"Füyuzat"ın başqa bir müəllifi- Əhməd Kamal

“Füyuzat”dakı ilk yazısı məcmuə özünün bir illik ömrünün yarısını başa vurandan sonra – 16 may 1907-ci il tarixli 17-ci sayda çap olunmuşdu.“Fəlsəfeyi-pərişan” adlanan bu şeir müəllifinin müəyyən poetik istedadından, habelə ənənəvi poeziyaya hansısa yeniliklər gətirmək niyyətindən xəbər verirdi.

Mayın 25-də çıxan növbəti sayda isə baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə qələmindən çıxması şübhə doğurmayan “İdarədən” adlı “Yeni qələm yoldaşımız” başlıqlı qeyddə şeir müəllifi barəsində müxtəsər məlumat verilmişdi: “...idarəmiz bu məcmuənin bir qat daha kəsbi-təkmil etməsi əsbabını düşünməkdə olduğundan Osmanlı türklərinin ən mükəmməl mühərrir və şairlərindən Əhməd Kamal bəyi Bakıya dəvətə məcbur oldu... Bundan sonra müntəzəmən asari-qələmiyyəsi ilə məcmuəmizi təzyinə qeyrət edəcəkdir”.

Əli bəy özünə məxsus yüksək mədəniyyət və taktla Əhməd Kamalı sadəcə “Osmanlı türklərinin ən mükəmməl mühərrir və şairlərindən biri” kimi təqdim etməklə kifayətlənmirdi. Həm də onun jurnalın gələcəyi ilə bağlı qaçılmaz zərurət üzündən Bakıya dəvət edildiyini vurğulayırdı. Əslində isə, vəziyyət təsvir olunandan bir qədər fərqli idi. Lakin bu barədə bir qədər sonra...

Adı hələlik məcmuə oxucularına heç nə deməyən yeni əməkdaşın şəxsiyyəti, ədəbi keçmişi, jurnalistika təcrübəsi barəsində də eyni diqqət və qədirşünaslıqla məlumat verilirdi: “Əhməd Kamal bəy ən əsl istanbullu olub Darüşşəfəq məktəbi-alisindən nəşət etdikdən sonra ibtida o məktəbdə ədəbiyyat müəllimi təyin olunmuş və bir tərəfdən də “Sabah” və “Sərvəti-fünun” qəzetələrində türk ədəbiyyatına xeyli xidmətlərdə bulunmuş və yeni ədəbiyyati-cədidəyə, yəni ədəbiyyatın ən son tərəqqiyyat və təcəddüdatına Tofiq Fikrət, Cənab Şəhabəddin, İsmayıl Səfa, E.Nadir, Hüseyn Suad, N.Surət, Süleyman Nəsib bəylərlə bərabər qeyrət etmişdir”.

Ardınca isə Əli bəy “yeni qələm yoldaşının” daha yaxşı tanıtmaq üçün aşağıdakı bilgiləri də “Füyuzat” oxucularının diqqətinə çatdırmağı zəruri saymışdı: “Qarelərimizin əksərincə məlum olan “Doğru söz”ü təsis eyləmiş idi. Bəzi əsbabi-xüsusiyyəyə məbni “Doğru söz” 13-cü nömrəsindən təvqif ilə Misiri tərkə məcbur olmuşdur. “Füyuzat”ın qayeyi-amali zatən doğru sözlərlə nəşri-feyzi-həqiqət olduğundan doğru sözlər söyləyənlər doqquz köydən deyil ya, doxsan köydən qovulsalar belə onlara kamali-meyli-məhəbbətlə ağuşi-iştiyaqını açacağı təbiidir”.

Sitat gətirilən sətirlər kifayət qədər intriqa doğurucu mahiyyət daşımaqla yanaşı “Füyuzat”ın yeni əməkdaşının heç də sıradan bir adam olmadığını göstərirdi. Türk publisisti, şair, tənqidçi, pedaqoq, “gənc türklər” hərəkatının tanınmış simalarından sayılan Əhməd Kamalın (1934-cü ildə Türkiyədə soyad qanunu qəbul edildikdən sonra özünə Akünal familiyası götürmüşdü) hadisələrlə zəngin həyatı, xüsusən də ötən əsrin əvvəllərində Bakıdakı fəaliyyəti bunun məhz belə olduğunu sübuta yetirməkdədir. 1905-ci ilin tarixi dərslərindən sonra Azərbaycanda ictimai-siyasi fikrin, mətbuat və mədəniyyətin sürətli inkişafı dövründə Əhməd Kamal Anadolu və Qafqaz türklərinin yaxınlaşması, “Füyuzat” ədəbiyyatının istiqamətinin, simasının formalaşmasında, eləcə də Bakıda türkçülük ideya cərəyanına əsaslanan yeni məktəblərin qurulmasında müəyyən xidmətlər göstərmişdi.

Milli ədəbiyyatşünaslığımızda bu xidmətlər nə dərəcədə dəyərləndirilmişdir? Əhməd Kamalın poetik irsini toplayan və barəsində ayrıca kitab qələmə alan müasir türk tədqiqatçısı M. Kayahan Özgül həmvətəninin şəxsiyyətinə, yaradıcılıq irsinə Azərbaycanda bəslənən soyuq münasibətdən narazılığını gizlətməmişdir. Bunu aşağıdakı sətirlərdən də sezmək mümkündür: “Müstəqillikdən sonra yazılan ədəbiyyat tarixlərində “Füyuzat”a və Əhməd Kamala dair təsbitlərin dəyişəcəyi yolunda bir ümid daşımaqda idimsə, bu günə qədər bəklədiyim qədirşünaslıq hənuz göstərilmədi”. Çox güman ki, oxucuların diqqətinə təqdim olunan məqalə həyatının müəyyən dövrü Azərbaycanla bağlı olan türk şair və tənqidçisi haqqında ölkəmizdə ilk araşdırmadır. Lakin “Füyuzat”ın latın əlifbasına transliterasiya edilmiş nəşrinin meydanda olması (2006) bu məcmuəyə, onun yaymağa çalışdığı fikir və ideyalara, ətrafında birləşən füyuzatçı ədəbi qüvvələrə, o cümlədən də Əhməd Kamala diqqətin ən yaxşı nümunəsidir.

MACƏRALI YOLUN BAŞLANĞICINDA

Bakıya gələndə Əhməd Kamal 34 yaşında idi. Xeyirxahı Əli bəy Hüseynzadənin yuxarıdakı təqdimatından da göründüyü kimi, İstanbulda, 1873-cü ildə doğulmuşdu. Atası tanınmmış Ocaqağasızadələr ailəsindən Osmanlı ordusunun miralayı (polkovnik –V.Q.) Əhməd Rasim idi. O, Bosniya-Hersoqovina üsyanı zamanı aldığı yaralardan vəfat edəndə oğlunun cəmisi dörd yaşı vardı. Əhməd Kamalın təlim-tərbiyəsi ilə dayısı Fərid İsmayıl Paşa məşğul olmuşdu.

Təhsilini Osmanlı imperiyasının elitar təhsil müəssisəsində – Darüşşəfəq məktəbində almış, 1893-cü ildə buranı “birinci tələbə” ünvanı ilə bitirmişdi. Parisə, Sorbonna Universitetinə getmək istəsə də, Fransa paytaxtının II Sultan Əbdülhəmidə qarşı çıxan “gənc türklər” hərəkatının başlıca mərkəzlərindən birinə çevrilməsi səbəbindən arzusunu gerçəkləşdirə bilməmişdi.

