Mustafa Kamal Atatürk türk marşalı, inqilabçı dövlət xadimi, yazıçı və Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucu atası olub. 1923-cü ildən 1938-ci il vəfatına qədər Türkiyənin ilk prezidenti olub. O, Türkiyəni dünyəvi, sənayeləşən bir dövlətə çevirən geniş mütərəqqi islahatlar aparıb. İdeoloji cəhətdən dünyəvi və millətçi olan Atatürk siyasəti və ictimai-siyasi nəzəriyyələri kamalizm kimi tanıtdı. Hərbi və siyasi uğurlarına görə Atatürk 20-ci əsrin ən mühüm siyasi liderlərindən biri qəbul edilir.
Atatürk Birinci Dünya Müharibəsi zamanı Gelibolu döyüşündə (1915) Osmanlı türklərinin zəfərinin təmin edilməsindəki rolu ilə məşhurlaşdı. Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətindən və dağılmasından sonra materik Türkiyənin qalib Müttəfiq dövlətlər arasında bölünməsinə müqavimət göstərən Türk Milli Hərəkatına rəhbərlik etdi. İndiki Türkiyənin paytaxtı Ankarada (o vaxt ingiliscə Anqora kimi tanınırdı) müvəqqəti hökumət quraraq, müttəfiqlərin göndərdiyi qüvvələri məğlub etdi. Beləliklə, sonradan Türkiyənin Qurtuluş Savaşı adlandırılan müharibədən qalib çıxdı. O, daha sonra köhnəlmiş Osmanlı İmperiyasını ləğv etməyə başladı və onun yerinə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulduğunu elan etdi.
Yeni qurulan Türkiyə Cümhuriyyətinin prezidenti kimi Atatürk müasir, mütərəqqi və dünyəvi milli dövlət qurmaq məqsədi ilə ciddi siyasi, iqtisadi və mədəni islahatlar proqramı başlatdı. İbtidai təhsili pulsuz və icbari etdi, ölkənin hər yerində minlərlə yeni məktəb açdı. O, həmçinin köhnə Osmanlı türk əlifbasını əvəz edərək latın əsaslı türk əlifbasını təqdim etdi. Türk qadınları Atatürkün prezidentliyi dövründə bərabər vətəndaş və siyasi hüquqlar əldə etdilər. Xüsusən də qadınlara yerli seçkilərdə səsvermə hüququ № 322-ci Qanunla verilmişdir. 3 aprel 1930-cu ildə və bir neçə il sonra, 1934-cü ildə tam ümumi seçki hüququ verilmişdir.
Onun hökuməti türkləşdirmə siyasəti apararaq, homogen və vahid xalq yaratmağa çalışırdı. Atatürk dövründə qeyri-türk azlıqlara ictimai yerlərdə türkcə danışmaq üçün təzyiq edilirdi. Qeyri-türk toponimləri və azlıqların soyadları türkcə tərcümələrlə dəyişdirilməli idi. Türkiyə Parlamenti onun müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında oynadığı rolu nəzərə alaraq 1934-cü ildə ona “Türklərin Atası” mənasını verən Atatürk soyadını verdi. O, 10 noyabr 1938-ci ildə İstanbulda Dolmabahçe sarayında 57 yaşında vəfat etdi; onun yerinə uzun müddət baş naziri olan İsmət İnönü prezident seçildi. Onun 1953-cü ildə tikilib istifadəyə verilmiş Ankaradakı məqbərəsi məşhur “Yurtta sülh, dünyada sülh” ifadəsinin şərəfinə Sülh Parkı adlanan parkla əhatə olunub.
1981-ci ildə Atatürkün anadan olmasının 100-cü ildönümündə onun xatirəsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və YUNESKO tərəfindən ehtiramla yad edilib, həmin il Dünyada Atatürk İli elan edib. Atatürkün 100 illik yubileyi ilə bağlı Qətnamə qəbul edilib və onu “Atatürkə verilən ilk mübarizənin lideri” kimi xarakterizə edib. Atatürk həm Türkiyədə, həm də dünyada onun şərəfinə adlandırılan bir çox abidə və yerlə anılır.
Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ilin ilk aylarında Osmanlı İmperiyasının Selanik şəhərində anadan olmuşdur. Valideynləri əslən Kodžadjikdən olan milis zabiti, sənəd xadimi və taxta-şalban taciri Əli Rıza Əfəndi və Zübeyde Xanım idi. Mustafanın bacılarından yalnız biri, Makbule adlı bacısı sağ qaldı. 1956-cı ildə vəfat etmişdir. Endryu Manqonun dediyinə görə, onun ailəsi müsəlman, türkdilli orta təbəqədən ibarət idi. Bəzi müəlliflər onun atası Əli Rızanın alban mənşəli olduğunu düşünürlər, lakin Falih Rıfkı Atay, Vamık D. Volkan, Dinamo’ya görə , Əli Rızanın əcdadları türklər olub, nəticədə Anadolunun Aydın vilayətindəki Söke soyundan gəliblər. Anası Zübeydənin türk əsilli olduğu güman edilir və Şevkət Süreyya Aydemirə görə Yörük nəslindən idi. Digər mənbələrə görə o, yəhudi və ya bolqar idi. Osmanlı dövründə Selanikdə böyük yəhudi icması olduğundan, onun islahatlarından narahat olan bir çox islamçı müxaliflər Atatürkün Dönme əcdadlarının olduğunu, yəni açıq şəkildə İslamı qəbul edən yəhudilərin olduğunu, lakin hələ də gizli şəkildə Yəhudiliyə inanclarını qoruyub saxladıqlarını iddia edirdilər.
Mustafa Kamal Atatürk dörd dəfə ailə həyatı qurmuşdur. Xanımları Eleni Karinte, Fikriyə Xanım, Dimitrina Kovaçeva və Lətifə Uşaklıgil olmuşdur. Makedoniyanın Bitola şəhərində tələbə olarkən ona aşiq olan Eleni ilə münasibətləri haqqında çox az şey məlumdur. Fikriyə qan qohumu olmasa da, Atatürkün əmisi qızı idi (Atatürkün ögey atası Raqıp bəyin bacısının qızı idi). Fikriyə Atatürkə ehtirasla bağlandı, ona olan hisslərinin tam miqyası bəlli deyil, ancaq Fikriyə misirli ərindən boşanıb İstanbula qayıtdıqdan sonra çox yaxın olduqları dəqiqdir. Qurtuluş Döyüşü zamanı onunla birlikdə Ankaranın Çankaya şəhərində şəxsi köməkçisi olaraq yaşayıb.
Lakin 1922-ci ildə türk ordusu İzmirə daxil olduqdan sonra Atatürk atası gəmiçilik maqnatı Müammer Uşakizadənin evində qalarkən Lətifə ilə tanış olur. Lətifə Atatürkə aşiq olur, yenə də bunun nə dərəcədə qarşılıqlı olduğu bilinmir, amma Lətifənin intellektinə heyran olduğu şübhəsizdir. O, Sorbonnanın məzunu idi və müharibə başlayanda Londonda ingilis dilini öyrənirdi. 29 yanvar 1923-cü ildə onlar evləndilər. Lətifə Fikriyəni qısqanaraq Çankayada evdən çıxmasını tələb edib. Fikriyə çox pərişan oldu. Rəsmi məlumatlara görə, o, Atatürkün ona hədiyyə etdiyi tapança ilə özünü güllələyib. Ancaq onun əvəzinə öldürüldüyü barədə şayiələr yayıldı.
1937-ci ildə Atatürkün səhhətinin pisləşdiyini göstərən əlamətlər görünməyə başladı. 1938-ci ilin əvvəllərində Yalovada səfərdə olarkən ağır xəstəlikdən əziyyət çəkir. O, müalicə üçün İstanbula gedib və orada sirroz diaqnozu qoyulub. İstanbulda olduğu müddətdə adi həyat tərzini davam etdirmək üçün səy göstərsə də, sonunda xəstəliyinə tab gətirdi. 10 noyabr 1938-ci ildə 57 yaşında Dolmabaxça sarayında vəfat etmişdir. O, vəzifədə ölən Türkiyənin ilk prezidenti idi. Onun öldüyü yataq otağındakı saat hələ də onun ölüm saatına, səhər saat 9:05-ə qoyulub.
