə təmin olunmasına dair proqramın (2003-2007-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 fevral 2003-cü il tarixli sərəncamı da ölkədə bu sahədə yaranmış problemlərin aradan qaldırılmasında müstəsna əhəmiyyətə malik dövlət sənədidir.
Ölkəmiz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, 1991-ci ilin dekabrında Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbaya keçid barədə qərar qəbul edilsə də, onun icrası illərlə uzandı. Nəhayət, Prezident Heydər Əliyevin 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanına əsasən bu proses tam gerçəkləşdi. Həmin ilin 1 avqustunda ölkə ərazisində bütün idarə-müəssisələr, təşkilatlar, Azərbaycan dilində bütün nəşrlər latın qrafikalı əlifbaya keçdi.
2001-ci ilin 9 avqustunda ulu öndər Heydər Əliyev “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərman imzaladı.
Təhsilin səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində Ulu Öndərin siyasətini davam etdirən Prezident İlham Əliyevin bu istiqamətdə apardığı işlər uğurla davam etdirilir. Ölkə başçısının 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilib. Dilin inkişafını və ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, lüğət tərkibinin və qrammatik normaların sistemləşdirilməsi Dövlət Proqramının əsas vəzifələrindəndir. Sənəddə müvafiq təşkilatların 2020-ci ilədək görəcəyi işlər əksini tapıb. Bu sıraya elmi, bədii və publisistik əsərlərin orijinaldan tərcüməsi, eləcə də filmlərin dublyajı sahəsində qüsurların aradan qaldırılması üçün tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi, Azərbaycan dilinin düzgün işlədilməsi və onun təmin olunması üçün müvafiq internet resurslarının yaradılması və s. məsələlər daxildir.
Bir sözlə, 71 il əvvəl müsəlman Şərqində savadsızlığın ləğvi istiqamətində mühüm qərarlar verən AXC-nin varisi olan Azərbaycan Respublikası bu gün də regionun elm və təhsil mərkəzi olaraq qalır.