Paris xülyalarını kiçik məmur həyatı ilə dəyişmək lazım gəlmişdi. Əhməd Kamal Avropa fikrinin və yasaq mətbuatın İstanbula daxil olduğu əsas mərkəzlərdən birində – Qalata poçtunda çalışmağa başlamışdı. Həm də bitirdiyi Darüşşəfəq məktəbində müəllimlik etmişdi. XX əsr Azərbaycan publisistikasının tanınmış nümayəndəsi Ömər Faiqin xatirələrindən göründüyü kimi, İstanbulda təhsilini başa vurduqdan sonra o da bir müddət eyni poçt idarəsinin məmuru olmuş, məhz burada müxalif fikirli nəşrlərlə tanışlıq imkanı qazanmışdı.

Xəbərlərdən birincilər sırasında tanışlıq imkanının açılmasına baxmayaraq monoton məmurluq həyatı Əhməd Kamalı özünə çəkməmişdi. Çox tezliklə əsl yerini ədəbiyyat və mətbuatda tapmışdı. İlk şeiri 1895-ci ildə İsmayıl Səfanın redaktorluğu ilə çıxan “Maarif məcmuəsi”ndə çap olunmuşdu. İki il sonra isə artıq özü müstəqil dərgiyə – “Pul məcmuəsi”nə rəhbərlik edirdi. 24 yaşlı gəncin redaktorluğu ilə 1897-1898-ci illərdə bu jurnalın 13 sayı çıxmışdı. Təbii ki, ən fəal müəlliflərdən biri baş redaktorun özü idi. Böyük türk şairi Tofiq Fikrətlə tanışlıq isə onu yeni Osmanlı ədəbiyyatının yarandığı başlıca mərkəzə – “Sərvəti-fünun” jurnalına çəkmişdi. Bu məcmuəyə yaxınlıq isə yalnız ədəbi deyil, həm də siyasi mahiyyət daşıyırdı. Əhməd Kamal yarımçıq qalmış xatirələrində yazırdı:

“Tofiq Fikrət hamımızı “Sərvəti-fünun”a topladı. Orada səmimi və ədəbi, qismən də siyasi bir ailə təşkil etdi. Bu ailənin keyfiyyəti o zamankı hökumətin mahiyyəti ilə uyğun görülmədiyi üçün qarşımıza “Tərcümani-həqiqət”də Əhməd Midhət, “Iqdam”da Əmrullah, “Məlumat”da Əhməd Rasim ilə daha bəzi mətbuat tüfeylilərindən mürəkkəb bir cəbhə təşkil etdirildi. Bizə dekadansmı, simvolistmi demədilər?.. Biz “Sərvəti-fünun”da çalışarkən bir tərəfdən də hökumətin və hökmdarın artıq bütün cəmiyyəti sarmış olan istibdadı ilə də çarpışırdıq. Orada biz ara-sıra münfəridən və ya müctəmiən (tək-tək, yaxud cəm halda – V.Q.) Zəbtiyyə qapısına, yaxud Həsən Paşa karakoluna (o zamankı İstanbulun polis idarələri nəzərdə tutulur – V.Q.) baş çəkməli olurduq”.

Gənc və enerjili Əhməd Kamal az müddətdən sonra daha çox siyasi xarakter almağa başlayan bu yarıleqal toplantıların əsas simasına çevrilmişdi. “Məmləkətin həyatını və istiqbalını təhdid edən istibdad idarəsinə qarşı savaşın yollarını arayan” gənc intellektuallar bəzən İsmayıl Səfanın, bəzən isə Əhməd Kamalın evlərində bir araya gəlirdilər: “Həftədə bir neçə dəfə gecələr Əhməd Kamalın Daşqapı məhəlləsindəki evində İsmayıl Səfa, Şeyx Vəsfi, nadir hallarda Tofiq Fikrət, Heybəli məktəbindən (İstanbul yaxınlığındakı Heybəli adasında yerləşən Dənizçilik Məktəbi nəzərdə tutulur – V.Q.) Tatar Riza (əslən Krım tatarı idi, sonralar o da Əli Rza Krımzadə adı ilə “Füyuzat” məcmuəsində iştirak etmişdi – V.Q.), doktor Əhməd Cövdət bir neçə il sürən toplantılara bir neçə dəfə gəlib müzakirələrin vəhamətindən ürkərək ora bir daha ayaq basmayan Sami Paşazadə Səzayi toplanırdı. Əhməd Kamalın ada məktəbində mütəşəkkil komitə ilə də ayrıca təması vardı”. Seçdiyi yol sonda Əhməd Kamalı təqiblərlə, hətta həbs təhlükəsi ilə üz-üzə qoymalı idi və az keçməmiş həqiqətən də belə oldu. “Məmaliki-Osmaniyyəyə sokulması yasak olan yayınları” dostları və həmfikirləri arasında yaydığına görə 1898-ci ilin noyabrında həbs edilmişdi. İlk məhbusluq dövrü yeddi ay yarım çəkmişdi.

1899-cu ildə Cənubi Afrikada ingilis-bur müharibəsi başlananda II Sultan Əbdülhəmidin Böyük Britaniya ilə münasibətləri çox gərgin idi. Bu zaman aralarında Əhməd Kamalın da olduğu təxminən 30 nəfərlik bir qrup sultan əleyhdarı eyni ilə Birinci Dünya müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətini istəyən bolşeviklər kimi hərəkət etmişdi. Onlar ingilislərin qalib gələcəyi təqdirdə II Əbdülhəmidin vəziyyətinin daha da pisləşəcəyini göz önünə alaraq İstanbuldakı Britaniya səfiri Nikolas O`Konnora məktub imzalamışdılar. Məktub müəllifləri 1853-1855-ci illər Krım savaşı zamanı Türkiyə ilə eyni cəbhədə vuruşan dost ingilislərə qələbə arzuladıqlarını bildirirdilər. Missiyanın məqsədi müvafiq şərait yetişdiyi təqdirdə Britaniyanın sultan hökumətinə təzyiqinə nail olmaq idi.

İşin başında dayananlar – Mehmet Übeydullah və Hüseyn Siyret həbs edilsələr də, bir neçə gün sonra Britaniya səfirinin şəxsi binagüzarlığı ilə “əfvi-şahanəyə” əsasən sərbəst buraxıldılar. Hadisələrin sonrakı gedişi Sultan Əbdülhəmidin bu addımı iştirakçıların və onların britaniyalı havadarlarının sayıqlığını azaltmaq üçün atdığını göstərmişdi. Çünki az keçməmiş “məktub məsələsi” yenidən gündəmə gətirilmişdi. 1900-cu ilin martından başlayaraq ingilisləri hökumət üzərinə qaldırmaq istəyənlərin bəziləri ucqar əyalətlərə sürgün olundu, bəziləri hökmdara “ərzi-übudiyyətlə” müraciət edib bağışlandılar.

