Reyhan xanım İbrahim qızı Topçubaşova 15 dekabr 1905-ci ildə Quba şəhərində dünyaya göz açıb. Hələ uşaq yaşlarından o musiqiyə və rəsmə meyl göstərmişdir. İlk təhsilini Bakıdakı H.Z.Tağıyevin açdığı qızlar məktəbində alıb. Musiqiyə sevgisi 1923-cü ildə Reyhan xanımın Konservatoriyanın fortepiano şöbəsinə daxil olmasına səbəb olur. Musiqi təhsili ilə yanaşı Reyhan xanım pedaqoji fəaliyyət də göstərirdi. Tez bir zamanda ailə qurması, sonra ilk övladı İbrahimin dünyaya gəlməsi Reyhan xanımın təhsilini davam etdirməsində çətinlik yaradır və o Konservatoriyanı yarımçıq qoyaraq təhsildən uzaqlaşır. Daha sonra Elmira və Zemfira adlı əkizlərin dünyaya gəlişi Reyhan xanımı bütünlüklə ailəsinə bağlayır. Onun körpələrinə göstərdiyi qayğı, bir ana kimi bütün vaxtını onlara sərf etməsi nəticəsində Reyhan xanım öz sevdiyi peşəsinə sahib ola bilmir. Bu natamamlıq hisslərindən özünü daxilən bədbin hiss edən Reyhan tezliklə bu iztirablara son qoymaq məqsədilə professional rəssamların mühazirələrini dinləməyə başlayır. Mövzulara uyğun rəng və tuşdan istifadə edərək rəsmlər çəkir. 25 yaşında olan Reyhan xanım Topçubaşova bu rənglərin sehrinə düşür, sevdiyi sənətlə məşğul olacağına qərar verir. 1933-cü ildə o, yenidən imtahan verərək Əzim Əzimzadənin rəhbərlik etdiyi Rəssamlıq Texnikumunun III sinfinə daxil olur. 1935-ci ildə Texnikum təhsilini başa vurur və daha inamla irəliləməyə başlayır.
Reyhan xanım Əzim Əzimzadənin yaradıcı üslubundan tam bəhrələnib. O zəmanəsinin bir çox gerçəkliklərini çəkdiyi əsərlərində əbədiləşdirib. Onun sulu və yağlı boya ilə çəkdiyi bütün əsərlərində gerçəklik, realizm üslubu üstünlük qazanıb. Bu əsərləri janr etibarilə dörd qismə bölmək olar. Onlardan məişət səhnələri (tematik rəsmlər), portret, mənzərə və kostyum eskizlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 1935-ci ildə kətan üzərində yağlı boya ilə çəkilmiş “Toy” əsəri əslində Reyhan xanımın diplom işi olmuşdur. O bu əsəri ilk dəfə 1936-cı ildə təşkil edilmiş sərgidə nümayiş etdirmişdir. Hazırda “Toy” əsəri Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasında mühafizə edilir. Əsər orijinallığı, həyatiliyi, məişətimizi tərənnüm edən etnoqrafik dolğunluğu baxımından olduqca maraqlıdır.
Rəssamın 1935-ci ildə kətan üzərində yağlı boya ilə çəkdiyi növbəti “Köhnə Bakının küçəsi” tablosu süjet xətti ilə çox maraqlıdır. Bu əsərdə təqdim etdiyi süjetdə Reyhan xanım köhnə ticarət köşklərinin ümumi səciyyəsini yaradır, kəndli üçün diləkcə yazan mirzə, səbirlə yerə xurcununu qoyub öz kağızını gözləyən kəndli, ikinci planda aşıq-aşıq oynayan yeniyetmələr, hətta dükanlarda satılan məhsullar belə öz dəqiqliyi ilə həyatımızdan götürülmüş ani məqamlardırlar. Əsərin etnoqrafik baxımdan geyim tərzi, kolorit həlli köhnə Bakının məişətini tərənnüm edir. Reyhan xanım məişət səhnələrini bacarıqla yaradan rəssamdır. Bu tablo da inqilabdan əvvəlki Bakını tərənnüm edir.
