Sən yanmasan, mən yanmasam, biz yanmasaq
Necə çıxar qaranlıqlar aydınlığa?!

Nazim Hikmət

İnsanları bütün çətinliklərdən, fırtınalardan qoruyub, cahil insanların çoxluq təşkil elədiyi toplumu arxası ilə aydınlığa çıxaran cəmiyyətin aydınlarının kölgəsində gizlənən qara adamlar həmişə onlara ləkə yaxır. Ancaq təmiz adama qara ləkə bulaşmaz. Həmişə cəmiyyətin qara adamları istəyir ki, hamı bunlar kimi olsun. Bütün dövrlərdə bu belə olub. Bundandır ki, cəmiyyət olaraq ağ adamları axırda birləşib qara adamlar öldürürlər. Onların ölümündən sonra qara adamlar qaranlığa qərq olur. Əqidəsi ağ olanın rəngi qara ola bilməz. Ölüm ağ adamları qaraltmır, nurlandırır əksinə. Bəzən bu ölümlər maddi yox, mənəvi olur. Bu, aydın insanlar üçün lap ağırdır. Hərkəs onun ruhunun işığında aydınlıq tapır. Azərbaycanda belə deyim var ki, ”öləndən sonra dəyər verirlər insanlara”. Niyə?? Səbəb nədir axı?! Əgər öləndən sonra dəyər verirlərsə, demək, anlayırlar ki, dəyərli bir şəxs itiriblər. Bəs əgər anlayırlarsa niyə bunu ölmədən öncə etmirlər?! Dəyərli insanların dəyərini bilmək ölümdən sonramı yada düşür?! Yoxsa itirmək qorxusunu toplum olaraq itirəndə anlayırıq bunu?! Fikrimcə, cəmiyyətimizin ziyalılarını anlamağa toplumun təfəkkürü, dünya görüşü bəs etmir. Bundandır ki, əsrlərdən bəri, eləcə də orta və yeni əsr ədəbiyyatımızda hansı dahinin əsərinə müraciət ediriksə, orda insanlardan, cəmiyyətdən, başa düşülməməkdən, dəyər verilməməkdən gileylənən yazılar qarşımıza çıxır. Hələ orta əsr və ən yeni dövr klassik ədəbiyyatımızın inciləri Mənisə xatun, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavidə qədər klassiklərimizin bir çox əsərlərinə müraciət edəndə yaradıcılıqla yanaşı giley motivini də görürük. Hərdən adam elə düşünür ki, sivilizasiya dövründə dünyanın bu tarixini görən Mirzə Cəlil rəhmətlik görəsən nələr yazmazdı. Bu coğrafiya sənətin, mədəniyyətin, multikultiralizmin beşiyi ikən niyə sənət incilərimiz, ziyalılarımız, alimlərimiz, elm adamları bu qədər dəyərsizlikdən əziyyət çəkir?! Maarifləndirmək kifayət edirmi?! Bu dünyanı qara adamlar kimi görməyən arifləri başa düşmək yəgin ki, ziyalıların işidir. Bəlkə də dünya işləri, maddiyyat insanların başını o qədər qatır ki, onlar kəmalata, arifliyə çatmaqda aciz qalır.
Məhəmməd Fizuli deyirki:

Hıkməti-dünyavü mafihə bilən arif deyil,
Arif oldur bilməyə dünyavü mafihe nədir.

Ariflərin dünya işindən xəbəri olmaz. Onların öz mənəvi aləmi, dünyası var. O mənəviyyat dünyasına girmək üçün gərək maddi dünyanın həvəsində olmayasan. O ucalığa çatmaq hərkəsə nəsib olmaz. Bəlkə bundandır ki, insanlarımızın çoxu ziyalılarımızı nə başa düşür, nə də dəyər verir. Bax beləcə aydın insanların qaranlıq cəmiyyətdə məhv olub getməsini izləyirik. Nə deyək, bəlkə də yaradanın yardımı ilə nə vaxtsa bütün bunlar düzələ bilər. Bəlkə də…