Polisə çağırılan Əhməd Kamal isə ağlına daha dəhşətli şeylər gətirmişdi. O, xalasının əri, Sultan Əbdülhəmidin xüsusi rəğbətinə layiq görülən Cəmil Paşa vasitəsi ilə hökmdarı öldürmək niyyətinin bəlli olduğunu düşünmüşdü. Çətinliklə hərəkət edən Cəmil Paşa sultanın seçkin insanlarla təmasına – salamlığa yavərinin köməyi ilə gedirdi. Əhməd Kamal beynində qorxunc plan qurduqdan sonra Paşadan sultanın hüzuruna yavərlə yox, onunla getməyi xahiş etmişdi. Sarayda keçirilən mərasimdə II Əbdülhəmidin yetərincə qorunmadığını görüb növbəti salamlıqların birində onu öldürməyin mümkünlüyü qənaətinə gəlmişdi. Sonralar xatirələrində yazdığına görə bu fikrini Tofiq Fikrət də daxil olmaqla dörd yaxın sirdaşına açmış, lakin onların hər birinin kəskin etirazı ilə qarşılanmışdı.

Ona görə də polis müdirinin yanına aparılanda ilk ağlına gələn ehtimali sui-qəsdlə bağlı sadəcə xəyalında yaşatdığı planın aşkarlanması olmuşdu. Bir möcüzə nəticəsində polis idarəsindən qaçmağı bacarmış, rumlu dostlarının köməyi ilə ertəsi gün bir yunan gəmisində Pirey adasına, oradan isə Afinaya yollanmışdı.

Əhməd Kamalın siyasi mühacir həyatının başlanmasından bir neçə ay sonra – 1901-ci il avqustun 31-də II Sultan Əbdülhəmidin taxta çıxmasının 25 illiyi bayram edilirdi. Lakin tövbə qapısının açıq olduğu belə bir əlamətdar gündə o, hökmdardan əfv diləmək fikrinə düşməmişdi. Əksinə, Afinada “İcmai-ümmət” qəzetinin ilk sayını çıxarmış və ilk səhifəsində özünün “Bir gün Əzrail haqqından gəlir, ey Firoun” misrası ilə başlayan on bəndlik müxəmməsini çap etmişdi.

Qəzetin cəmisi səkkiz sayını buraxdıqdan sonra Əhməd Kamal Misirə getmişdi. Bir müddət Qahirə və İskəndəriyyədə yaşayaraq buradakı mühacir “gənc türklərin” Sultan Əbdülhəmid istibdadına qarşı mübarizəsini əlaqələndirmək istəmişdi. Lakin niyyətinə nail ola bilmədiyini görüb Avropaya yollanmağı qərara almışdı. “Son Jön Türk Kalesi: Ahmed Kemal Akünal” (İstanbul, 2010) kitabının müəllifi M.Kayahan Özgülün yazdığına görə “növbə ilə İtaliya, Almaniya və Fransada bir neçə il yaşamış və oradakı “jön türklərlə” (“gənc”, yaxud “yeni türklər” müasir türk tarix ədəbiyyatında əsasən bu ad altında tanınmaqdadırlar – V.Q.), xüsusən də Əhməd Rza qrupu ilə sıx əlaqələr yaratmışdı”.

Həmin dövrdə Qahirə “gənc türklər” hərəkatının Orta Şərqdəki mühüm mərkəzlərindən biri idi. Misir xədivi Abbas Hilmi Paşanın Osmanlı sarayı ilə o qədər də isti sayılmayacaq münasibəti II Əbdülhəmid əleyhdarlarına daha təhlükəsiz sığınacaq vəd edirdi. Digər tərəfdən, Misir formal şəkildə də olsa hələlik Osmanlı imperiyasının ərazisi sayıldığından burada çap olunan qəzetləri və digər ədəbiyyatı Türkiyə hüdudlarına gətirmək nisbətən asan idi. Bu mühüm amili göz önünə alan Parisdəki “gənc türklər” mərkəzi Əhməd Kamalın Misir paytaxtına qayıtmasını və nəşriyyat işlərinə başlamasını məqsədəuyğun saymışdılar.

O, Qahirəyə gələndə ingilis səfirliyi ilə bağlı məsələdəki iki tale və qələm dostu – Hüseyn Siyrətlə Mehmet Ubeydullah burada idilər. “Gənc türk”lərin qüdrətli simalarından sayılan doktor Abdulla Cövdətin gəlişi gözlənilirdi. “Doğru yol” adlı qəzet çıxarmağa hazırlaşan Ubeydullah Əhməd Kamalı yeni nəşrin ədəbiyyat hissəsini tam müstəqil şəkildə hazırlamağa dəvət etmişdi. 1905-ci ilin oktyabrından başlayaraq o, “Doğru yol”da, noyabrdan isə Amerika təbəəsi Georg Nelken Valdberqin təsisçiliyi ilə çıxan “Həqayiqi-Şərq” qəzetlərində əsasən ictimai-siyasi və ədəbi xarakterli mövzularda yazılarla çıxış edirdi.

Eyni zamanda yeni mətbuat orqanı ilə bağlı Parisdəki məslək dostlarının arzusunu da yaddan çıxarmamışdı. 1905-ci ilin sonlarında Qahirəyə gələn dokror Abdullah Cövdət “İctihad” qəzetinin nəşrini təzələmişdi. Digər tərəfdən, “Doğru yol”u bağlamaq, onun əvəzinə imtiyaz sahibi və baş redaktoru Əhməd Kamal olan “Doğru söz” qəzeti təsis etmək qərara alınmışdı. Yeni qəzetin birinci nömrəsi “Füyuzat”dan bir neçə ay əvvəl, 1906-cı il martın 22-də çıxmışdı. Abdulla Cövdət ilk saya yazdığı məqalədə redaktorun yüksək şəxsi məziyyətləri və ədəbi zövqü üzərində ayrıca dayanmışdı: “Cəridə sahibinin qeyri-qabili-inkar olan qüdrəti-qələmiyyvü şeriyyəsi bu mövcud cəridəyə bir kisveyi-dilnişini-ədəb vermişdir. Doğru söz söyləmək kafi deyil, bir də doğru sözü gözəl söyləmək də iktiza edər ki, bu müktəzayi ifaya Kamal bəyin qüdrəti-qələmiyyəsi kafidir”.

“Doğru söz” türk mətbuatı tarixində bu adla çıxan ilk mətbu orqan deyildi. 1869-1870-ci illərdə eyni adlı qəzeti Paris və Londonda Osmanlı imperiyasındakı sultan rejiminin başqa bir əleyhdarı – Əli Süavi buraxmışdı. Əli Süavi XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində daha çox Mirzə Fətəli Axundzadənin yeni əlifba məsələsi ilə bağlı polemikaya girdiyi şəxslərdən biri kimi tanınmaqdadır. Əslində isə, o dövrün ictimai-siyasi fikrində daha böyük islahat və dəyişikliklərə imza atmağa çalışmışdı. 1878-ci ildə II Əbdülhəmidi devirib yerinə qardaşı V Muradı hakimiyyətə gətirmək üçün İstanbulda qiyam başlayan Əli Süavi sultanın mühafizə xidməti tərəfindən yerindəcə qətlə yetirilmişdi. Bu isə onun adını II Əbdülhəmid əleyhdarları tərəfindən bir rəmzə, simvola çevrilməsinə təkan vermişdi.