Atatürkün dəfn mərasimi Türkiyədə həm kədər, həm də qürur hissi doğurdu və 17 ölkə xüsusi nümayəndələr göndərdi, doqquz silahlı dəstə isə kortecə qatıldı. Atatürkün cənazəsi əvvəlcə Ankara Etnoqrafiya Muzeyində torpağa tapşırılmışdı, lakin 10 noyabr 1953-cü ildə (ölümündən 15 il sonra) 42 tonluq sarkofaqda Ankara, Anıtkabirə baxan məqbərəyə köçürüldü.
Atatürk Birinci Dünya Müharibəsi zamanı Gelibolu döyüşündə (1915) Osmanlı türklərinin zəfərinin təmin edilməsindəki rolu ilə məşhurlaşdı. Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətindən və dağılmasından sonra materik Türkiyənin qalib Müttəfiq dövlətlər arasında bölünməsinə müqavimət göstərən Türk Milli Hərəkatına rəhbərlik etdi. İndiki Türkiyənin paytaxtı Ankarada (o vaxt ingiliscə Anqora kimi tanınırdı) müvəqqəti hökumət quraraq, müttəfiqlərin göndərdiyi qüvvələri məğlub etdi. Beləliklə, sonradan Türkiyənin Qurtuluş Savaşı adlandırılan müharibədən qalib çıxdı. O, daha sonra köhnəlmiş Osmanlı İmperiyasını ləğv etməyə başladı və onun yerinə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulduğunu elan etdi.
Yeni qurulan Türkiyə Cümhuriyyətinin prezidenti kimi Atatürk müasir, mütərəqqi və dünyəvi milli dövlət qurmaq məqsədi ilə ciddi siyasi, iqtisadi və mədəni islahatlar proqramı başlatdı. İbtidai təhsili pulsuz və icbari etdi, ölkənin hər yerində minlərlə yeni məktəb açdı. O, həmçinin köhnə Osmanlı türk əlifbasını əvəz edərək latın əsaslı türk əlifbasını təqdim etdi. Türk qadınları Atatürkün prezidentliyi dövründə bərabər vətəndaş və siyasi hüquqlar əldə etdilər. Xüsusən də qadınlara yerli seçkilərdə səsvermə hüququ № 322-ci Qanunla verilmişdir. 3 aprel 1930-cu ildə və bir neçə il sonra, 1934-cü ildə tam ümumi seçki hüququ verilmişdir.
Onun hökuməti türkləşdirmə siyasəti apararaq, homogen və vahid xalq yaratmağa çalışırdı. Atatürk dövründə qeyri-türk azlıqlara ictimai yerlərdə türkcə danışmaq üçün təzyiq edilirdi. Qeyri-türk toponimləri və azlıqların soyadları türkcə tərcümələrlə dəyişdirilməli idi. Türkiyə Parlamenti onun müasir Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında oynadığı rolu nəzərə alaraq 1934-cü ildə ona “Türklərin Atası” mənasını verən Atatürk soyadını verdi. O, 10 noyabr 1938-ci ildə İstanbulda Dolmabahçe sarayında 57 yaşında vəfat etdi; onun yerinə uzun müddət baş naziri olan İsmət İnönü prezident seçildi. Onun 1953-cü ildə tikilib istifadəyə verilmiş Ankaradakı məqbərəsi məşhur “Yurtta sülh, dünyada sülh” ifadəsinin şərəfinə Sülh Parkı adlanan parkla əhatə olunub.
1981-ci ildə Atatürkün anadan olmasının 100-cü ildönümündə onun xatirəsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və YUNESKO tərəfindən ehtiramla yad edilib, həmin il Dünyada Atatürk İli elan edib. Atatürkün 100 illik yubileyi ilə bağlı Qətnamə qəbul edilib və onu “Atatürkə verilən ilk mübarizənin lideri” kimi xarakterizə edib. Atatürk həm Türkiyədə, həm də dünyada onun şərəfinə adlandırılan bir çox abidə və yerlə anılır.
Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ilin ilk aylarında Osmanlı İmperiyasının Selanik şəhərində anadan olmuşdur. Valideynləri əslən Kodžadjikdən olan milis zabiti, sənəd xadimi və taxta-şalban taciri Əli Rıza Əfəndi və Zübeyde Xanım idi. Mustafanın bacılarından yalnız biri, Makbule adlı bacısı sağ qaldı. 1956-cı ildə vəfat etmişdir. Endryu Manqonun dediyinə görə, onun ailəsi müsəlman, türkdilli orta təbəqədən ibarət idi. Bəzi müəlliflər onun atası Əli Rızanın alban mənşəli olduğunu düşünürlər, lakin Falih Rıfkı Atay, Vamık D. Volkan, Dinamo’ya görə , Əli Rızanın əcdadları türklər olub, nəticədə Anadolunun Aydın vilayətindəki Söke soyundan gəliblər. Anası Zübeydənin türk əsilli olduğu güman edilir və Şevkət Süreyya Aydemirə görə Yörük nəslindən idi. Digər mənbələrə görə o, yəhudi və ya bolqar idi. Osmanlı dövründə Selanikdə böyük yəhudi icması olduğundan, onun islahatlarından narahat olan bir çox islamçı müxaliflər Atatürkün Dönme əcdadlarının olduğunu, yəni açıq şəkildə İslamı qəbul edən yəhudilərin olduğunu, lakin hələ də gizli şəkildə Yəhudiliyə inanclarını qoruyub saxladıqlarını iddia edirdilər.
Mustafa Kamal Atatürk dörd dəfə ailə həyatı qurmuşdur. Xanımları Eleni Karinte, Fikriyə Xanım, Dimitrina Kovaçeva və Lətifə Uşaklıgil olmuşdur. Makedoniyanın Bitola şəhərində tələbə olarkən ona aşiq olan Eleni ilə münasibətləri haqqında çox az şey məlumdur. Fikriyə qan qohumu olmasa da, Atatürkün əmisi qızı idi (Atatürkün ögey atası Raqıp bəyin bacısının qızı idi). Fikriyə Atatürkə ehtirasla bağlandı, ona olan hisslərinin tam miqyası bəlli deyil, ancaq Fikriyə misirli ərindən boşanıb İstanbula qayıtdıqdan sonra çox yaxın olduqları dəqiqdir. Qurtuluş Döyüşü zamanı onunla birlikdə Ankaranın Çankaya şəhərində şəxsi köməkçisi olaraq yaşayıb.
Lakin 1922-ci ildə türk ordusu İzmirə daxil olduqdan sonra Atatürk atası gəmiçilik maqnatı Müammer Uşakizadənin evində qalarkən Lətifə ilə tanış olur. Lətifə Atatürkə aşiq olur, yenə də bunun nə dərəcədə qarşılıqlı olduğu bilinmir, amma Lətifənin intellektinə heyran olduğu şübhəsizdir. O, Sorbonnanın məzunu idi və müharibə başlayanda Londonda ingilis dilini öyrənirdi. 29 yanvar 1923-cü ildə onlar evləndilər. Lətifə Fikriyəni qısqanaraq Çankayada evdən çıxmasını tələb edib. Fikriyə çox pərişan oldu. Rəsmi məlumatlara görə, o, Atatürkün ona hədiyyə etdiyi tapança ilə özünü güllələyib. Ancaq onun əvəzinə öldürüldüyü barədə şayiələr yayıldı.
1937-ci ildə Atatürkün səhhətinin pisləşdiyini göstərən əlamətlər görünməyə başladı. 1938-ci ilin əvvəllərində Yalovada səfərdə olarkən ağır xəstəlikdən əziyyət çəkir. O, müalicə üçün İstanbula gedib və orada sirroz diaqnozu qoyulub. İstanbulda olduğu müddətdə adi həyat tərzini davam etdirmək üçün səy göstərsə də, sonunda xəstəliyinə tab gətirdi. 10 noyabr 1938-ci ildə 57 yaşında Dolmabaxça sarayında vəfat etmişdir. O, vəzifədə ölən Türkiyənin ilk prezidenti idi. Onun öldüyü yataq otağındakı saat hələ də onun ölüm saatına, səhər saat 9:05-ə qoyulub.
Atatürkün dəfn mərasimi Türkiyədə həm kədər, həm də qürur hissi doğurdu və 17 ölkə xüsusi nümayəndələr göndərdi, doqquz silahlı dəstə isə kortecə qatıldı. Atatürkün cənazəsi əvvəlcə Ankara Etnoqrafiya Muzeyində torpağa tapşırılmışdı, lakin 10 noyabr 1953-cü ildə (ölümündən 15 il sonra) 42 tonluq sarkofaqda Ankara, Anıtkabirə baxan məqbərəyə köçürüldü.
