XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış simaları arasında Abbas ağa Nazir də var. O, məşhur Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadinin nəvəsi, XIX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış, dövrünün məşhur şairi Mirzə Nəbi Qayıbzadənin oğludur. Nazir yüzlərlə lirik, satirik şeirlərin, vətənpərvərlik ruhunda yazılmış mənzumə və qəzəllərin, rübailərin müəllifidir.Abbas ağa Mirzə Nəbi oğlu 1849-cu ildə Qazağın Salahlı kəndində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini atasından alan Abbas ağa ədəbiyyat haqqında zəngin biliklərə yiyələnib.
On dörd yaşına kimi kənd məktəbində oxuyan Abbas ağa, Zaqafqaziya müftisi Osman Əfəndi Məhəmməd ağa oğlu Vidadovun məsləhəti və köməyilə Tiflisdəki altı sinifli məktəbə daxil olur. Üç illik təhsilini bitirdikdən sonra Abbas ağa doğma kəndi Salahlıya qayıdır və 1873-cü ilə qədər müəllimlik edir. Həmin il Tiflisə işə dəvət olunan Abbas ağa Zaqafqaziya Ruhani İdarəsində baş katib köməkçisi, sonra isə baş katib vəzifəsində işləyir.
Onun poema və tərcümələri inqilabdan əvvəlki ədəbiyyat nümunələri sırasında xüsusi diqqət cəlb edir. Firdovsinin "Şahnamə"sindən "Rüstəm və Söhrab" dastanını ilk dəfə ana dilimizə o, ustalıqla, orijinala yaxın şəkildə tərcümə edib. Bu əsərin tərcüməsini ona böyük ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadə məsləhət görüb. Həmin tərcümə 1908-ci ildə "Qeyrət" mətbəəsində məşhur rəssam İzof Rotterin rəngli şəkillərilə, nəfis tərtibatla nəşr edilmişdir. Çox keçməmiş əsər nadir tapılan biblioqrafik kitab kimi, mağazalarda alınıb qurtarmışdır. Bu tərcümənin təkrar çapı 1959-cu ildə tədqiqatçı-alim Məmmədağa Sultanov tərəfindən edilmişdir. Səməd Vurğun Abbas ağa Nazirin tərcüməsini yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "Mən "Rüstəm və Söhrab"ın o dövrdəki ilk tərcüməsini necə maraq və məhəbbətlə oxuduğumu yaxşı xatırlayıram..."
O dövrün böyük simalarından biri Firudin bəy Köçərli Abbas ağa Nazirlə məktublaşmış, onun poeziyasını yüksək qiymətləndirmişdir. O, 1911-ci il oktyabrın 10-da Abdulla Şaiqə yazdığı məktubunda Nazirin xoştəb bir şair, həyalı bir insan olduğunu bildirir: "Dağların vəsfində Qazax şairlərindən Mustafa ağa Arifin, Kazım ağa Salik və əlan hal-həyatda olan Abbas ağa Nazirin gözəl şerləri var ki, məcmuəmə giriblər... Abbas ağa Nazirin "Bəyani-halım" namində xeyli məğrub bir əsəri var, oxusanız, xoşunuza gələr, əfsus ki, çap olunmayıbdır. Abbas ağa bacarardı öz xərcinə çap etdirməyə, amma utancaq adam olduğuna görə özünü qeyrilərlə tanış etdirməkdən həya edir. Bilmirəm, onun əsərlərindən nəzərinizə yetişənlərdən olubdurmu? "Rüstəm və Söhrab"ın tərcüməsi, "Mövlüdi nəbavi", "Millətə xitab", "Molla və şeytan", "Çoxmu lazımdır insana torpaq?", "Bəyani-halım" və qeyriləri. Abbas ağa çox qabil və xoştəb şairdir. Amma çoxları onu tanımır, o cəhətə ki, özünü nəzərə verən adam deyil" (Vikipedia).
"Həqiqi şair..."