Qəzetin ilk sayında Əhməd Kamal da “Doğru söz”ün mövcud olduğu qısa müddət ərzində formalaşdırdığı mütləqiyyətə qarşı mübarizə ənənələrini yaşadacağına işarə edərək yazırdı: “Doğru söz”... Bu isim mənim deyil, piri-canfədayi-hüriyyət Əli Süavi mərhumundur. Mənim qəzetəyə bu ismi intixab edişim doğruluğumu, yaxud doğru söz söyləyə biləcəyimi iddia etməkdən ziyadə mərhumun peyrəvü pərəstişkari-məsləkdaşı olduğumu anlatmaq üçündür...”

“Doğru söz” II Sultan Əbdülhəmid rejiminə qarşı çevrilməklə bir sırada tezliklə həm də türkçülüyü təbliğ edən nəşr kimi tanınmağa başlamışdı. Bunun da nəticəsində qəzet yalnız Osmanlı hüdudlarında deyil, daha geniş miqyasda türkoloqlar arasında yayılırdı. “Doğru söz”ün oxucu və müəllifləri arasında rus ədəbiyyatının orijinaldan türk dilinə ilk tərcüməçisi kimi tanınan Olqa Lebedova (Gülnar xanım), məşhur macar türkoloqu Armin Vamberi və b. vardı. Sonuncu 1905-ci il inqilabı nəticəsində Osmanlı imperiyası ilə müqayisədə Rusiya türkləri arasında mədəni inkişafın, ictimai tərəqqi və mətbuat işlərinin daha böyük miqyas aldığını vurğulayaraq Əhməd Kamala göndərdiyi məktubda yazırdı:

“Rusiyada müsəlmanlar olan məmləkətlərin çoxundan bizə varid olan qəzetlərdən yaxın zamanlara qədər məchuli-əhval olan tatarların nə qədər irəliləmiş olduqlarını anlayıram. Ülum və fünunda, umuri-siyasiyyədə nə əcayib tərəqqilər göstərməlkdə olduqlarına heyrətlənirəm. Hər gün yeni-yeni qəzetələr çıxarır, tiatrolar açır, parlaq-parlaq nütuklar söylüyorlar və adeta mədəniyyətin ən yüksək təbəqəsində olan millətlər kimi davranırlar. Bunları gördükcə öz-özümə soruşuram: tatarlar, başqırdlar və qırğızlar az vaxt içində bu qədər irəli gedə bilirkən niçin istedadi-fitrisiyle kaffeyi-mileli-mütellimeye mütrfevvik olan Osmanlı kardaşlarımız geri qalırlar? Cavabı asandır. Bu müəmmanı həll etmək və o mövzunu meydandan rəf eyləmək hüsuslarını faizeyi-zimmet ədd edərək qeyrət sərf etməlisiniz”.

Qəzetin fəaliyyəti yalnız türkçülük və maarifçiliklə məhdudlaşsaydı, Əhməd Kamal yəqin ki, uzun müddət Qahirədə yaşaya bilərdi. Lakin onun Osmanlı-ingilis münasibətləri haqqında yazdığı məqalələr həm II Sultan Əbdülhəmidi, həm də britaniyalıların simasında öz xeyirxahını görən Misir xədivi Abbas Hilmi Paşanı eyni dərəcədə əsəbiləşdirmişdi. Nəticədə Əhməd Kamal qısa zamanda Qahirəni tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalmışdı. 1907-ci ilin baharında o, artıq Avropada-Bolqarıstanda idi. Varna şəhərindən Əli bəy Hüseynzadəyə məktubunda vəziyyətinin ağırlığını izah edərək yazırdı: “Doğru söz”ün on birinci nömrəsində “Misirdə imtiyaziyati-əcnəbiyyə” ünvanı ilə yazmış olduğum bir məqaləyi-əsasiyyə məni təhlükeyi-siyasiyyəyə atdı. O məqalədə lord Gurzonun imtiyaziati-əcnəbiyyənin ilqası xüsusundakı təşəbbüsatını mətbuati-məhəlliyyənin tərvicinə rəğmən müahizə etdiyimdən ingilislərin iğbirarınıa mucib olduğum kimi zatən ötədən bəri həşmi-həyatım olan xədivin icrayi-hüsumət üçün əlinə fürsət vermiş oldum. Bir müddət mücadilədən sonra Misiri tərk etməkdən başqa mühafizəyi-səlamət yolunun olmadığını anlayaraq Qahirədən çıxdım...”

BİR DƏVƏTİN SİRRİ

Beləliklə, Əhməd Kamal yol ayrıcında qalmışdı. Xüsusi ciddiyyətlə təqib olunmasa da, İstanbula qayıtmağın həyatı üçün təhlükəli olduğunu başa düşürdü. Sadəcə, qələmi ilə dolanan adam üçün üz tuta biləcəyi yerlərin sayı da çox deyildi. O, mətbuat, yaxud maarif sahəsində çalışa bilərdi. Bundan ötəri isə getdiyi məmləkətdə türk dili əksəriyyət üçün anlaşılan olmalı idi. Belə məqamda vətənindən didərgin düşmüş türk qəzetçi və şairin nəzərləri Bakıya yönəlmişdi.

1905-ci ildən sonra Azərbaycanın baş şəhərində milli mətbuat onilliklər boyu sürən qadağaların buxovundan çıxaraq sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı. Ən başlıcası isə bu mətbuat özü ilə birlikdə ölkəyə milliyyətçilik və türkçülük ruhu gətirmişdi. Çar jandarmının II Əbdülhəmidin xəfiyyələri ilə sıx əməkdaşlığına baxmayaraq Bakı “gənc türklərin” nəzərində cazibədar mərkəzlərdən birinə çevrilməkdə idi. Bu mənada Əhməd Kamal da istisna təşkil etmirdi. Müasir türk tədqiqatçısı M.Kayahan Özgülün yazdığına görə, “Əhməd Kamal üçün 1905-ci il sonrasının Azərbaycanda yaşananlar çox önəmlidir: gəlişmələri böyük diqqətlə təqib edər. Bu marağı Azərbaycan aydınları da fərq edərlər. Bu səbəbdən də Əhməd Kamalın qəzeti qapanınca onu Bakıya dəvət edib “Füyuzat” məcmuəsinə mühərrir yapanlardan biri də bu aydınlardan biri, Hüseynzadə Əli bəydir”.

XIX əsrin sonlarından etibarən İstanbulun intellektual mühitində mühüm rol oynayan, imperiya düşüncəsinə – osmanlılıq siyasi platformasına türkçülük və turançılıq ruhu gətirən Əli bəy Hüseynzadənin türk ədəbi dairələrində yaxşı tanınmış bir qəzetçini Bakıya dəvət etməsi tamamilə təbii görünür. Həm də “Füyuzat” kimi böyük bir layihəyə başlayan baş redaktor olaraq onun bacarıqlı, sözə hakim qələm sahiblərinə ehtiyac duyması da tam anlaşılandır.

Müəyyən fərqli fikirlərə yol açdığına görə, dəvət məsələsinə sona qədər aydınlıq gətirmək lazımdır. Çünki Əhməd Kamal özü də Bakıya gələndən sonra “Füyuzat” səhifələrində dəfələrlə ədəbi nüfuzuna, qələminə ehtiyac duyulduğu üçün dəvət edildiyini diqqətə çatdırmışdı. Tez-tez təkrarlanan bu qeyddə hətta müəyyən minnət qoymaq çalarının olduğu da göz önündədir. Bəzən elə təəssürat yaranır ki, sanki o gəlməsəydi, “Füyuzat” mövcudluğunu dayandıracaqdı...

