Nəriman Səttar oğlu Şıxəliyev... Azərbaycan Televiziyasının tarixi və bir neçə nəslinin "tərcümeyi-halı” bu tanınmış kino və televiziya operatorunun adı ilə sıx bağlıdır. Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi Nəriman müəllim öz dövrünün ifadəçisi, həm də salnaməçisidir. Həmkarlarının hörmətlə "Mirzə” deyə müraciət etdikləri N.Şıxəliyev ömrünün 87 ilinin 50 ilini bədii və sənədli televiziya filmlərinin, müxtəlif verilişlərin çəkilişlərinə həsr edib. O da maraqlıdır ki, operatorun lentə aldıqlarını bir-birinin ardınca düzsək, kilometrlərlə yol qət etmiş olarıq.
1934-cü ildə Səttar həkimin ailəsində oğlan uşağı dünyaya gələndə valideynlərin sevinci yerə-göyə sığmırdı. Onlar uşağın adını Nəriman qoyublar, "bu uşaq böyüyüb mənim yolumu davam etdirəcək. O, həkim olacaq” deyə Səttar həkim yaxınlarına bildirib.
Uşaq böyüyüb, orta məktəbdə oxuyarkən birillik fotoqrafiya kursuna yazılıb və fotoqraf-laborant, retuşor ixtisasına yiyələnib. Nəriman atasının istəyini həyata keçirə bilməsə də bacısı, görkəmli musiqiçi, tarzən Bəhram Mansurovun həyat yoldaşı Münəvvər xanım həkim olub. Nərimanı isə xalası qızı Kübra xanım 1956-cı ildə Bakı kinostudiyasına gətirib. Rəhbərlik bu cavan oğlanın kinoya, xüsusilə operatorluq sənətinə meyli olduğunu nəzərə alıb, onu xronika şöbəsində operator assistenti vəzifəsinə təyin edib. Beləliklə, Nəriman həyatında ilk dəfə olaraq, müstəqil əmək fəaliyyətinə başlayıb. Hətta gənc rejissor Oktay Mir Qasım Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu bitirib, Bakıya qayıtdıqdan sonra hansısa filmində Nərimanı epizodik bir rola çəkib.
Nəriman kinostudiyada çalışarkən Muxtar Dadaşov, Cavanşir Məmmədov, Seyfulla Bədəlov, Əlibala Ələkbərov kimi sənətkarların yanında təcrübə keçib, operatorluq sənətinin əlifbasını öyrənib, özü də müstəqil olaraq çəkilişlərə getməyə başlayıb.
Günlərin birində Nəriman kinooperator Vladimir Konyaginlə birgə "Sovet Azərbaycanı” kinojurnalına süjet çəkmək üçün Bakı televiziyasına gəlirlər. Burada çəkiliş vaxtı Nərimanı görən televiziyanın sədr müavini Ənvər Əlibəyli diqqətlə bu gənc oğlanın necə işlədiyinə baxıb onu televiziyaya dəvət edib.
1957-ci ilin yanvar ayından Nəriman televiziya operatoru kimi fəaliyyət göstərir, televiziya tamaşalarının, televiziya proqramlarının çəkilişində iştirak edir. Onun kinolentə çəkdiyi Seyid Şuşinski, Qurban Primov, Rəşid Behbudov, Fatma Muxtarova, Həqiqət Rzayeva, Bəhram Mansurov, Münəvvər Kələntərli, Səid Rüstəmov, Şəfiqə Məmmədova, Ətayə Əliyevavə digər sənətkarların canlı portretləri bizim milli sərvətimizdir. Bu sərvət Azərbaycan televiziyasının arxivində gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılır.
1957-ci ilin mart ayında N.Şıxəiyev kinooperator, bir il sonra baş operator vəzifəsinə irəli çəkilir. Həmin illərdə televiziya proqramlarının hazırlanmasına tələbat artdığı vaxt televiziyada yeni janrların, o cümlədən telefilmlərin yaranması məqsədəuyğun hesab edilir. Bunun üçün entuziastlardan ibarət bir qrup yaradılır. Bu qrupa ilk telefilm rejissorlarından Arif Babayev, Rauf Kazımovski, Kamil Rüstəmbəyov, operatorlardan Nəriman Şıxəliyev. Aydın Axundov və başqaları daxil olurlar. Onların çəkdikləri "Səməd Vurğun” (1958), "Dostluq dili” (1959), "Mahnı qanadlarında” (1959), "Bizim opera” (1960), "Mənim Azərbaycanım” (1960), "Azərbaycan kino sənəti” (1960), "Sonuncu müsahibə” (1960) ilk televiziya sənədli filmləridir.