Reyhan xanım əsərlərində qadın azadlığı mövzusuna da toxunmağa səy göstərmişdir. O Azərbaycan təsviri sənətində ilk olaraq, sosializm realizmi ruhunda yaratdığı “İlk təbliğatçı qadın Mina xala” əsərində iradəli qadın obrazı yaratmağa nail olmuşdur. “Azad olmuş Azərbaycan qadını xilaskarının portreti” əsərində rəssam sanki öz mənəvi portretini yaratmışdır. Azərbaycanlı qız əlində fırça lövhə qarşısında işləyir. Reyhan xanım eyni zamanda istedadlı portret ustası idi. Onun balet ustası “Qəmər Almaszadənin portreti” adlı (1938-1939) əsəri Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində qorunur. Rəssamın Qəmər Almaszadə ilə birlikdə orta məktəbdə oxuması və onların arasında olan tanışlıq münasibətinin dostluğa çevrilməsi bu əsərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Reyhan xanım Topçubaşovanın Mirzə Ələkbər Sabir, Səməd Vurğuna həsr etdiyi portretlər də dəyərli əsərlərdəndirlər. Mənzərə janrında özünü sınayan rəssam “Şahdağ”, “Qayıq”, “Dəniz” (Mərdəkandan görünüş), “Dəniz kənarında çadır”, “Ay qürub çağında” və digər qiymətli əsərlərilə xüsusilə yaddaqalandır. O, mənzərə janrında çəkilmiş silsilə əsərlərin müəllifidir. Bu əsərlərin hər biri əlvanlığı, doğma vətəninin duyğulu, tam dolğun şəkildə tərənnüm edilməsilə qiymətli sayıla bilər. Klassik ədəbiyyata, poeziyaya olan vurğunluğu Reyhan xanımın Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si mövzusunda bir sıra əsərlərinin yaradılması ilə nəticələnir. Bu əsərlər rəssama böyük uğur gətirir.
1938-ci ildən başlayaraq Reyhan xanım Topçubaşova özünü kostyum eskizlərinin yaradılmasında da sınaqdan keçirir. Mahnı və rəqs ansamblının ifaçıları üçün milli geyim dəsti eskizləri tərtib edir. O ümumilikdə çoxlu sayda eskizlər müəllifi, teatr rəssamıdır. Müəllifin yaratdığı eskizlər bu gün Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin, C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin fondlarında saxlanılır. Müəllif eyni zamanda müharibə mövzusuna da müraciət edib. “Cərrah Topçubaşov döyüşçünün həyatını xilas edir” əsəri bu qəbildən olan nümunələrdəndir.
Reyhan xanım Topçubaşova rəssamlıqla yanaşı böyük ictimai iş aparıb, dinamik təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik qurucu qadın olubdur. O həyatının sonunda ağır xəstəliyə düçar olur. Oğlu İbrahimin vaxtsız ölümündən xəbər tutduqdan sonra sevimli övladını haqq denyasında tək qoymamaq, sanki əbədiyyətə qovuşaraq bu uzun yolda ona səfər yoldaşı olmağa tələsir. Oğlunun vəfasından 8 gün sonra, 5 mart 1970-ci il tarixində Azərbaycanın istedadlı qadın rəssamı Reyhan xanım Topçubaşova dünyasını dəyişir. Lakin bu sima, bu bacarıqlı xanım sənətkar qəlblərdə, bədii irsini əmanət etdiyi muzeylərdə və Azərbaycanın tanınmış rəssamlarından M.Abdullayevin və N.Əfəndiyevin fırçaya aldıqları tablolarda əbədi yaşayacaqdır.
Xədicə Əsədova
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin direktor müavini,
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru,
Əməkdar Mədəniyyət işçisi,
Rəssamlar İttifaqının üzvü
Reyhan xanım Əzim Əzimzadənin yaradıcı üslubundan tam bəhrələnib. O zəmanəsinin bir çox gerçəkliklərini çəkdiyi əsərlərində əbədiləşdirib. Onun sulu və yağlı boya ilə çəkdiyi bütün əsərlərində gerçəklik, realizm üslubu üstünlük qazanıb. Bu əsərləri janr etibarilə dörd qismə bölmək olar. Onlardan məişət səhnələri (tematik rəsmlər), portret, mənzərə və kostyum eskizlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 1935-ci ildə kətan üzərində yağlı boya ilə çəkilmiş “Toy” əsəri əslində Reyhan xanımın diplom işi olmuşdur. O bu əsəri ilk dəfə 1936-cı ildə təşkil edilmiş sərgidə nümayiş etdirmişdir. Hazırda “Toy” əsəri Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasında mühafizə edilir. Əsər orijinallığı, həyatiliyi, məişətimizi tərənnüm edən etnoqrafik dolğunluğu baxımından olduqca maraqlıdır.
Rəssamın 1935-ci ildə kətan üzərində yağlı boya ilə çəkdiyi növbəti “Köhnə Bakının küçəsi” tablosu süjet xətti ilə çox maraqlıdır. Bu əsərdə təqdim etdiyi süjetdə Reyhan xanım köhnə ticarət köşklərinin ümumi səciyyəsini yaradır, kəndli üçün diləkcə yazan mirzə, səbirlə yerə xurcununu qoyub öz kağızını gözləyən kəndli, ikinci planda aşıq-aşıq oynayan yeniyetmələr, hətta dükanlarda satılan məhsullar belə öz dəqiqliyi ilə həyatımızdan götürülmüş ani məqamlardırlar. Əsərin etnoqrafik baxımdan geyim tərzi, kolorit həlli köhnə Bakının məişətini tərənnüm edir. Reyhan xanım məişət səhnələrini bacarıqla yaradan rəssamdır. Bu tablo da inqilabdan əvvəlki Bakını tərənnüm edir.
Reyhan xanım əsərlərində qadın azadlığı mövzusuna da toxunmağa səy göstərmişdir. O Azərbaycan təsviri sənətində ilk olaraq, sosializm realizmi ruhunda yaratdığı “İlk təbliğatçı qadın Mina xala” əsərində iradəli qadın obrazı yaratmağa nail olmuşdur. “Azad olmuş Azərbaycan qadını xilaskarının portreti” əsərində rəssam sanki öz mənəvi portretini yaratmışdır. Azərbaycanlı qız əlində fırça lövhə qarşısında işləyir. Reyhan xanım eyni zamanda istedadlı portret ustası idi. Onun balet ustası “Qəmər Almaszadənin portreti” adlı (1938-1939) əsəri Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində qorunur. Rəssamın Qəmər Almaszadə ilə birlikdə orta məktəbdə oxuması və onların arasında olan tanışlıq münasibətinin dostluğa çevrilməsi bu əsərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Reyhan xanım Topçubaşovanın Mirzə Ələkbər Sabir, Səməd Vurğuna həsr etdiyi portretlər də dəyərli əsərlərdəndirlər. Mənzərə janrında özünü sınayan rəssam “Şahdağ”, “Qayıq”, “Dəniz” (Mərdəkandan görünüş), “Dəniz kənarında çadır”, “Ay qürub çağında” və digər qiymətli əsərlərilə xüsusilə yaddaqalandır. O, mənzərə janrında çəkilmiş silsilə əsərlərin müəllifidir. Bu əsərlərin hər biri əlvanlığı, doğma vətəninin duyğulu, tam dolğun şəkildə tərənnüm edilməsilə qiymətli sayıla bilər. Klassik ədəbiyyata, poeziyaya olan vurğunluğu Reyhan xanımın Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si mövzusunda bir sıra əsərlərinin yaradılması ilə nəticələnir. Bu əsərlər rəssama böyük uğur gətirir.
1938-ci ildən başlayaraq Reyhan xanım Topçubaşova özünü kostyum eskizlərinin yaradılmasında da sınaqdan keçirir. Mahnı və rəqs ansamblının ifaçıları üçün milli geyim dəsti eskizləri tərtib edir. O ümumilikdə çoxlu sayda eskizlər müəllifi, teatr rəssamıdır. Müəllifin yaratdığı eskizlər bu gün Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin, C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin fondlarında saxlanılır. Müəllif eyni zamanda müharibə mövzusuna da müraciət edib. “Cərrah Topçubaşov döyüşçünün həyatını xilas edir” əsəri bu qəbildən olan nümunələrdəndir.
Reyhan xanım Topçubaşova rəssamlıqla yanaşı böyük ictimai iş aparıb, dinamik təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik qurucu qadın olubdur. O həyatının sonunda ağır xəstəliyə düçar olur. Oğlu İbrahimin vaxtsız ölümündən xəbər tutduqdan sonra sevimli övladını haqq denyasında tək qoymamaq, sanki əbədiyyətə qovuşaraq bu uzun yolda ona səfər yoldaşı olmağa tələsir. Oğlunun vəfasından 8 gün sonra, 5 mart 1970-ci il tarixində Azərbaycanın istedadlı qadın rəssamı Reyhan xanım Topçubaşova dünyasını dəyişir. Lakin bu sima, bu bacarıqlı xanım sənətkar qəlblərdə, bədii irsini əmanət etdiyi muzeylərdə və Azərbaycanın tanınmış rəssamlarından M.Abdullayevin və N.Əfəndiyevin fırçaya aldıqları tablolarda əbədi yaşayacaqdır.
Xədicə Əsədova
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin direktor müavini,
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru,
Əməkdar Mədəniyyət işçisi,
Rəssamlar İttifaqının üzvü