Qarşısına ortaq türkcədə ədəbi məcmuə nəşr məqsədini qoyan Əli bəy Hüseynzadənin təbii ki, bu dilin incəliklərinə vaqif olan qələm sahiblərinə ehtiyacı vardı. Üstəlik, “Həyat” qəzeti nəşrini dayandırdıqdan sonra həm də dil məsələsinə görə çoxillik dostu və məsləkdaşı Əhməd bəy Ağayevlə yolları ayrılmışdı. Bu ayrılıq şəxsi münasibətlərə, eləcə də aralarındakı səmimiyyətə ciddi təsir göstərməmişdi. Eyni zamanda dillə bağlı prinsipial fikir ayrılığı və ədəbi zövq müxtəlifliyi ortadadır. “Füyuzat”ın mündəricatından da göründüyü kimi, Əhməd bəy məcmuədə bir sətir də çap etdirməmişdi. O, Azərbaycan türkcəsi ilə çıxan “İrşad”ı təsis etmiş, hətta bəzən üstüörtülü şəkildə “Füyuzat”la polemika da aparmışdı.

Əhməd Kamala gəldikdə isə, o, Əli bəyə böyük ehtiramına və füyuzatçılıq ideyalarına sıx bağlılığına baxmayaraq heç bir halda məcmuənin taleyində həlledici rol oynayan yaradıcı şəxs sayıla bilməzdi. Ən azı jurnalın türk müəllifin fəaliyyətə başladığı dövrə qədər çıxan sayları iddia etdiyimiz fikrin həqiqət olduğunu göstərir. Bu baxımdan çağdaş türk tədqiqatçısı M.Kayahan Özgülün “Füyuzat”ın Əhməd Kamalın iştirak etmədiyi nömrələrinin ədəbi cəhətdən maraqsızlığı, solğunluğu haqqındakı mülahizələri heç bir tənqidə dözmür.

Əslində, 1906-cı ilin baharında ciddi maddi və mənəvi sıxıntılar çəkən, Qahirəni tərk etsə də İstanbula qayıda bilməyən Əhməd Kamal özü Əli bəyə minnətçi düşmüşdü. Həyatının bu çətin məqamında ən minimal tələblərinin yerinə yetirilməsi şərti ilə ona yardım əli uzadılmasını xahiş etmişdi. Bu, türk qəzetçisinin 1907-ci il martın 22-də Bolqarıstanın Varna şəhərindən “Füyuzat” redaktoruna ünvanladığı məktubdan da aydın görünməkdədir. Orijinal mətni Əli bəyin qızı Feyzavər Alpsar tərəfindən Egey Universitetinin Türk dili və ədəbiyyatı bölümünə hədiyyə olunan həmin məktubda Əhməd Kamal Misirdə üzləşdiyi çətinlikləri bölüşdükdən sonra yazırdı:

“Nəhayət, Varnaya gəldim. İki aydan bəridir ki, buradayam. Lakin ötədən bəri hayrani-intibahü tərəqqiyyatı olduğum Kafkasiya müsəlmanlarının arasına düşmək istərdim. Əlan bu arzudayam. İştə bu məktubumu da o arzu yazdırır. Əzizim bəyim, orada sənakarınız xocalıq, mühərrirlik, mətbəədə müsəhhihlik kibi və əlhasil hər nə surətlə olursa olsun, ancaq kuti-yövmiyyəmi (gündəlik ruzimi – V.Q.) çıxara biləcək, daha doğrusu, bu əyyami—mesaibi bitirincəyə qədər sokakda qalmayacaq bir iş yapa bilirmiyim? İştə himmət və kamalınıza müraciətim bu sualın cavabı üçündür. Əgər sürəti-mümkinə ilə cavaba himmət buyurularsa, zati-alilərinizə minnəti-əbədiyyə ilə minnətdar olaram. Çünki burada çətin durumdayam. Çünki mətbuati-Osmaniyyəyə iyirmi sənə qələm işlətmiş (əslində, burada mübaliğəyə yol vermişdi, məktubun yazıldığı dövrdə Əhməd Kamalın ilk şerinin nəşrindən cəmisi on iki il keçirdi – V.Q.) bir mühərririn vəzi-həyatı ki, dövri-Hamidin tərcümeyi-şəxsiyyəsinə bir zeyli-siyah olsa, səzadır. Baqi-ehtirami-vədadiyyəyi-acizanəmin qəbulu istirhamını hatimeyi-təsdilat ittihaz eylərəm, əfəndim həzrətləri”.

Məktubundan da göründüyü kimi, Əli bəylə Əhməd Kamal əvvəllər şəxsən tanış olmamışdılar. Adı artıq Osmanlı mətbuat dairələrində tanınan, ən başlıcası isə həqiqətən də yardıma ehtiyacı olan türk qəzetçisini “Füyuzat” redaktoruna onun köhnə dostları Əhməd Cəlaləddin Paşa və Kərim Səbati (“Əhməd Cəlaləddin Paşa sizə səlamimi təbliğ etməmi söylədiyi kimi, Kərim Səbati qardaşım da vəsileyi-təşərrüf olmaq üçün sizə təslim etmək üzrə bir məktub verdi”) təqdim etmişdilər.

Adı çəkilən hər iki şəxsi Əli bəy Hüseynzadə ilə sıx əlaqələr bağlayırdı. Əhməd Cəlaləddin Paşa bir müddət Sultan Əbdülhəmidin ən yaxın adamlarından biri olmuş, hətta Təşkilati-Məxsusiyyə adlanan siyasi xəfiyyə orqanına rəhbərlik etmişdi. Sultan Avropada səltənət əleyhinə mübarizə aparan “gənc türkləri” zərərsizləşdirmək məqsədi ilə onun əlaqə və bacarığından yararlanmışdı. Həqiqətən də Əhməd Cəlaləddin Paşanın təlqinləri ilə Fransanın Kontrakseville şəhərində əldə olunmuş anlaşmaya əsasən “gənc türklərin” bəzi tanınmış nümayəndələri müəyyən şərtlər daxilində vətənə dönmüş, bəziləri Osmanlı dövlətinin xaricdəki diplomatik təmsilçiliklərində vəzifə, yaxud təhsil üçün müavinət almışdılar. Lakin II Əbdülhəmid vədlərinə sonadək sadiq qalmadığından Əhməd Cəlaləddin Paşa ölkədən qaçıb əski ideya dostlarına qoşulmuşdu. Sonralar Türkiyənin hərb və səhiyyə tarixinə Gülhanə Əsgəri Tibb Akademiyasının qurucusu kimi daxil olan Kərim Səbati Gürgünə (1870-1942) gəldikdə isə o, Məktəbi-Tibbiyyədə Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə oxumuşdu. Təbii ki, “Füyuzat” redaktoru belə inanılmış şəxslərin zamin durduğu adama kömək əli uzatmaya bilməzdi.

Amma təbii ki, Əhməd Kamalı təqdim edən yazıda hadisələrin bu pərdə arxası barəsində heç nə deyilmirdi. Əksinə, Əli bəy qələm həmrəyliyi və yüksək mədəniyyət nümayiş etdirərək məhz redaksiyanın ehtiyac duyduğuna görə türk müəllifin Bakıya dəvət olunduğunu xüsusi vurğulamışdı. Çox güman ki, Əli bəyin seçiminə inam və hörmət əlaməti olaraq dövrün bir sıra qəzetləri də öz səhifələrində millətimizə xas ənənəvi səmimiyyətlə “Füyuzat”ın yeni müəllifinin gəlişini alqışlayan yazılar çap etmişdilər.

