Unudulmaz söz və qələm adamı, Əməkdar jurnalist, uzun müddət "Azərbaycan gəncləri", "Xalq qəzeti" və "Respublika" qəzetlərində şöbə müdiri vəzifələrində çalışmış, o dövrün tanınmış ziyalılarından olan yazıçı-publisist Əşrəf Hacıyevdən söhbət açıram. Onun adlarını çəkdiyim bu qəzetlərdə, həmçinin digər mətbuat orqanlarında dərc olunan məqalələri ilə tez-tez rastlaşırdım və həyatımızın müxtəlif problemləri ilə bağlı bu yazılar diqqəti cəlb edirdi.
Əşrəf Hacıyevin bir müddət əvvəl çap olunan "Seçilmiş əsərləri" (tərtib edəni, müqəddimə və qeydlərin müəllifi fəlsəfə elmləri doktou Arzu Hacıyevadır) ilə tanış olduqda isə onun həm publisist, həm də bir nasir kimi yaradıcılığı haqqında dolğun təsəvvür əldə etdim. Çox səlis, aydın, koloritli dili var, yazı üçlubu, manerası özünəməxsusluğu ilə seçilir. Onun publisistikasında aydın nəzərə çarpan bir xətt-oxucunu inandırmaq, onu mühakimələrlə yorrmayıb əsl həqiqəti izah etmək, qaldırdığı məsələnin mahiyyətinə, kökünə varmaq istəyi aparıcı idi. Nəsr əsərlərində isə yadda qalan obrazlar yaratmaq, onların daxili aləminə nüfuz etmək, koloritli lövhələr yaratmaq, təsvir etdiyi hadisələri real və inandırıcı şəkildə təqdim etmək bir yazıçı kimi əsas prinsipinə çevrilmişdi.
O, Qəbələnin Hacalı kəndində, müəllim ailəsində dünyaya gəlmişdi. Cəmi on yeddi il o kənddə yaşamışdı, sonra ADU-nun Filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsində təhsil almışdı. Amma onun hekayə və povestlərində kənd həyatı-kənd koloriti çox təbii, lap elə olduğu kimi, sanki naturadan bədii əsərə gəlirmiş kimi təsvir olunurdu. Deməli, insanın doğulduğu kənddə cəmi on yeddi il yaşamasının məsələyə bir elə dəxli yoxdur, əsas odur ki, dünyanın harasında olursan ol, sənin içində-ruhunda o kənd havası, kəndçi psixologiyası yaşasın, onu göz bəbəyin kimi qoruyasan.
"Yaz təzəcə girmişdi. Günəş o başdan dağın dalından boylanır, yavaş-yavaş üfüqə dikəlib gecə ikən çökmüş duman-çəni dağıdır, həlim şəfəqlərini Qarasu kəndinin üzərinə yayıb, havanı, torpağı, ağacları qızdırırdı. Yerdə çayır burum-burum göyərir, ağacların nazik, şivrim budaqları göyümtül rəng alıb tumurcuqlayırdı. Alma-alçada, şaftalıda çiçək düymələri aydınca seçilirdi. Quzeylərdə hələ çirkli qar topaları qalsa da, isti qanına işlədikcə torpaqdan buxar qalxırdı" - Əşrəf Hacıyevin "Yanıq şabalıd ağacı" hekayəsi yaz fəslinin gəlişinin belə bir təsviri ilə başlayır və bu təsvirdə təbiəti peyzaj vasitəsilə canlandırmaq istəyi duyulur. Onun digər nəsr əsərlərində də belə lövhələrlə qarşılaşırıq. O, ağacın, quşun, dağın, yay səhərinin, qış gecəsinin, gündüzün, qaranlığın , bahar çiçəyinin şəkillərini sözün yaratdığı rəsmlərə köçürməyi bacarırdı. Amma məni bir oxucu kimi Əşrəf Hacıyevin hekayə və povestlərində maraqlandıran təkcə bu təbiət təsvirləri deyil, insan obrazlarıdır. Bu obrazların həyat düşüncələri, yaşamaq yanğısıdır. İlk dəfə çap edilən "Yanıq şabalıd ağacı" hekayəsi Əşrəf Hacıyevin bütün hekayələrinin