Firudin bəy Köçərli 1909-cu ildə Abbas ağa Nazirin altmış illik yubileyi münasibətilə yazdığı məqalədə onu millət və Vətən üçün atəşin təranələr oxuyan həqiqi şair adlandırır. "Həqiqi şair... millət və Vətən yolunda canlar fəda etmək lazım isə Vətən oğullarının ürəyinə yandırıcı od salıb onları hər qisim fədakarlığa və cannisarlığa şövqməd eləsin".
Gözün aç, xabi-qəflətdən oyan millət, oyan millət,
Nəzər qıl bircə ətrafa, aman millət, aman millət!
Firudin bəy Köçərli 1912-ci ildə çap etdirdiyi "Balalara hədiyyə" kitabına Abbas ağa Nazirin "Vətən", "Qarayazı meşəsinin vəsfi və ovçuların zülmü" və başqa şeirlərini daxil etmişdir.
Hələ 1908-ci il dekabrın 5-də Firudin bəy Köçərli Qoridən Abdulla Şaiqə yazırdı: "Rus şairlərinin əsərlərindən türkcə tərcümə etmək üçün Abbas ağa Qayıbov Nazir təxəllüsə müraciət etmənizi səlah görürəm. Cənab Abbas ağanın çox səlamət və rəvan təbi var və özü də rus dilini kamil bilir. Abbas ağadan başqa yenə bir neçə xoştəb şairlər vardır və onlar rus dilini bilmirlər. Abbas ağa Tiflisdəsünni idareyi-ruhaniyyəsinin kargüzarıdır".
Bundan başqa, Şair Abbas ağa Nazir dahi rus yazıçısı Lev Tolstoyla məktublaşmış, onun "İnsana çoxmu torpaq lazımdır?" əsərini nəzmə çəkmişdir. Bununla əlaqədar 1909-cu il 24 fevralda Yasnaya Polyanaya yazdığı məktubda deyilirdi: "Hörmətli cənab qraf Lev Nikolayeviç! Mən bir müsəlman şairi kimi, öz müsəlman həmməzhəblərimi Sizin əsərinizlə tanış etmək arzusu və Sizin "İnsana çoxmu torpaq lazımdır?" başlıqlı əsərinizi tatar-Azərbaycan dilinə nəzmlə tərcümə etmək xoşbəxtliyinə nail olmuşam. Ona görə də Sizdən izhari-hörmətlə xahiş edirəm ki, yuxarıda göstərilən tərcümənin nəşrinə və yayılmasına lütfən icazə verəsiniz. Hörmət və ehtiramla: Abbas ağa Qayıbov".
On gün keçməmiş Abbas ağa Qayıbov Lev Nikolayeviç Tolstoydan aşağıdakı məzmunda cavab məktubu almışdır: "Mən artıq iyirmi ilə yaxındır ki, arzu edənlərin hamısına mənim 1881-ci ildən sonra yazdığım bütün yazıları istənilən dilə tərcümə və yenidən nəşr etmək ixtiyarı vermişəm, odur ki, üzərinizə götürdüyünüz zəhmət üçün Sizə yalnız təşəkkür edə bilərəm. Lev Tolstoy".
"Hər kimin yoxdur elmdən xəbəri..."
Abbas ağa Nazir şeirlərinin böyük bir qismi maarif və mədəniyyət mövzusundadır. O, uşaqlara məktəbin ədəb-ərkan ocağı, həm də elm mərkəzi olduğu haqda yazır. Hər bir oğlun, qızın mütləq məktəbə gedib, elmin səmərəsindən bəhrələnməsini tövsiyə edir. Şair çox doğru olaraq yazır ki, harda məktəb yoxsa, ora virandır. Abad o yerdir ki, məktəb var. Hər kim bəxtli olmaq istəyirsə, səadət axtarırsa, məktəbə getsin. İnsanı zülmətdən azad edən də məktəbdir, qəflətdən oyadan da.