Bəlkə də adı ətrafında qalxan bu ajiotajın təsiri altında Əhməd Kamal çox tezliklə Bakıya hansı şəraitdə, hansı şərtlər daxilində gəldiyini yaddan çıxarmışdı. Az sonra onda hamının başına ağıl qoymaq mərəzi və mentor ədası özünü büruzə verməyə başlamışdı. Ara-sıra “Füyuzat”da çap olunan şuşalı şair İbrahim Tahir Musayevlə ilk ədəbi toqquşma zamanı yazdığı aşağıdakı sətirlər də bunu sübut etməkdədir: “Mən buraya izhari-kəmal və kəsbi-şöhrət üçün gəlmədim. Bəlkə iyirmi sənədən bəri mətbuati-islamda qazanmış olduğum şöhrətə etimad edərək məni buraya dəvət etdilər (kursiv mənimdir–V.Q.). Və Bakuyə müvasalatımı nəşr edən qəzetlər də bu surətlə yazdılar”. Hətta Əhməd Kamal daha irəli gedərək özü-özünə difiramb oxumaqda da qeyri-adi heç bir şey görməmişdi: “Mətbuati-islamın ləmai-nisari-kəmalat olduğu heç bir üfqi-mərifət yoxdur ki, orada Əhməd Kamal ismi-naçizi məruf olmasın. Mətbuati-islam iyirmi sənə min türlü müşkülat içində və hər türlü əsbabi-səadətini fəda edərək kəndisinə xidmət etmiş bir mühərririni tanımayacaq dərəcədə qafil deyildir (kursiv mənimdir – V.Q). Buraya vüsulumun əqəbində bütün Kafkasiyada müntəşir cəridələrin haqqı-acizanəmdə yazdıqları təqdirani-məsləkdaşanənin daha sətirləri qurumamışdır...”

Göründüyü kimi, bir neçə ay əvvəl sadəcə gündəlik ruzisini təmin etmək və küçədə qalmamaq arzusu ilə mətbəədə müsəhhih (korrektor – V.Q.) olmağı da məqbul sayan və “məcburi bir dəvət” (M.Kayahan Özgül) Bakıya gələn Əhməd Kamal qısa zaman ərzində özünü islam mətbuatının ən tanınmış mötəbər simalarından biri kimi qələmə verməyə başlamışdı...

Şair İbrahim Tahir Musayevlə aralarında başlanan və daha çox Əhməd Kamalın günahı üzündən şəxsi müstəviyə keçən münaqişə zamanı dəvət məsələsi yenə gündəliyə gəlmişdi. Əli bəy Hüseynzadə “İntiqad ediriz, intiqad olunuyoruz” məqaləsində (“Füyuzat”, 27 iyul 1907, sayı 23) türk həmkarının tərəfini saxlayaraq “Musa Tahirovun (adın təsadüfən, yoxsa bilərəkdən təhrif olunduğunu demək çətindir – V.Q.) qafiyə xatirəsi üçün söylədiyi mənalı-mənasız sözlər intiqad olunur-olunmaz onun mahiyyəti-şəxsiyyəsinin də nə olduğu öz sözləri ilə, öz cavabları ilə aşkara çıxmadımı?” – deyə ədəbi dil kimi Azərbaycan türkcəsinin mövqeyini bir qədər bəsit səviyyədə də olsa müdafiə edən şairi haqsız çıxarmışdı.

Əhməd Kamal Azərbaycana 1907-ci il mayın ortalarında gəlmişdi. Həmin il avqustun 10-da səfərə çıxmış, “Bakıdan bir kaç gün təbdili-hava üçün Pyatiqorsk denilən yerə gəldik”- yazsa da, Rusiya və Avropaya səyahəti bir aydan çox çəkmişdi. Səfəri zamanı Rostov, Varşava, Berlin, Paris, Sürix, Vyana, Sofiya, Kostansa, Odessa şəhərlərində olmuşdu. Sentyabrın 12-də Tiflis üzərindən geri dönmüşdü. Varşavadan Əli bəy Hüseynzadəyə “Qardaşım Əli bəy” xitabı ilə yazdığı 23 avqust tarixli məktubdan göründüyü kimi, Bakıdan ayrılarkən bu barədə hətta baş redaktoru da xəbərdar etməmiş, (“Sizə xəbər verməməyim mənim yola çıxarkən kimsəyə xəbər verməmək kimi çox köhnə bir qaydam olduğundandır”), birdən-birə yoxa çıxması ilə bağlı müvafiq izahatı onun öhdəsinə buraxmışdı (“siz orada məni nerədə istər isəniz orada göstərin”). Sonda “cümləyə səlam ilə millətin mənbəyi-füyuzatı olan möhtərəm qələminizi öpərək ərzi-ehtiram eylərim, mirim-əfəndim” – sözləri ilə Əli bəy Hüseynzadə qarşısında duyduğu pərəstiş hissini bir daha dilə gətirsə də, bu məktub bütünlükdə Əhməd Kamalın laubali xarakterindən, habelə səfərinin çox güman ki, müəyyən siyasi çalarlara malik olmasından xəbər verir.

Bütövlükdə onun “Füyuzat”dakı fəaliyyəti beş ay çəkmişdi. Həmin müddət ərzində məcmuənin səhifələrində 5 şeiri və 13 məqalə və publisist yazısı nəşr olunmuşdu. Onların Azərbaycan ədəbi fikrinə hər hansı ciddi təsir göstərməsindən danışmaq inandırıcı görünmür. Bu baxımdan istər-istəməz tənqidçi Əli Nazimin “Əhməd Kamal sadəcə basılmaqla qalan bir takım şeirləri və tənqidi məqalələri ilə bu ədəbiyyatda bir yer tutmamışdır” fikri ilə razılaşmaq lazım gəlir.

“FÜYUZAT” ƏHMƏD KAMALA GÖRƏ BAĞLANMIŞDI?

“Füyuzat”ın sonuncu, 32-ci sayı 1907-ci il noyabrın 1-də işıq üzü görsə də, artıq oktyabrın ortalarından jurnalın fəaliyyətini dayandıracağı bəlli idi. Oktyabrın 19-da və 24-də çıxan 30 və 31-ci saylarda sahibi-imtiyaz Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adından “bəzi əsbaba məbna “Füyuzat” müvəqqəti olaraq 32-ci nömrədən tətil edəcəkdir” elanı verilmişdi. Sonuncu, 1 noyabr tarixli 32-ci sayda baş redaktor Əli bəy Hüseynzadənin “Pərdə eniyor. Son tamaşa” adlı vida yazısında məcmuənin qapanmasını zərurətə çevirən şəraitə toxunmuşdu. İmtiyaz sahibi və baş mühərririn üstüörtülü bəhs etdiyi həmin səbəblər hansılar idi? İzmir universitetinin professoru Əlirza Bayatın “Hüseynzadə Əli bəy” (Ankara, 1998) kitabında, eləcə də bir sıra digər mənbələrdə (Ofeliya Bayramovanın “Füyuzat” nəşrinə ön sözü, M.Kayahan Özgülün adını çəkdiyim əsəri, Şərif Bilgəxanın natamam xatirələri və s) jurnalın bağlanmasının tarixçəsi belə nəql edilir.