ideya-bədii qayəsini özündə cəmləyən bir yazıdır. Hətta bu hekayədə mikroroman elementləri nəzərə çarpır. Hekayənin əsas personajı Qırmızı Mirzəmməd kişidir. O, Qarasu kəndinin otuz illik tarixinin əsas canlı tarixidir, kənd sovetində işləyib, kasıb-küsuba əl tutub, quruculuq işləri aparıb, insanları düzlüyə, həqiqətə səsləyib. Amma indi zəmanə dəyişib. Müharibə alovlarından keçib gələn Qırmızı Məhəmmədləri həqiqət və düzlük işığından məhrum olan Əfsərlər əvəz edib. Nəsil dəyişimi baş verib, amma həyatın axarı pozulub. Kənd camaatı adi günlərdə işdən sonra, şənbə və bazar günləri isə səhərdən axşamacan yanıq şabalıd ağacının altında oturur, söhbətləşirlər, bura "həqiqi xalq yığıncağı" idi. Yanıq şabalıd ağacı qayğı, dərd, sevinci bölmək yeridir. O, rəmzə çevrilir. Amma Qırmızı Mirzəmmədin cəbhə yoldaşları ilə görüşə getdiyindən istifadə edən Əfsər və dəllək Ağaəli yanıq şabalıd ağacını köklü-köməcli yox edir, yerində "Xırdavat malları" dükanı açırlar. Şər bu arada qalib gəlir, amma yanıq şabalıd ağacı ilə bağlı xatirələr yaşayacaq.
Bu hekayənin üzərində niyə çox dayandım? Məncə, üç səbəbə görə. Birincisi, Əşrəf Hacıyev bir çox yazılarında keçmişlə təsvir etdiyi bu günü qarşılaşdırırdı. O, heç bir yazısında keçmişi pisləmir, ya da bu günü tərifləmir, həm də əksinə. Sadəcə, iki zamanın qarşılaşmasında hadisələrin gedişinə müdaxilə etməyərək nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu oxucunun öz ixtiyarına buraxır.
İkincisi, onun hekayə və povestlərində müharibə ilə (1941-1945) bağlı hadisələr və ya müharibədən sonra xatırlatmalar diqqəti cəlb edir. Bu da səbəbsiz deyil. Əşrəf Hacıyevin uşaqlığı müharibə illərinə düşüb, bu mənada onu "müharibə uşağı" da adlandırmaq olar. Biz bunu Ə.Hacıyevin "İtkin atanın oğlu", "Ürəkdə səs" povestlərində, "Yol üstündə ağac", "Məktub" hekayələrində izləyirik.
Əşrəf Hacıyevin yaratdığı Qırmızı Mirzəmməd ("Yanıq şabalıd ağacı"), Calal ("Mükafat"), "Haqverdi" ("Arxada"), Mirzəli ("Yetim Segah"), Mürsəl müəllim ("Açtronomiya dərsi") hekayələrində xarakterik bir hadisə, yığcam bir süjet daxilində həyati, real və inandırıcı obrazlarla qarşılaşırıq. Bu obrazlar müəllif təxəyyülü ilə uydurulmayıb, birbaşa həyatın özündən ədəbiyyata gələn obrazlardır. Və müəllif bir hekayə daxilində təqdim etdiyi obrazın həm zahiri, həm də daxili portretini yaratmağa çalışır. Məsələn, "Arxada" hekayəsində təsvir olunan Haqverdi lal-kar naxırçı, adi bir adamdır. Həmişə də əlində dəyənək gəzdirir, naxırı haqq-muzd almadan, bir qarın çörəyə güdürdü.. Dilsiz-ağızsız olsa da, üzüyola, xoşqılıq bir insandı. Bu-onun zahiri əlamətləri. Amma 1943-cü ilin yazında "müdafiə fondunun" nümayəndəsi kəndə gələndə Haqverdi gümüş işləməli xəncərini fonda təhvil verir: "Hitlerin başını kəsin bu xəncərlə" deyir. Və Haqverdi hamının gözündə böyüyür. "Astronomiya dərsi"ndəki Mürsəl müəllim başıaşağı, təmkinli və mülayim insan olsa da, pisliyə, yaramazlığa qarşı etinasız qalmır.