Çoxdur elmin gözəl-gözəl əsəri,
Qayəsizdir şirin-şirin səməri.
Hər kimin yoxdur elmdən xəbəri,
Günü bişək keçər yaman, oğlum.
Şair Abbas ağa Nazir Qayıbzadə 1919-cu il dekabrın 30-da Qazaxda vəfat etmişdir. Doğma kəndi Salahlıdakı Sudağılan qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.
Həmin il Qazax Seminariyasında ədəbiyyat müəllimi işləyən, sonralar görkəmli dövlət xadimi olan Yusif Qasımov "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 11 yanvar tarixli nömrəsində böyük bir məqalə ilə çıxış edərək yazırdı: "Onun vəfatı heç kəsi məraqə və təlaşa gətirmədi, o qədər əhali onun vəfatına kəmqeyd və kəmetina qaldı. Onu görən Firudin bəy Köçərli cənabları "Ar olsun bizə, bu böyük şəxsi çox həqiranə, çox beyhörmətanə yola salırıq. Bunun vəfatına çox beyganə baxırıq" - deyə burdakı beş-üç nəfərə etdiyi yanıqlı xitabı çox məqamlı və münasib oldu..."
Şairin çox zəngin ədəbi irsi qalmışdır. "Vətən təranəsi", "1905-ci il inqilab cərəyanına dair", "Nəsihət", "Məktəb", "Könül, aldanma çərxa, bivəfadır", "Bax", "Təxmisi-qəzəli-Füzuli Bağdadi", "Molla və şeytan", "İki qardaş", "Qış vaxtı varlı və füqəra güzəranı", "Millətə xitab", "Ədəbiyyat" və bu gün də öz poetik əhəmiyyətini itirməyən onlarla şeir və poemaları indiyədək tədqiq olunmamışdır.
Şair Abbas ağa Nazir maarifçi bir nəslin oğludur. Onun nəsli hələ ötən əsrdə Azərbaycan maarifinə Əbdülkərim ağa, Hacı Rəhim bəy, Səməd ağa, İsmayıl ağa, Süleyman ağa, Osman ağa, Əhməd ağa, Abdulla ağa, İlyas bəy Qayıbov kimi görkəmli maarifçilər vermişdir.
"Azadlıq" qəzeti
On dörd yaşına kimi kənd məktəbində oxuyan Abbas ağa, Zaqafqaziya müftisi Osman Əfəndi Məhəmməd ağa oğlu Vidadovun məsləhəti və köməyilə Tiflisdəki altı sinifli məktəbə daxil olur. Üç illik təhsilini bitirdikdən sonra Abbas ağa doğma kəndi Salahlıya qayıdır və 1873-cü ilə qədər müəllimlik edir. Həmin il Tiflisə işə dəvət olunan Abbas ağa Zaqafqaziya Ruhani İdarəsində baş katib köməkçisi, sonra isə baş katib vəzifəsində işləyir.
Onun poema və tərcümələri inqilabdan əvvəlki ədəbiyyat nümunələri sırasında xüsusi diqqət cəlb edir. Firdovsinin "Şahnamə"sindən "Rüstəm və Söhrab" dastanını ilk dəfə ana dilimizə o, ustalıqla, orijinala yaxın şəkildə tərcümə edib. Bu əsərin tərcüməsini ona böyük ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadə məsləhət görüb. Həmin tərcümə 1908-ci ildə "Qeyrət" mətbəəsində məşhur rəssam İzof Rotterin rəngli şəkillərilə, nəfis tərtibatla nəşr edilmişdir. Çox keçməmiş əsər nadir tapılan biblioqrafik kitab kimi, mağazalarda alınıb qurtarmışdır. Bu tərcümənin təkrar çapı 1959-cu ildə tədqiqatçı-alim Məmmədağa Sultanov tərəfindən edilmişdir. Səməd Vurğun Abbas ağa Nazirin tərcüməsini yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "Mən "Rüstəm və Söhrab"ın o dövrdəki ilk tərcüməsini necə maraq və məhəbbətlə oxuduğumu yaxşı xatırlayıram..."
O dövrün böyük simalarından biri Firudin bəy Köçərli Abbas ağa Nazirlə məktublaşmış, onun poeziyasını yüksək qiymətləndirmişdir. O, 1911-ci il oktyabrın 10-da Abdulla Şaiqə yazdığı məktubunda Nazirin xoştəb bir şair, həyalı bir insan olduğunu bildirir: "Dağların vəsfində Qazax şairlərindən Mustafa ağa Arifin, Kazım ağa Salik və əlan hal-həyatda olan Abbas ağa Nazirin gözəl şerləri var ki, məcmuəmə giriblər... Abbas ağa Nazirin "Bəyani-halım" namində xeyli məğrub bir əsəri var, oxusanız, xoşunuza gələr, əfsus ki, çap olunmayıbdır. Abbas ağa bacarardı öz xərcinə çap etdirməyə, amma utancaq adam olduğuna görə özünü qeyrilərlə tanış etdirməkdən həya edir. Bilmirəm, onun əsərlərindən nəzərinizə yetişənlərdən olubdurmu? "Rüstəm və Söhrab"ın tərcüməsi, "Mövlüdi nəbavi", "Millətə xitab", "Molla və şeytan", "Çoxmu lazımdır insana torpaq?", "Bəyani-halım" və qeyriləri. Abbas ağa çox qabil və xoştəb şairdir. Amma çoxları onu tanımır, o cəhətə ki, özünü nəzərə verən adam deyil" (Vikipedia).
"Həqiqi şair..."
Firudin bəy Köçərli 1909-cu ildə Abbas ağa Nazirin altmış illik yubileyi münasibətilə yazdığı məqalədə onu millət və Vətən üçün atəşin təranələr oxuyan həqiqi şair adlandırır. "Həqiqi şair... millət və Vətən yolunda canlar fəda etmək lazım isə Vətən oğullarının ürəyinə yandırıcı od salıb onları hər qisim fədakarlığa və cannisarlığa şövqməd eləsin".
Gözün aç, xabi-qəflətdən oyan millət, oyan millət,
Nəzər qıl bircə ətrafa, aman millət, aman millət!
Firudin bəy Köçərli 1912-ci ildə çap etdirdiyi "Balalara hədiyyə" kitabına Abbas ağa Nazirin "Vətən", "Qarayazı meşəsinin vəsfi və ovçuların zülmü" və başqa şeirlərini daxil etmişdir.
Hələ 1908-ci il dekabrın 5-də Firudin bəy Köçərli Qoridən Abdulla Şaiqə yazırdı: "Rus şairlərinin əsərlərindən türkcə tərcümə etmək üçün Abbas ağa Qayıbov Nazir təxəllüsə müraciət etmənizi səlah görürəm. Cənab Abbas ağanın çox səlamət və rəvan təbi var və özü də rus dilini kamil bilir. Abbas ağadan başqa yenə bir neçə xoştəb şairlər vardır və onlar rus dilini bilmirlər. Abbas ağa Tiflisdəsünni idareyi-ruhaniyyəsinin kargüzarıdır".
Bundan başqa, Şair Abbas ağa Nazir dahi rus yazıçısı Lev Tolstoyla məktublaşmış, onun "İnsana çoxmu torpaq lazımdır?" əsərini nəzmə çəkmişdir. Bununla əlaqədar 1909-cu il 24 fevralda Yasnaya Polyanaya yazdığı məktubda deyilirdi: "Hörmətli cənab qraf Lev Nikolayeviç! Mən bir müsəlman şairi kimi, öz müsəlman həmməzhəblərimi Sizin əsərinizlə tanış etmək arzusu və Sizin "İnsana çoxmu torpaq lazımdır?" başlıqlı əsərinizi tatar-Azərbaycan dilinə nəzmlə tərcümə etmək xoşbəxtliyinə nail olmuşam. Ona görə də Sizdən izhari-hörmətlə xahiş edirəm ki, yuxarıda göstərilən tərcümənin nəşrinə və yayılmasına lütfən icazə verəsiniz. Hörmət və ehtiramla: Abbas ağa Qayıbov".
On gün keçməmiş Abbas ağa Qayıbov Lev Nikolayeviç Tolstoydan aşağıdakı məzmunda cavab məktubu almışdır: "Mən artıq iyirmi ilə yaxındır ki, arzu edənlərin hamısına mənim 1881-ci ildən sonra yazdığım bütün yazıları istənilən dilə tərcümə və yenidən nəşr etmək ixtiyarı vermişəm, odur ki, üzərinizə götürdüyünüz zəhmət üçün Sizə yalnız təşəkkür edə bilərəm. Lev Tolstoy".
"Hər kimin yoxdur elmdən xəbəri..."
Abbas ağa Nazir şeirlərinin böyük bir qismi maarif və mədəniyyət mövzusundadır. O, uşaqlara məktəbin ədəb-ərkan ocağı, həm də elm mərkəzi olduğu haqda yazır. Hər bir oğlun, qızın mütləq məktəbə gedib, elmin səmərəsindən bəhrələnməsini tövsiyə edir. Şair çox doğru olaraq yazır ki, harda məktəb yoxsa, ora virandır. Abad o yerdir ki, məktəb var. Hər kim bəxtli olmaq istəyirsə, səadət axtarırsa, məktəbə getsin. İnsanı zülmətdən azad edən də məktəbdir, qəflətdən oyadan da.
Çoxdur elmin gözəl-gözəl əsəri,
Qayəsizdir şirin-şirin səməri.
Hər kimin yoxdur elmdən xəbəri,
Günü bişək keçər yaman, oğlum.
Şair Abbas ağa Nazir Qayıbzadə 1919-cu il dekabrın 30-da Qazaxda vəfat etmişdir. Doğma kəndi Salahlıdakı Sudağılan qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.
Həmin il Qazax Seminariyasında ədəbiyyat müəllimi işləyən, sonralar görkəmli dövlət xadimi olan Yusif Qasımov "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 11 yanvar tarixli nömrəsində böyük bir məqalə ilə çıxış edərək yazırdı: "Onun vəfatı heç kəsi məraqə və təlaşa gətirmədi, o qədər əhali onun vəfatına kəmqeyd və kəmetina qaldı. Onu görən Firudin bəy Köçərli cənabları "Ar olsun bizə, bu böyük şəxsi çox həqiranə, çox beyhörmətanə yola salırıq. Bunun vəfatına çox beyganə baxırıq" - deyə burdakı beş-üç nəfərə etdiyi yanıqlı xitabı çox məqamlı və münasib oldu..."
Şairin çox zəngin ədəbi irsi qalmışdır. "Vətən təranəsi", "1905-ci il inqilab cərəyanına dair", "Nəsihət", "Məktəb", "Könül, aldanma çərxa, bivəfadır", "Bax", "Təxmisi-qəzəli-Füzuli Bağdadi", "Molla və şeytan", "İki qardaş", "Qış vaxtı varlı və füqəra güzəranı", "Millətə xitab", "Ədəbiyyat" və bu gün də öz poetik əhəmiyyətini itirməyən onlarla şeir və poemaları indiyədək tədqiq olunmamışdır.
Şair Abbas ağa Nazir maarifçi bir nəslin oğludur. Onun nəsli hələ ötən əsrdə Azərbaycan maarifinə Əbdülkərim ağa, Hacı Rəhim bəy, Səməd ağa, İsmayıl ağa, Süleyman ağa, Osman ağa, Əhməd ağa, Abdulla ağa, İlyas bəy Qayıbov kimi görkəmli maarifçilər vermişdir.
"Azadlıq" qəzeti