II Əbdülhəmidin taxta çıxmasının 32-ci ildönümü ərəfəsində – 1907-ci ilin avqustunda Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim ağanın Quran təfsirinin 4 min altın qiyməti olan daş-qaşla bəzədilmiş nadir bir nüsxəsini Axund Yusif Talıbzadə vasitəsi ilə Osmanlı hökmdarına göndərmişdi. Hədiyyədən məqsəd sadəcə sultanı həyatının əlamətdar günü münasibəti ilə təbrik etmək deyil, həm də əsrlərdən bəri islam dünyasını parçalayıb gücdən salan sünni-şiə ədavətinə son qoymağın vaxtı çatdığını xatırlatmaq idi. Çünki məzhəb çəkişmələri nəticəsində bəzi sünni dairələr arasında Sabirin satirasında da deyildiyi kimi, “şiə mollası yazan türkicə Quranı” “maşa ilə götürüb əl vurmamaq” əhval-ruhiyyəsi mövcud idi.

Hacının diqqətini yüksək qiymətləndirmək və təşəkkür izhar etməklə bir sırada II Əbdülhəmid onun elçisinə – Talıbzadəyə yəqin ki, “Füyuzat” nəşrə başlayan vaxtdan ürəyində saxladığı sözləri də demişdi: “Bir şey anlamadım. Zeynalabdin bəy məcmuəsində mənə sataşır, sonra da hədiyyə göndərir”. Axund Yusif Talıbzadə Bakıya qayıdıb bu sözləri Hacı Zeynalabdinə çatdırandan sonra narazılıq doğuran nəşrin taleyi həll olunmuş, dərhal bağlanmasına qərar verilmişdi.

“Füyuzat” nə zaman, hansı yazıda Sultan Əbdülhəmidə sataşmışdı? Məcmuənin diqqətli təhlili jurnalın sonuncu – 32-ci sayına qədər burada Əli bəy Hüseynzadənin məqalələrində təsadüf edilən bir-iki istisna xaricində onun adının ümumiyyətlə çəkilmədiyini aşkara çıxarır. Yalnız sonuncu saydakı vida məqaləsində Əli bəy artıq açıq mətnlə sultan rejiminə münasibətini ortaya qoyaraq “II Əbdülhəmidin otuz sənədən bəri müənnidanə bir keyfi-istibdad ilə inlətdiyi türklərin göylərə süud edən dudi-ahi “Yıldız”ın ətrafını oylə kəsif bir surətdə bürümüşdür ki, o gülşən saray Sultan Həmidin başına zindan kəsilmişdir” – deyə yazırdı.

Eyni zamanda türklərə onilliklər boyu içərisində yaşadıqları bu dəhşətli vəziyyətdən çıxış yolu göstərirdi: “Sultan Əbdülhəmidin cihaddan-filandan qorxusu yoxdur. Onun yeganə qorxduğu, otuz sənədən bəri görməkdən, eşitməkdən təəşşüş etdiyi şey hürriyyət və qanuni-əsasidir. Ancaq bu iki kəlmeyi-əfsunkaranə ilə ona qalib gəlmək olar. O, üzərinizə top və tüfəng sədası ilə gəlsin, siz ona hürriyyət və qanuni-əsasi nidası ilə hücum ediniz. Vallah, billah tab gətirəməz, məğlub olur, qarşınızda donub qalır və otuz sənəlik asari-istibdadkaranəsi tar-mar olub gedər”.

Nəhayət sonuncu sayda II Əbdülhəmidin karikaturası, habelə şair Əşrəfin “Lüzumu varmıdır böylə vəkilin, ya rəsulillah?” – deyə Məhəmməd Peyğəmbərə Yer üzündəki xəlifəsi olan sultandan şikayət qəsidəsi çap edilmişdi.

Lakin bütün bunlar post-faktum – artıq jurnalın bağlanması xəbərinin gerçək olduğu bilindikdən sonra baş vermişdi. Füyuzatçılar daşın haradan atıldığını öyrənəndən sonra tribunaları əllərindən alınmamış müstəbid sultan haqqında düşündüklərini açıq dilə gətirmişdilər. Elə isə Hacının sahibi-imtiyaz olduğu jurnalda ona sataşıldığını deyərkən II Əbdülhəmid nəyi nəzərdə tuturdu?

Bu suala cavab vermək üçün məcmuənin müəlliflərini, burada çap olunan əsərləri və şəkilləri gözdən keçirmək kifayətdir. “Füyuzat”ın ilk sayının üz qabığında 1876-cı ildə qəbul edilmiş ilk türk konstitusiyasının müəllifi, sədrəzəm Midhət Paşanın portreti və haqqında Əli bəyin yazdığı böyük məqalə verilmişdi. 4-cü sayda üz qabığını doktor Abdulla Cövdətin, 6-cı sayda Əliheydər Midhət Paşazadənin, 11-ci sayda Namiq Kamalın, 17-ci sayda “şəhidi-hürriyyət” Əli Süavinin, 21-ci sayda Rəcaizadə Mahmud Əkrəmin, 26-cı sayda Tofiq Fikrətin və b. portretləri bəzəyirdi. Təkcə elə bu faktın özü sultanı haldan çıxarmaq üçün kifayət idi. Çünki II Əbdülhəmid onların əksəriyyətini özünün şəxsi düşməni sayırdı. İki dəfə sədrəzəm olan Midhət Paşa (1822-1884) sultanın istəyi ilə ölüm cəzasına məhkum edilmiş, ingilislərin işə qarışmasından sonra cəzası ömürlük həbslə dəyişdirilsə də, onun əmri ilə Taifdə, həbsxanada qətlə yetirilmişdi. Əli Süavi (1839-1878) II Əbdülhəmidi devirməyə təşəbbüs göstərdiyi üçün öldürülmüşdü. “Gənc türklər” hərəkatının ideoloqlarından olan Abdulla Cövdət (1869-1932) Əli bəyin gənclik dostu idi, Hərbi Tibb Məktəbinin tələbəsi olarkən gizli İttihad və Tərəqqi komitəsinin qurulmasında birgə çalışmışdılar. Sultan hökumətinin təqiblərindən əvvəlcə Avropada, sonra Misirdə sığınacaq tapmışdı. İnqilabi əhval-ruhiyyəsi ilə seçilən məşhur “İctihad” qəzetini nəşr edirdi. “Sultanın ehsanlarını, rütbələrini, məmuriyyətlərini rədd və xədivi-Misrin təəssütünü qəbul etməyərək məqsədi-müqəddəs uğrunda mal və mülkümü, həyatımı fəda etmək qayeyi-amalımdır” – deyən Əliheydər bəy Midhət Paşazadə (1879-?) də sultan rejiminin barışmaz opponentlərindən sayılırdı. Namiq Kamal(1840-1888) ilk konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın üzvü kimi əvvəlcə həbsə, sonra isə sürgünə göndərilmişdi. Dillərdə əzbər olan “Zülmün topu var, gülləsi var, qələsi varsa, Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır” – misralarının müəllifi Tofiq Fikrətin (1867-1915) istibdad rejiminə və onun başında duran şəxsə nifrəti heç kimdə şübhə doğurmurdu.

Müəyyən istisnalarla eyni sözləri jurnalda çap olunan İsmayıl Səfa, Mehmet Übeydullah, Əli Rza Krımzadə, Əbdülhəq Hamid və b. haqqında da söyləmək mümkündür. Göründüyü kimi, “Füyuzat”ın simasında Bakıda II Əbdülhəmidə qarşı ikinci cəbhə açılmış, məcmuə “gənc türklərin” mühüm ideoloji silahına çevrilmişdi. Sultanı təhqir edən həcvin müəllifi Əhməd Kamalın “Füyuzat”da fəal iştirakı isə səbir kasasını daşıran son damlaya çevrilmişdi. Heç şübhəsiz, 1903-cü ildə həyatına yaranan təhlükəni görüb Türkiyədən gizli yolla qaçmağa müvəffəq olan “İttihad və Tərəqqi” qurucularından biri – baş redaktor Əli bəy Hüseynzadə barəsində də sultanın əlində kifayət qədər məlumat vardı. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin pulu ilə nəşr edilən məcmuənin ona sataşmasından şikayətlənəndə II Əbdülhəmid hansısa konkret yazını deyil, məhz konkret ideya istiqamətini və həmin istiqaməti formalaşdıran ədəbi-siyasi qüvvələri nəzərdə tutmuşdu. Bu mənada Əhməd Kamal da “Füyuzat”ın qapanmasına özünün bəlli “töhfəsini” vermişdi...

Bəlkə özü də bunun fərqində olduğundan “Füyuzat”ın son sayında Əli bəy kimi vida sözü ilə çıxış etməyə lüzum görmüşdü. Doğrudur, onun “İsbati-iştibah” adlanan məqaləsi baş redaktorun yazısı qədər ardıcıl, sistemli, hədəfə vuran deyildi. Lakin müəllifin səmimiyyətindən, tapındığı ideyalar uğrunda sona qədər mübarizə əzmindən xəbər verirdi. “İştə sözümüz burada bitdi, “Füyuzat” da bu nömrədə bağlandı – deyə Əhməd Kamal yazırdı. –Amma bizim dilimiz bağlanmadı, bağlanmaz və bağlanmayacaqdır. Özü-sözü düzgün bir qəzetə intişar edincəyə qədər ixtiyari-sükuta məcbur olduğumuzu və “Füyuzat” məsləkində bir qəzetə, yəni mənafeyi-insaniyyə və milliyeyi-tərəqqi və hüriyyəti-kamilə və müsavati-şamilə dairəsində ərz və müdafieyi-əqdəm və əqdəsi-şərait ittixaz etmiş bir qəzetə intişar etdiyi təqdirdə hətta məccanən xidmətə hazır olduğumuzu ərz edəriz”.

Əhməd Kamal “Füyuzat”ın mövqeyindən geri çəkilməsi, məram və əqidəsini dəyişməsi hesabına, sadəcə mövcudluq xatirinə yaşamasının tərəfdarı deyildi. “Məcmuəmizin bu bir sənə zərfindəki tərzi-bəyan və mücahidatı “Füyuzat” deyilən məsləkin nədən ibarət olduğunu anlatdı. “Füyuzat” hüviyyətini, mayeyi-zatiyyəsini mühafizə üçün məsləki-müəyyənində davam etməli, davam etmədiyi təqdirdə bağlanmalı idi”. Onun nəzərində “Füyuzat” yalnız öz əqidəsi zəminində qaldığı müddətdə “Füyuzat” idi. Çünki cəmiyyət bu dərgini bəlli bir dəyərlər sisteminin ifadəçisi kimi tanıyır və qəbul edirdi. Bu baxımdan da məcmuə həmin “dairədən xaricə çıxdıqca o namı daşımağa haqq və ləyaqəti olamaz. Ehtimal ki, tazə və köhnə bir taqım hicablar altına girə bilər. Fəqət məsləkindən bir xütvə sağa və ya sola atdıqca “Füyuzat”lığını mühafizə edəməz”.

II Əbdülhəmid istibdadının susdurduğu “Füyuzat” məhdud partiya maraqları güdmürdü. Son sayda dərginin ən təəssübkeş müəllifi Əhməd Kamalın son akkord olaraq vurğuladığı kimi, “füyuzatçılıq” islam etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafətli olmaq idi; “füyuzatçılıq” istibdadın, bürokratiyanın, kapitalizmin, qadına həqarətli münasibətin tərəfində dayanmamaq idi, “füyuzatçılıq” azadlıq, demokratiya, xalq, proletariat və qadın hüquqları uğrunda mübarizə aparmaq idi.

Məcmuəyə təzyiqlər onun öz məramına çatmasının təsdiqi sayıla bilər...

YAZILARI

Əhməd Kamal “Füyuzat”ın səhifələrində şair və tənqidçi-publisist kimi iki fərqli ipostasda çıxış etmişdi. Onun şeirləri Osmanlı təcəddüd ədəbiyyatının çox da diqqətəlayiq sayılmayacaq nümunələri idi və jurnalın poetik simasını formalaşdıran Məhəmməd Hadi yaradıcılığı ilə müqayisədə zəif görünürdü. Lakin XX əsrin əvvəllərində milli poeziyaya gətirdiyi bir yeniliyi qeyd etmək lazımdır – 18-ci sayda çap olunan “Gözəlim, açma maziyi” şeiri ilə Əhməd Kamal Şekspir poeziyasının təsiri ilə türk şeirində sonetin ilk nümunəsini yaratmışdı.

Məcmuədəki ilk yazısı “Simurqun qanadları altında” adlanırdı (“Füyuzat”, 25 may, 1907, say 18). Əli bəy Hüseynzadənin yuxarıda xatırlatdığım “Yeni qələm yoldaşımız” təqdimatının ardınca verilən həmin yazı Əli bəyin təxminən bir il əvvəl – 1906-cı il iyulun 7-də “Həyat” qəzetində çıxan “Kuhi-Qaf və Simurq” məqaləsinin təsiri altında qələmə alınmışdı. Bunu çıxarışda verilən “Ədibi-nəcib Əli Hüseyn bəyin “Həyat” və ondan iqtibasən “Türk” qəzetələrində müntəşir “Qaf və Simurq” məqaleyi-lətifieyi-ədəbiyyələrinə təlmihdir” qeydindən də görmək mümkündür.

Əhməd Kamalın bu məqaləsi müəyyən mənada Azərbaycandakı fəaliyyəti baxımından proqram xarakteri daşıyır, onun “Füyuzat” vasitəsilə ilə görmək istədiyi işlərin anonsunu verirdi. Məqalə Əli bəyə müraciətlə yazılmışdı. Onun Simurqun dilindən deyilmiş “Gəlin! Qanadlarımın altına gəlin ki, həsrətkeş olduğunuz sabahi-ürfan və hürriyyət mənim qanadlarımın altından doğacaqdır!” – sözlərini misal gətirən müəllif özünün Bakıya gəlişi və “Füyuzat” ailəsinə qoşulması ilə bu çağırışa səs verdiyini diqqətə çatdırırdı: “Əsrlərdən bəri üşşaqinə Qafi-xəyal üzərində həsrətkeşanə, məhrumanə fəryadlar etdirən Simurq bəni qanadının altına çağırıyordu. Bu dəvətə qarşı tərəddüd edə bilirmi idim? Simurq bənim aşinayi-vicdanım deyilmidir? Simurq bənim ümməthayi-əvvəlinimdən olmazmı? