Azərbaycanın görkəmli diplomatı Mahmud xan...
XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında önəmli rol oynamış şəxslərdən biri də Mahmud xan Mirzə Ələsgər oğlu Əlaülmülk olmuşdur. O, məşhur Azərbaycan alimi Mirzə Məhəmmədrəfi Nizamülüləmanın və siyasi xadim Mirzə Əsədulla xanın qardaşıdır. Onun qardaşı Mirzə Əsədulla xan da özü kimi çox önəmli dövlət işlərində çalışmış, dövrünün məşhur diplomatlarından biri olmuşdur. Mahmud xan gənc yaşlarından mühüm vəzifələrə irəli çəkilmiş, Azərbaycan hökumətinin idarə olunmasında yaxından iştirak etmişdir.
Mahmud xan Mirzə Ələsgər oğlu Əlaülmülk 258-ci ildə (1842) anadan olmuşdur. O, gənclik illərində bir müddət Tiflisdə yaşamış, oradan qayıtdıqdan sonra Təbrizdə hökumət idarəçiliyində çalışmış, Azərbaycan valisi tərəfindən maliyyə işləri üzrə məsul vəzifəyə təyin olunmuşdur. Mahmud xan bu vəzifəyə görə “Vəkili-dəftər” ləqəbini almışdır. O, sonrakı siyasi fəaliyyətilə uzun və zəngin bir yol keçmişdir.
Mahmud xan Azərbaycanda bir qədər işlədikdən sonra Tehrana çağırılıb, oradan London sarayına ezam edilmişdir. Londonda 6 aylıq missiyasını yerinə yetirdikdən sonra geri qayıdan Mahmud xanı İran hökuməti 1873-cü ildə Həştərxanda İran səfirliyinə göndərmişdir. Bu zaman Mahmud xanın böyük qardaşı Əsədulla xan İranın Tiflisdəki baş konsulu vəzifəsində idi. Mahmud xan 4 il Həştərxanda baş konsul kimi çalışmışdır. 1877-ci ildə Mahmud xanın Tiflisdə baş konsul olan qardaşı Mirzə Əsədulla xan İranın Peterburqda İşlər vəkili vəzifəsinə seçildikdə, həmin il Mahmud xan qardaşının əvəzinə Tiflisdə İranın baş konsulu təyin olunmuşdur. O, 6 il də bu vəzifədə çalışmışdır.
“Vikipedia”nın Mahmud xan haqqındakı məlumatında deyilir ki, o, 1883-cü ildə İran dövlətinin Peterburqdakı səfirliyində müstəşar vəzifəsinə göndərilib. Mirzə Əsədulla xan Vəkilülmülk Peterburqda İranın səlahiyyətli nümayəndəsi vəzifəsini icra edərkən o, müvəqqəti olaraq Tehrana çağırılmışdı. Qardaşı olmadığı müddətdə Mahmud xan səfirlikdə işlər vəkili vəzifəsində çalışmış, bu tarixdən o, Mahmud xan Kardar kimi tanınmışdır. Daha sonra o, 1303-cü ildən (1885/86) İranın Peterburqdakı səfirliyinin 1-ci katibi seçilmiş, bir il sonar 1886-cı ildən vəziri-muxtar (səlahiyyətli nümayəndə) təyin olunmuşdur. O, yaxşı işinə görə Iran dövləti tərəfindən “Əlaülmülk” ləqəbinə layiq görülmüşdür.
Rusiya və Türkiyədə səfir
Mahmud xan Əlaülmülk 9 il İranın Rusiyada səfiri olmuş (1886-1895) və bundan sonra İstanbulda səfir vəzifəsini bacarıqlı diplomat kimi icra etməyə başlamışdır. 1896-cı ilin may ayında Nəsrəddin şahaÿikinci dəfə sui-qəsd edildi və şah aldığı güllə yarasından vəfat etdi. Səfir Mahmud xan İran dövlətindən İstanbulda gizlənmiş qatillərin tapılıb həbs edilməsi barədə göstəriş aldı. Mirzə Həsən xan Xəbirülmülkün axtarışı ilə əlaqədar Osmanlı dövləti ilə danışıqlar başlandı. Nəhayət, hər üç nəfər Mahmud xanın nəzarəti altında sərhədə gətirilərək, İran məmurlarına təhvil verildi.
Mahmud xan 7 il İranın İstanbulda səfiri olmuş, 1901-ci ildə onu Mirzə Rza xan Daneş əvəz etmişdir. O, həmin il Tehrana çağırılaraq Kirman hakimi təyin olunmuşdur.