Nəriman Şıxəliyevin rejissor-operator kimi lentə aldığı "Səməd Vurğun” sənədli televiziya filmi kino sənəti növündə çəkilmiş ilk ekran əsəridir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan televiziya filmləri tarixində ilk dəfə ağ-qara variantda çəkilmiş "Səməd Vurğun” və ilk rəngli yaradılmış "Bu, Səttar Bəhlulzadədir” filmləri Nəriman Şıxəliyevin adı ilə bağlıdır.
Nəriman müəllim Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olduğu illərdə onun xarici səfərlərində iştirak edib və çəkilişlər aparıb. Həmin səfərləri əks etdirən qiymətli görüntülər – xronikal kinokadrlar televiziyanın fondunda qorunub saxlanılır.
Azərbaycan televiziyasının ilk kinooperatoru olan Nəriman müəllim 130-dan artıq bədii və sənədli film çəkib. Onun rejissor və operator kimi yaratdığı "Bu, Səttar Bəhlulzadədir”, "Mikayıl Müşfiq”, "Fəhlə yataqxanası” və s. filmlər respublika, ümumittifaq və beynəlxalq televiziya və kino festivallarında mükafat və diplomlara layiq görülüb.
Ustad rejissor-operator kimi "Səməd Vurğun”, "Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü”, "Xəzərdə möcüzə”, "İyirmi il sonra”, "Çalır Bəhram Mansurov”, "Heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanov”, "Azərbaycan miniatürləri”, opeartor kimi onlarla filmə, o cümlədən "Xalqın müğənnisi” (Bülbül), "Üzeyir Hacıbəyov”, "Bəşir Səfəroğlu”, "Mikayıl Müşfiq”, "Badamlı”, "Şuşa”, "Qurultay nümayəndəsi”, "Bakı”, "Azərbaycan narı”, "Heykəltəraş” (İbrahim Zeynalov), "Göylər sonsuz bir dənizdir”, "Atəşgah” və s. kinolentlərə ekran həyatı verib. Bu və digər filmləri nəzərdən keçirəndə mövzu və janr müxtəlifliyinin şahidi oluruq.
Görkəmli sənətkar N.Şıxəliyev bir operator kimi çalışdığı dövrdə sənədli kinonun bütün janrlarında filmlər çəkib. Ən populyar kinoportret janrında o, "Xalq nəğməkarı” (1963, Bülbül), "Bəşir Səfəroğlu” (1969, bədii-sənədli), "Bu, Səttar Bəhlulzadədir” (1969), "Heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanov” (1972), "Rəşid Behbudov” (1974), "İsa Hüseynov” (2005), tarixi-bioqrafik janrda "Üzeyir Hacıbəyov” (1967), "Nizami Gəncəvi” (1980), "Qayıdış” (1991, Hüseyn Cavid), "Rəfibəylilər” (2008) və s. filmləri lentə alıb.
Hadisəli-informasiya filmlərindən "Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti günləri” (1959), "RSFSR ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü” (1972), "Qaçqınlar və miqrasiya” (1998), "Bakı toyları” (2007), "Ermənilər” (2007), "Azərbaycan dünən, bu gün, sabah” (2003) və s. misal göstərmək olar.
Tamaşaçıların sevə-sevə baxdıqları janrlardan biri də mənzərə filmləridir. Nəriman müəllim həmkarları ilə doğma respublikamızın şəhər və kəndlərini qarış-qarış gəzib, onların əsrarəngiz və gözoxşayan təbiətimizə vurğunluğu "Badamlı” (1972), "Zaqatala qızıl gülü” (1972), "Batabat” (1976), "Qudyalçay” (2001), "Nəbatət bağı” (2002), "Atəşgah” filmlərində öz əksini tapıb.