Əşrəf Hacıyevin publisistik yazıları haqqında da bir neçə söz demək istəyirəm. Bu yazıları "keçmişdə yazılıb, o dövrün hadisələrini əks etdirir" kimi qiymətləndirmək xoşagəlməz bir iş olardı. Keçmişdən, xüsusilə sovet dövründə yazılan əsərlərdən imtina etmək sözün əsl mənasında kökünü danmaq deməkdir. Çünki yaradılan hər bir əsər, hətta sovetizm ruhunda yazılsa da, atılmalı, imtina edilməli deyil. Əşrəf Hacıyevin üç qəzetdə şöbə müdiri, birində isə bölgə müxbiri kimi fəaliyyəti çox səmərəli olub. Məsələn, onun "Qanun insanın vicdanıdır" yazısı mənə belə bir fikir aşıladı ki, Əşrəf Hacıyev əksər publisist məqalələrində öz vicdanının və qanunun hökmü ilə hərəkət edib. Lenin adına APİ-nin III kurs tələbəsi, əslən ordubadlı olan Calal İsmayılov institutun tədris hiss üzrə müdiri H.Qədirovun əmri ilə ali məktəbdən xaric edilmişdir. Səbəb o olub ki, Calal institutda oxuya-oxuya özünü və ailəsini dolandırmaq üçün iş yerləri tapmış və bu barədə institut rəhbərliyinə bildirməyi ağlına belə gətirməmişdir. "Hər gün səhər erkən durub internat-məktəbə yollanır, saat ikinin yarısında dərslərini qurtarıb instituta qaçır, axşamlar isə masa arxasında oturub dərslərə hazırlaşır". Aldığı pulla qoca atasına və kiçik qardaşına kömək edir. Bakı Şəhər Xalq Maarif Şöbəsi bu məsələ ilə bağlı "Yoldaş Qədirov, müstəsna olaraq icazə verilsin" dərkənarı yazmışdır. Amma H.Qədirov sözündən dönmür. Ə.Hacıyev bu məsələ ilə əlaqədar "Azərbaycan gəncləri" qəzetində (2 aprel 1961) həmin adı çəkdiyimiz məqaləni dərc etdirmişdi.
Onun bir çox publisistik yazıları araşdırma, təqdimetmə xarakteri daşıyır. "Kavaler Armed Mişel" yazısı Fransada partizan hərəkatının fəal iştirakçısı Əhmədiyyə Cəbrayılovun həyatını, keçdiyi mübarizə yolunu işıqlandıran ilk sənədli (həm də bədii) əsər olmuşdu. "Araz üzərində şəfəq" isə o zamankı Cəbrayıl və Zəngilan haqqındadır. Ə.Hacıyevin 20 Yanvar şəhidlərinə həsr etdiyi "Ziyarətgah" və Xocalı faciəsi ilə bağlı qələmə aldığı "Xocalı faciəsi düşündürür" yazıları da maraqla oxunur bu yazılara siyasi cizgilər də əlavə olunur.
Əşrəf Hacıyevin "Seçilmiş əsərləri"nə onun qızı, fəlsəfə elmləri doktoru Arzu Hacıyeva geniş bir ön söz yazıb. Təxminən 55 səhifə. Ön söz (əslində, kiçik monoqrafiya) "Əbədi qayıdış fəlsəfəsi. Əşrəf Hacıyevlə zamanın dövrlərində" adlanır. Arzu xanım alman filosofu Nitsşenin "Əbədi qayıdış" fəlsəfi təlimindən bir xeyli söz açır. Bu təlim onun fikrincə qəzavü-qədər fəlsəfəsidir ki, insanları eyni həyatı sonsuza qədər dəfələrlə yaşamağa məhkum edir. "Nitsşeyə görə, adi insanlar üçün "əbədi qayıdış", yəni dönə-dönə, təkrar-təkrar eyni ağrı-acılı mənasız həyata qayıtmaq ideyası dözülməzdir, onu yalnız gücdü, özünə üstün gəlməyə, öz üzərində ucalmağa qadir olan fövqəlinsan qəbul edə bilər, həm də böyük fərəhlə, sevinclə". Əlbəttə, mən bir filosof xanımın və dahi bir filosofun fikirlərinə bu yazıda şərh vermək fikrində deyiləm. Haqlı fikirlər də var, hətta son dərəcə mübahisəlilər də. Təbii ki, keçmişi heç vaxt "əbədi qayıdış" kimi geri qaytarmaq olmaz, keçmişi xatırlamaq olar, keçmişdə baş verən hadisələr bir qədər fərqli şəkildə təkrar da oluna bilər. Arzu xanımın fikrincə, "Hər dövrdə fəlsəfə dönə-dönə öz əbədi problemlərinə qayıdıb, onlara cavab axtarır, incəsənətdə köhnə nağıllar, süjetlər, miflər, əfsanələr, mövzular daima qayıdıb təkrarlanır". Amma elə onun fikrincə, hər cür qayıdışda həm də fərqli yeniləşmə, zənginləşmə olmalıdır. Arzu xanım bu "əbədi qayıdış" ideyasını atası Əşrəf Hacıyevin əsərlərində axtarır və bir sıra sübutlar da gətirir.
Əşrəf Hacıyevi -bu unudulmaz yazıçı və publisisti hər dəfə xatırlamaq, əsərlərinə müraciət etmək də sözügedən əbədi qayıdışın bir təzahürü sayıla bilər.
Vaqif YUSİFLİ
Filologiya elmləri doktoru
Əşrəf Hacıyevin bir müddət əvvəl çap olunan "Seçilmiş əsərləri" (tərtib edəni, müqəddimə və qeydlərin müəllifi fəlsəfə elmləri doktou Arzu Hacıyevadır) ilə tanış olduqda isə onun həm publisist, həm də bir nasir kimi yaradıcılığı haqqında dolğun təsəvvür əldə etdim. Çox səlis, aydın, koloritli dili var, yazı üçlubu, manerası özünəməxsusluğu ilə seçilir. Onun publisistikasında aydın nəzərə çarpan bir xətt-oxucunu inandırmaq, onu mühakimələrlə yorrmayıb əsl həqiqəti izah etmək, qaldırdığı məsələnin mahiyyətinə, kökünə varmaq istəyi aparıcı idi. Nəsr əsərlərində isə yadda qalan obrazlar yaratmaq, onların daxili aləminə nüfuz etmək, koloritli lövhələr yaratmaq, təsvir etdiyi hadisələri real və inandırıcı şəkildə təqdim etmək bir yazıçı kimi əsas prinsipinə çevrilmişdi.
O, Qəbələnin Hacalı kəndində, müəllim ailəsində dünyaya gəlmişdi. Cəmi on yeddi il o kənddə yaşamışdı, sonra ADU-nun Filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsində təhsil almışdı. Amma onun hekayə və povestlərində kənd həyatı-kənd koloriti çox təbii, lap elə olduğu kimi, sanki naturadan bədii əsərə gəlirmiş kimi təsvir olunurdu. Deməli, insanın doğulduğu kənddə cəmi on yeddi il yaşamasının məsələyə bir elə dəxli yoxdur, əsas odur ki, dünyanın harasında olursan ol, sənin içində-ruhunda o kənd havası, kəndçi psixologiyası yaşasın, onu göz bəbəyin kimi qoruyasan.
"Yaz təzəcə girmişdi. Günəş o başdan dağın dalından boylanır, yavaş-yavaş üfüqə dikəlib gecə ikən çökmüş duman-çəni dağıdır, həlim şəfəqlərini Qarasu kəndinin üzərinə yayıb, havanı, torpağı, ağacları qızdırırdı. Yerdə çayır burum-burum göyərir, ağacların nazik, şivrim budaqları göyümtül rəng alıb tumurcuqlayırdı. Alma-alçada, şaftalıda çiçək düymələri aydınca seçilirdi. Quzeylərdə hələ çirkli qar topaları qalsa da, isti qanına işlədikcə torpaqdan buxar qalxırdı" - Əşrəf Hacıyevin "Yanıq şabalıd ağacı" hekayəsi yaz fəslinin gəlişinin belə bir təsviri ilə başlayır və bu təsvirdə təbiəti peyzaj vasitəsilə canlandırmaq istəyi duyulur. Onun digər nəsr əsərlərində də belə lövhələrlə qarşılaşırıq. O, ağacın, quşun, dağın, yay səhərinin, qış gecəsinin, gündüzün, qaranlığın , bahar çiçəyinin şəkillərini sözün yaratdığı rəsmlərə köçürməyi bacarırdı. Amma məni bir oxucu kimi Əşrəf Hacıyevin hekayə və povestlərində maraqlandıran təkcə bu təbiət təsvirləri deyil, insan obrazlarıdır. Bu obrazların həyat düşüncələri, yaşamaq yanğısıdır. İlk dəfə çap edilən "Yanıq şabalıd ağacı" hekayəsi Əşrəf Hacıyevin bütün hekayələrinin ideya-bədii qayəsini özündə cəmləyən bir yazıdır. Hətta bu hekayədə mikroroman elementləri nəzərə çarpır. Hekayənin əsas personajı Qırmızı Mirzəmməd kişidir. O, Qarasu kəndinin otuz illik tarixinin əsas canlı tarixidir, kənd sovetində işləyib, kasıb-küsuba əl tutub, quruculuq işləri aparıb, insanları düzlüyə, həqiqətə səsləyib. Amma indi zəmanə dəyişib. Müharibə alovlarından keçib gələn Qırmızı Məhəmmədləri həqiqət və düzlük işığından məhrum olan Əfsərlər əvəz edib. Nəsil dəyişimi baş verib, amma həyatın axarı pozulub. Kənd camaatı adi günlərdə işdən sonra, şənbə və bazar günləri isə səhərdən axşamacan yanıq şabalıd ağacının altında oturur, söhbətləşirlər, bura "həqiqi xalq yığıncağı" idi. Yanıq şabalıd ağacı qayğı, dərd, sevinci bölmək yeridir. O, rəmzə çevrilir. Amma Qırmızı Mirzəmmədin cəbhə yoldaşları ilə görüşə getdiyindən istifadə edən Əfsər və dəllək Ağaəli yanıq şabalıd ağacını köklü-köməcli yox edir, yerində "Xırdavat malları" dükanı açırlar. Şər bu arada qalib gəlir, amma yanıq şabalıd ağacı ilə bağlı xatirələr yaşayacaq.
Bu hekayənin üzərində niyə çox dayandım? Məncə, üç səbəbə görə. Birincisi, Əşrəf Hacıyev bir çox yazılarında keçmişlə təsvir etdiyi bu günü qarşılaşdırırdı. O, heç bir yazısında keçmişi pisləmir, ya da bu günü tərifləmir, həm də əksinə. Sadəcə, iki zamanın qarşılaşmasında hadisələrin gedişinə müdaxilə etməyərək nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu oxucunun öz ixtiyarına buraxır.
İkincisi, onun hekayə və povestlərində müharibə ilə (1941-1945) bağlı hadisələr və ya müharibədən sonra xatırlatmalar diqqəti cəlb edir. Bu da səbəbsiz deyil. Əşrəf Hacıyevin uşaqlığı müharibə illərinə düşüb, bu mənada onu "müharibə uşağı" da adlandırmaq olar. Biz bunu Ə.Hacıyevin "İtkin atanın oğlu", "Ürəkdə səs" povestlərində, "Yol üstündə ağac", "Məktub" hekayələrində izləyirik.
Əşrəf Hacıyevin yaratdığı Qırmızı Mirzəmməd ("Yanıq şabalıd ağacı"), Calal ("Mükafat"), "Haqverdi" ("Arxada"), Mirzəli ("Yetim Segah"), Mürsəl müəllim ("Açtronomiya dərsi") hekayələrində xarakterik bir hadisə, yığcam bir süjet daxilində həyati, real və inandırıcı obrazlarla qarşılaşırıq. Bu obrazlar müəllif təxəyyülü ilə uydurulmayıb, birbaşa həyatın özündən ədəbiyyata gələn obrazlardır. Və müəllif bir hekayə daxilində təqdim etdiyi obrazın həm zahiri, həm də daxili portretini yaratmağa çalışır. Məsələn, "Arxada" hekayəsində təsvir olunan Haqverdi lal-kar naxırçı, adi bir adamdır. Həmişə də əlində dəyənək gəzdirir, naxırı haqq-muzd almadan, bir qarın çörəyə güdürdü.. Dilsiz-ağızsız olsa da, üzüyola, xoşqılıq bir insandı. Bu-onun zahiri əlamətləri. Amma 1943-cü ilin yazında "müdafiə fondunun" nümayəndəsi kəndə gələndə Haqverdi gümüş işləməli xəncərini fonda təhvil verir: "Hitlerin başını kəsin bu xəncərlə" deyir. Və Haqverdi hamının gözündə böyüyür. "Astronomiya dərsi"ndəki Mürsəl müəllim başıaşağı, təmkinli və mülayim insan olsa da, pisliyə, yaramazlığa qarşı etinasız qalmır.
Əşrəf Hacıyevin publisistik yazıları haqqında da bir neçə söz demək istəyirəm. Bu yazıları "keçmişdə yazılıb, o dövrün hadisələrini əks etdirir" kimi qiymətləndirmək xoşagəlməz bir iş olardı. Keçmişdən, xüsusilə sovet dövründə yazılan əsərlərdən imtina etmək sözün əsl mənasında kökünü danmaq deməkdir. Çünki yaradılan hər bir əsər, hətta sovetizm ruhunda yazılsa da, atılmalı, imtina edilməli deyil. Əşrəf Hacıyevin üç qəzetdə şöbə müdiri, birində isə bölgə müxbiri kimi fəaliyyəti çox səmərəli olub. Məsələn, onun "Qanun insanın vicdanıdır" yazısı mənə belə bir fikir aşıladı ki, Əşrəf Hacıyev əksər publisist məqalələrində öz vicdanının və qanunun hökmü ilə hərəkət edib. Lenin adına APİ-nin III kurs tələbəsi, əslən ordubadlı olan Calal İsmayılov institutun tədris hiss üzrə müdiri H.Qədirovun əmri ilə ali məktəbdən xaric edilmişdir. Səbəb o olub ki, Calal institutda oxuya-oxuya özünü və ailəsini dolandırmaq üçün iş yerləri tapmış və bu barədə institut rəhbərliyinə bildirməyi ağlına belə gətirməmişdir. "Hər gün səhər erkən durub internat-məktəbə yollanır, saat ikinin yarısında dərslərini qurtarıb instituta qaçır, axşamlar isə masa arxasında oturub dərslərə hazırlaşır". Aldığı pulla qoca atasına və kiçik qardaşına kömək edir. Bakı Şəhər Xalq Maarif Şöbəsi bu məsələ ilə bağlı "Yoldaş Qədirov, müstəsna olaraq icazə verilsin" dərkənarı yazmışdır. Amma H.Qədirov sözündən dönmür. Ə.Hacıyev bu məsələ ilə əlaqədar "Azərbaycan gəncləri" qəzetində (2 aprel 1961) həmin adı çəkdiyimiz məqaləni dərc etdirmişdi.
Onun bir çox publisistik yazıları araşdırma, təqdimetmə xarakteri daşıyır. "Kavaler Armed Mişel" yazısı Fransada partizan hərəkatının fəal iştirakçısı Əhmədiyyə Cəbrayılovun həyatını, keçdiyi mübarizə yolunu işıqlandıran ilk sənədli (həm də bədii) əsər olmuşdu. "Araz üzərində şəfəq" isə o zamankı Cəbrayıl və Zəngilan haqqındadır. Ə.Hacıyevin 20 Yanvar şəhidlərinə həsr etdiyi "Ziyarətgah" və Xocalı faciəsi ilə bağlı qələmə aldığı "Xocalı faciəsi düşündürür" yazıları da maraqla oxunur bu yazılara siyasi cizgilər də əlavə olunur.
Əşrəf Hacıyevin "Seçilmiş əsərləri"nə onun qızı, fəlsəfə elmləri doktoru Arzu Hacıyeva geniş bir ön söz yazıb. Təxminən 55 səhifə. Ön söz (əslində, kiçik monoqrafiya) "Əbədi qayıdış fəlsəfəsi. Əşrəf Hacıyevlə zamanın dövrlərində" adlanır. Arzu xanım alman filosofu Nitsşenin "Əbədi qayıdış" fəlsəfi təlimindən bir xeyli söz açır. Bu təlim onun fikrincə qəzavü-qədər fəlsəfəsidir ki, insanları eyni həyatı sonsuza qədər dəfələrlə yaşamağa məhkum edir. "Nitsşeyə görə, adi insanlar üçün "əbədi qayıdış", yəni dönə-dönə, təkrar-təkrar eyni ağrı-acılı mənasız həyata qayıtmaq ideyası dözülməzdir, onu yalnız gücdü, özünə üstün gəlməyə, öz üzərində ucalmağa qadir olan fövqəlinsan qəbul edə bilər, həm də böyük fərəhlə, sevinclə". Əlbəttə, mən bir filosof xanımın və dahi bir filosofun fikirlərinə bu yazıda şərh vermək fikrində deyiləm. Haqlı fikirlər də var, hətta son dərəcə mübahisəlilər də. Təbii ki, keçmişi heç vaxt "əbədi qayıdış" kimi geri qaytarmaq olmaz, keçmişi xatırlamaq olar, keçmişdə baş verən hadisələr bir qədər fərqli şəkildə təkrar da oluna bilər. Arzu xanımın fikrincə, "Hər dövrdə fəlsəfə dönə-dönə öz əbədi problemlərinə qayıdıb, onlara cavab axtarır, incəsənətdə köhnə nağıllar, süjetlər, miflər, əfsanələr, mövzular daima qayıdıb təkrarlanır". Amma elə onun fikrincə, hər cür qayıdışda həm də fərqli yeniləşmə, zənginləşmə olmalıdır. Arzu xanım bu "əbədi qayıdış" ideyasını atası Əşrəf Hacıyevin əsərlərində axtarır və bir sıra sübutlar da gətirir.
Əşrəf Hacıyevi -bu unudulmaz yazıçı və publisisti hər dəfə xatırlamaq, əsərlərinə müraciət etmək də sözügedən əbədi qayıdışın bir təzahürü sayıla bilər.
Vaqif YUSİFLİ
Filologiya elmləri doktoru