Araşdırmaçı yazar Ənvər Çingizoğlunun azərbaycanlı diplomat haqqındakı məqaləsində qeyd edilir ki, Mahmud xan uzun müddət xarici ölkələrdə diplomatik missiyasını uğurla yerinə yetirmişdir. O, Kirman hakimi olarkən insanlarla gözəl rəftarı və yaxşı işi ilə tanınmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, zəmanəsinin və İran dövlətinin qəbul etdiyi sərt qanunlarla işləməyən və son dərəcə sadə olan bu şəxs haqqında maraqlı hekayətlər danışılırdı. Deyilənlərə görə, o, birinin görüşünə gedərkən, digər hakimlərdən fərqli olaraq, özündən əvvəldə və arxada əli çomaqlı yüz nəfər fərraşın yürüməsinə izin verməzmiş. O, özü ulağa minərək bircə nökərlə (o da ulağın və yaxud atın üstündə olardı) lazım olan yerə yola düşərmiş. Bu səbəbdən də xalq arasında sadəliyi ilə məşhurlaşmışdı. Kirman əhalisi Mahmud xana zarafatla “Hakimi-do xəre” (iki uzunqulaqlı hakim) adını vermişdi. Mahmud xan il yarım Kirman hakimi olmuş, 1902-ci ildə oradan azad edildikdən sonra bir müddət işsiz qalmışdır.
Sonra o, 1907-ci ildə Atabəyin (Mirzə Əliəsgər xan Əminussultan) təşkil etdiyi kabinədə 4 ay ədliyyə naziri vəzifəsində çalışmışdır.
Mahmud xan ömrünün axırlarında Tehranda yaşamışdır. O, 1344-cü ildə (1926) 87 yaşında vəfat etmiş, Qum şəhərində, ailə məqbərəsində dəfn olunmuşdur. Mahmud xan da digər qardaşları kimi çox zəngin bir şəxs olmuşdur. Lakin o, çox sadə və təvazökar bir insan idi.
Oğlu Mirzə Möhsün xan tanınmış bir şəxs idi və “Salari-Müəyyəd” ləqəbini daşıyırdı.
Böyük qardaş Mirzə Əsədulla xan
Mahmud xanın böyük qardaşı Mirzə Əsədulla xan da Nəsrəddin şah Qacar hakimiyyəti dövrünün ictimai xadimləri içərisində öz bacarığı və nüfuzu ilə seçilən şəxsiyyət olmuşdur. O, Mahmud xandan da irəlidə olan görkəmli bir diplomat kimi tanınırdı. Əsədulla xan Xarici İşlər Nazirliyinin əməkdaşı idi və İranı bir sıra xarici dövlətlərdə diplomat kimi təmsil etmişdir. Bu iki qardaşın fəaliyyət dövrü təxminən eyni vaxtlara düşmüş, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bəzən onlar bir-birinin ardınca eyni vəzifəyə təyin olunmuşdular. O, 1884-1887-ci illərdə İranın Peterburqda səlahiyyətli nümayəndəsi olmuş və “Vəkilülmülk” ləqəbini almışdır. 1887-ci ildə Peterburqdan geri çağırılaraq, vəfat etmiş Mustafa xanın yerinə Ərdəbil və Xoy hakimi təyin olunmuşdur. O, hələ Peterburqdan əvvəl, yəni, 1877-ci ildə Tiflisdə baş konsul kimi çalışmışdır.
Mirzə Əsədulla xan 1890-1892-ci illərdə İranın İstanbulda səfiri olmuş və “Nizamüddövlə” ləqəbini almışdır. O, sonralar da mühüm dövlət vəzifələrində çalışmışdır. 1895-ci ildə Fars vilayətinin general-qubernatoru olmuş, bu vəzifədə 1895-ci ilədək, yəni, ədliyyə naziri vəzifəsinə təyin edilənədək çalışmışdır. Həmin il Tehranın hakimi vəzifəsi də ona tapşırılmışdı.
Mirzə Əsədulla xan 1899-cu ildə Böyük Dövlət Şurasına başçı təyin olunmuş, ömrünün sonunadək burada çalışmışdır. O, 1901-ci ildə vəfat etmişdir. Oğlu Mirzə Yəhya xan sonralar onun vaxtilə daşıdığı “Nizamüddövlə” ləqəbinə layiq görülmüşdür.
Görkəmli Azərbaycan alimi Mirzə Əbdürrəhim Talıbov Təbrizi ondan bəhs etmiş, onu zəkalı bir şəxsiyyət kimi yüksək qiymətləndirmişdir.
XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında önəmli rol oynamış şəxslərdən biri də Mahmud xan Mirzə Ələsgər oğlu Əlaülmülk olmuşdur. O, məşhur Azərbaycan alimi Mirzə Məhəmmədrəfi Nizamülüləmanın və siyasi xadim Mirzə Əsədulla xanın qardaşıdır. Onun qardaşı Mirzə Əsədulla xan da özü kimi çox önəmli dövlət işlərində çalışmış, dövrünün məşhur diplomatlarından biri olmuşdur. Mahmud xan gənc yaşlarından mühüm vəzifələrə irəli çəkilmiş, Azərbaycan hökumətinin idarə olunmasında yaxından iştirak etmişdir.
Mahmud xan Mirzə Ələsgər oğlu Əlaülmülk 258-ci ildə (1842) anadan olmuşdur. O, gənclik illərində bir müddət Tiflisdə yaşamış, oradan qayıtdıqdan sonra Təbrizdə hökumət idarəçiliyində çalışmış, Azərbaycan valisi tərəfindən maliyyə işləri üzrə məsul vəzifəyə təyin olunmuşdur. Mahmud xan bu vəzifəyə görə “Vəkili-dəftər” ləqəbini almışdır. O, sonrakı siyasi fəaliyyətilə uzun və zəngin bir yol keçmişdir.
Mahmud xan Azərbaycanda bir qədər işlədikdən sonra Tehrana çağırılıb, oradan London sarayına ezam edilmişdir. Londonda 6 aylıq missiyasını yerinə yetirdikdən sonra geri qayıdan Mahmud xanı İran hökuməti 1873-cü ildə Həştərxanda İran səfirliyinə göndərmişdir. Bu zaman Mahmud xanın böyük qardaşı Əsədulla xan İranın Tiflisdəki baş konsulu vəzifəsində idi. Mahmud xan 4 il Həştərxanda baş konsul kimi çalışmışdır. 1877-ci ildə Mahmud xanın Tiflisdə baş konsul olan qardaşı Mirzə Əsədulla xan İranın Peterburqda İşlər vəkili vəzifəsinə seçildikdə, həmin il Mahmud xan qardaşının əvəzinə Tiflisdə İranın baş konsulu təyin olunmuşdur. O, 6 il də bu vəzifədə çalışmışdır.
“Vikipedia”nın Mahmud xan haqqındakı məlumatında deyilir ki, o, 1883-cü ildə İran dövlətinin Peterburqdakı səfirliyində müstəşar vəzifəsinə göndərilib. Mirzə Əsədulla xan Vəkilülmülk Peterburqda İranın səlahiyyətli nümayəndəsi vəzifəsini icra edərkən o, müvəqqəti olaraq Tehrana çağırılmışdı. Qardaşı olmadığı müddətdə Mahmud xan səfirlikdə işlər vəkili vəzifəsində çalışmış, bu tarixdən o, Mahmud xan Kardar kimi tanınmışdır. Daha sonra o, 1303-cü ildən (1885/86) İranın Peterburqdakı səfirliyinin 1-ci katibi seçilmiş, bir il sonar 1886-cı ildən vəziri-muxtar (səlahiyyətli nümayəndə) təyin olunmuşdur. O, yaxşı işinə görə Iran dövləti tərəfindən “Əlaülmülk” ləqəbinə layiq görülmüşdür.
Rusiya və Türkiyədə səfir
Mahmud xan Əlaülmülk 9 il İranın Rusiyada səfiri olmuş (1886-1895) və bundan sonra İstanbulda səfir vəzifəsini bacarıqlı diplomat kimi icra etməyə başlamışdır. 1896-cı ilin may ayında Nəsrəddin şahaÿikinci dəfə sui-qəsd edildi və şah aldığı güllə yarasından vəfat etdi. Səfir Mahmud xan İran dövlətindən İstanbulda gizlənmiş qatillərin tapılıb həbs edilməsi barədə göstəriş aldı. Mirzə Həsən xan Xəbirülmülkün axtarışı ilə əlaqədar Osmanlı dövləti ilə danışıqlar başlandı. Nəhayət, hər üç nəfər Mahmud xanın nəzarəti altında sərhədə gətirilərək, İran məmurlarına təhvil verildi.
Mahmud xan 7 il İranın İstanbulda səfiri olmuş, 1901-ci ildə onu Mirzə Rza xan Daneş əvəz etmişdir. O, həmin il Tehrana çağırılaraq Kirman hakimi təyin olunmuşdur.
Araşdırmaçı yazar Ənvər Çingizoğlunun azərbaycanlı diplomat haqqındakı məqaləsində qeyd edilir ki, Mahmud xan uzun müddət xarici ölkələrdə diplomatik missiyasını uğurla yerinə yetirmişdir. O, Kirman hakimi olarkən insanlarla gözəl rəftarı və yaxşı işi ilə tanınmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, zəmanəsinin və İran dövlətinin qəbul etdiyi sərt qanunlarla işləməyən və son dərəcə sadə olan bu şəxs haqqında maraqlı hekayətlər danışılırdı. Deyilənlərə görə, o, birinin görüşünə gedərkən, digər hakimlərdən fərqli olaraq, özündən əvvəldə və arxada əli çomaqlı yüz nəfər fərraşın yürüməsinə izin verməzmiş. O, özü ulağa minərək bircə nökərlə (o da ulağın və yaxud atın üstündə olardı) lazım olan yerə yola düşərmiş. Bu səbəbdən də xalq arasında sadəliyi ilə məşhurlaşmışdı. Kirman əhalisi Mahmud xana zarafatla “Hakimi-do xəre” (iki uzunqulaqlı hakim) adını vermişdi. Mahmud xan il yarım Kirman hakimi olmuş, 1902-ci ildə oradan azad edildikdən sonra bir müddət işsiz qalmışdır.
Sonra o, 1907-ci ildə Atabəyin (Mirzə Əliəsgər xan Əminussultan) təşkil etdiyi kabinədə 4 ay ədliyyə naziri vəzifəsində çalışmışdır.
Mahmud xan ömrünün axırlarında Tehranda yaşamışdır. O, 1344-cü ildə (1926) 87 yaşında vəfat etmiş, Qum şəhərində, ailə məqbərəsində dəfn olunmuşdur. Mahmud xan da digər qardaşları kimi çox zəngin bir şəxs olmuşdur. Lakin o, çox sadə və təvazökar bir insan idi.
Oğlu Mirzə Möhsün xan tanınmış bir şəxs idi və “Salari-Müəyyəd” ləqəbini daşıyırdı.
Böyük qardaş Mirzə Əsədulla xan
Mahmud xanın böyük qardaşı Mirzə Əsədulla xan da Nəsrəddin şah Qacar hakimiyyəti dövrünün ictimai xadimləri içərisində öz bacarığı və nüfuzu ilə seçilən şəxsiyyət olmuşdur. O, Mahmud xandan da irəlidə olan görkəmli bir diplomat kimi tanınırdı. Əsədulla xan Xarici İşlər Nazirliyinin əməkdaşı idi və İranı bir sıra xarici dövlətlərdə diplomat kimi təmsil etmişdir. Bu iki qardaşın fəaliyyət dövrü təxminən eyni vaxtlara düşmüş, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bəzən onlar bir-birinin ardınca eyni vəzifəyə təyin olunmuşdular. O, 1884-1887-ci illərdə İranın Peterburqda səlahiyyətli nümayəndəsi olmuş və “Vəkilülmülk” ləqəbini almışdır. 1887-ci ildə Peterburqdan geri çağırılaraq, vəfat etmiş Mustafa xanın yerinə Ərdəbil və Xoy hakimi təyin olunmuşdur. O, hələ Peterburqdan əvvəl, yəni, 1877-ci ildə Tiflisdə baş konsul kimi çalışmışdır.
Mirzə Əsədulla xan 1890-1892-ci illərdə İranın İstanbulda səfiri olmuş və “Nizamüddövlə” ləqəbini almışdır. O, sonralar da mühüm dövlət vəzifələrində çalışmışdır. 1895-ci ildə Fars vilayətinin general-qubernatoru olmuş, bu vəzifədə 1895-ci ilədək, yəni, ədliyyə naziri vəzifəsinə təyin edilənədək çalışmışdır. Həmin il Tehranın hakimi vəzifəsi də ona tapşırılmışdı.
Mirzə Əsədulla xan 1899-cu ildə Böyük Dövlət Şurasına başçı təyin olunmuş, ömrünün sonunadək burada çalışmışdır. O, 1901-ci ildə vəfat etmişdir. Oğlu Mirzə Yəhya xan sonralar onun vaxtilə daşıdığı “Nizamüddövlə” ləqəbinə layiq görülmüşdür.
Görkəmli Azərbaycan alimi Mirzə Əbdürrəhim Talıbov Təbrizi ondan bəhs etmiş, onu zəkalı bir şəxsiyyət kimi yüksək qiymətləndirmişdir.