Kinooçerk janrında çəkilmiş filmlər Azərbaycan televiziyasında kinopublisistikanın əsas hissəsini təşkil edir. "Xəzərdə möcüzə” (1961), "Mən Mingəçevirəm” (1967), "Bakı” (1977), "Şuşa” (1973), "Bakı bulvarı” (1977), "Alban abidələri” (2005), "Məbədlər dünyası” (2005, Balakən) və bu qəbildən olan digər filmlərin əksəriyyəti adi informasiya ilə kifayətlənməyib, müəlliflər burada hadisələrin mahiyyəti haqqında obrazlı şəkildə söhbət açmağa çalışıblar.
Yaradıcı bir insan olan N.Şıxəliyev çıxışlarının birində gənc televiziya işçilərinə, televiziya filmlərini yaradan həmkarlarına müraciətlə demişdir: "Televiziya işçiləri öz arsenalında, xəzinəsində təsiredici sözə və təsiredici təsvirə malik güclü təbliğat silahına sahib olduqları kimi, təbii ki, özləri də belə vəzifəyə, yüksək ideyaların carçısı vəzifəsinə hazırlıqlı olmalıdırlar.
Film çəkən yaradıcı işçilər zamanla ayaqlaşmalı, zamanın nəbzini tutmağı bacarmalıdırlar. Kinooperatorun silahı onun kamerasıdır. O, bu kameranın gözlüyündən dünyaya müxtəlif rakurslardan baxa, lazım olan detalları, ən incə ştrixləri belə bir-birindən seçə bilməlidir.
Nəriman müəllim bu gün film çəkməsə də, vaxtilə lentə aldığı "Üzeyir Hacıbəyov”, "Bəşir Səfəroğlu”, "Mikayıl Müşfiq”, "Badamlı”, "Şuşa”, "Şamama Həsənova”. "Rəşid Behbudov”, "Xınalıq etüdləri”, "Polad Bülbüloğlunun mahnıları”, "Qayıdış” və s. sənədli filmlər mavi ekranlarda tez-tez nümayiş etdirilir, tamaşaçıları ölkəmizin keçmişi və bu günü, görkəmli sənət adamları və respublikamızın görkəmli yerləri ilə tanış edir.
Əmək veteranı olan Nəriman müəllim milli televiziyanın inkişafındakı böyük xidmətlərinə görə “Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına və “Tərəqqi” medalına layiq görülmüşdür.
Aydın Kazımzadə
1934-cü ildə Səttar həkimin ailəsində oğlan uşağı dünyaya gələndə valideynlərin sevinci yerə-göyə sığmırdı. Onlar uşağın adını Nəriman qoyublar, "bu uşaq böyüyüb mənim yolumu davam etdirəcək. O, həkim olacaq” deyə Səttar həkim yaxınlarına bildirib.
Uşaq böyüyüb, orta məktəbdə oxuyarkən birillik fotoqrafiya kursuna yazılıb və fotoqraf-laborant, retuşor ixtisasına yiyələnib. Nəriman atasının istəyini həyata keçirə bilməsə də bacısı, görkəmli musiqiçi, tarzən Bəhram Mansurovun həyat yoldaşı Münəvvər xanım həkim olub. Nərimanı isə xalası qızı Kübra xanım 1956-cı ildə Bakı kinostudiyasına gətirib. Rəhbərlik bu cavan oğlanın kinoya, xüsusilə operatorluq sənətinə meyli olduğunu nəzərə alıb, onu xronika şöbəsində operator assistenti vəzifəsinə təyin edib. Beləliklə, Nəriman həyatında ilk dəfə olaraq, müstəqil əmək fəaliyyətinə başlayıb. Hətta gənc rejissor Oktay Mir Qasım Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunu bitirib, Bakıya qayıtdıqdan sonra hansısa filmində Nərimanı epizodik bir rola çəkib.
Nəriman kinostudiyada çalışarkən Muxtar Dadaşov, Cavanşir Məmmədov, Seyfulla Bədəlov, Əlibala Ələkbərov kimi sənətkarların yanında təcrübə keçib, operatorluq sənətinin əlifbasını öyrənib, özü də müstəqil olaraq çəkilişlərə getməyə başlayıb.
Günlərin birində Nəriman kinooperator Vladimir Konyaginlə birgə "Sovet Azərbaycanı” kinojurnalına süjet çəkmək üçün Bakı televiziyasına gəlirlər. Burada çəkiliş vaxtı Nərimanı görən televiziyanın sədr müavini Ənvər Əlibəyli diqqətlə bu gənc oğlanın necə işlədiyinə baxıb onu televiziyaya dəvət edib.
1957-ci ilin yanvar ayından Nəriman televiziya operatoru kimi fəaliyyət göstərir, televiziya tamaşalarının, televiziya proqramlarının çəkilişində iştirak edir. Onun kinolentə çəkdiyi Seyid Şuşinski, Qurban Primov, Rəşid Behbudov, Fatma Muxtarova, Həqiqət Rzayeva, Bəhram Mansurov, Münəvvər Kələntərli, Səid Rüstəmov, Şəfiqə Məmmədova, Ətayə Əliyevavə digər sənətkarların canlı portretləri bizim milli sərvətimizdir. Bu sərvət Azərbaycan televiziyasının arxivində gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılır.
1957-ci ilin mart ayında N.Şıxəiyev kinooperator, bir il sonra baş operator vəzifəsinə irəli çəkilir. Həmin illərdə televiziya proqramlarının hazırlanmasına tələbat artdığı vaxt televiziyada yeni janrların, o cümlədən telefilmlərin yaranması məqsədəuyğun hesab edilir. Bunun üçün entuziastlardan ibarət bir qrup yaradılır. Bu qrupa ilk telefilm rejissorlarından Arif Babayev, Rauf Kazımovski, Kamil Rüstəmbəyov, operatorlardan Nəriman Şıxəliyev. Aydın Axundov və başqaları daxil olurlar. Onların çəkdikləri "Səməd Vurğun” (1958), "Dostluq dili” (1959), "Mahnı qanadlarında” (1959), "Bizim opera” (1960), "Mənim Azərbaycanım” (1960), "Azərbaycan kino sənəti” (1960), "Sonuncu müsahibə” (1960) ilk televiziya sənədli filmləridir.
Nəriman Şıxəliyevin rejissor-operator kimi lentə aldığı "Səməd Vurğun” sənədli televiziya filmi kino sənəti növündə çəkilmiş ilk ekran əsəridir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan televiziya filmləri tarixində ilk dəfə ağ-qara variantda çəkilmiş "Səməd Vurğun” və ilk rəngli yaradılmış "Bu, Səttar Bəhlulzadədir” filmləri Nəriman Şıxəliyevin adı ilə bağlıdır.
Nəriman müəllim Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olduğu illərdə onun xarici səfərlərində iştirak edib və çəkilişlər aparıb. Həmin səfərləri əks etdirən qiymətli görüntülər – xronikal kinokadrlar televiziyanın fondunda qorunub saxlanılır.
Azərbaycan televiziyasının ilk kinooperatoru olan Nəriman müəllim 130-dan artıq bədii və sənədli film çəkib. Onun rejissor və operator kimi yaratdığı "Bu, Səttar Bəhlulzadədir”, "Mikayıl Müşfiq”, "Fəhlə yataqxanası” və s. filmlər respublika, ümumittifaq və beynəlxalq televiziya və kino festivallarında mükafat və diplomlara layiq görülüb.
Ustad rejissor-operator kimi "Səməd Vurğun”, "Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü”, "Xəzərdə möcüzə”, "İyirmi il sonra”, "Çalır Bəhram Mansurov”, "Heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanov”, "Azərbaycan miniatürləri”, opeartor kimi onlarla filmə, o cümlədən "Xalqın müğənnisi” (Bülbül), "Üzeyir Hacıbəyov”, "Bəşir Səfəroğlu”, "Mikayıl Müşfiq”, "Badamlı”, "Şuşa”, "Qurultay nümayəndəsi”, "Bakı”, "Azərbaycan narı”, "Heykəltəraş” (İbrahim Zeynalov), "Göylər sonsuz bir dənizdir”, "Atəşgah” və s. kinolentlərə ekran həyatı verib. Bu və digər filmləri nəzərdən keçirəndə mövzu və janr müxtəlifliyinin şahidi oluruq.
Görkəmli sənətkar N.Şıxəliyev bir operator kimi çalışdığı dövrdə sənədli kinonun bütün janrlarında filmlər çəkib. Ən populyar kinoportret janrında o, "Xalq nəğməkarı” (1963, Bülbül), "Bəşir Səfəroğlu” (1969, bədii-sənədli), "Bu, Səttar Bəhlulzadədir” (1969), "Heykəltəraş Fuad Əbdürrəhmanov” (1972), "Rəşid Behbudov” (1974), "İsa Hüseynov” (2005), tarixi-bioqrafik janrda "Üzeyir Hacıbəyov” (1967), "Nizami Gəncəvi” (1980), "Qayıdış” (1991, Hüseyn Cavid), "Rəfibəylilər” (2008) və s. filmləri lentə alıb.
Hadisəli-informasiya filmlərindən "Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti günləri” (1959), "RSFSR ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü” (1972), "Qaçqınlar və miqrasiya” (1998), "Bakı toyları” (2007), "Ermənilər” (2007), "Azərbaycan dünən, bu gün, sabah” (2003) və s. misal göstərmək olar.
Tamaşaçıların sevə-sevə baxdıqları janrlardan biri də mənzərə filmləridir. Nəriman müəllim həmkarları ilə doğma respublikamızın şəhər və kəndlərini qarış-qarış gəzib, onların əsrarəngiz və gözoxşayan təbiətimizə vurğunluğu "Badamlı” (1972), "Zaqatala qızıl gülü” (1972), "Batabat” (1976), "Qudyalçay” (2001), "Nəbatət bağı” (2002), "Atəşgah” filmlərində öz əksini tapıb.
Kinooçerk janrında çəkilmiş filmlər Azərbaycan televiziyasında kinopublisistikanın əsas hissəsini təşkil edir. "Xəzərdə möcüzə” (1961), "Mən Mingəçevirəm” (1967), "Bakı” (1977), "Şuşa” (1973), "Bakı bulvarı” (1977), "Alban abidələri” (2005), "Məbədlər dünyası” (2005, Balakən) və bu qəbildən olan digər filmlərin əksəriyyəti adi informasiya ilə kifayətlənməyib, müəlliflər burada hadisələrin mahiyyəti haqqında obrazlı şəkildə söhbət açmağa çalışıblar.
Yaradıcı bir insan olan N.Şıxəliyev çıxışlarının birində gənc televiziya işçilərinə, televiziya filmlərini yaradan həmkarlarına müraciətlə demişdir: "Televiziya işçiləri öz arsenalında, xəzinəsində təsiredici sözə və təsiredici təsvirə malik güclü təbliğat silahına sahib olduqları kimi, təbii ki, özləri də belə vəzifəyə, yüksək ideyaların carçısı vəzifəsinə hazırlıqlı olmalıdırlar.
Film çəkən yaradıcı işçilər zamanla ayaqlaşmalı, zamanın nəbzini tutmağı bacarmalıdırlar. Kinooperatorun silahı onun kamerasıdır. O, bu kameranın gözlüyündən dünyaya müxtəlif rakurslardan baxa, lazım olan detalları, ən incə ştrixləri belə bir-birindən seçə bilməlidir.
Nəriman müəllim bu gün film çəkməsə də, vaxtilə lentə aldığı "Üzeyir Hacıbəyov”, "Bəşir Səfəroğlu”, "Mikayıl Müşfiq”, "Badamlı”, "Şuşa”, "Şamama Həsənova”. "Rəşid Behbudov”, "Xınalıq etüdləri”, "Polad Bülbüloğlunun mahnıları”, "Qayıdış” və s. sənədli filmlər mavi ekranlarda tez-tez nümayiş etdirilir, tamaşaçıları ölkəmizin keçmişi və bu günü, görkəmli sənət adamları və respublikamızın görkəmli yerləri ilə tanış edir.
Əmək veteranı olan Nəriman müəllim milli televiziyanın inkişafındakı böyük xidmətlərinə görə “Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına və “Tərəqqi” medalına layiq görülmüşdür.
Aydın Kazımzadə
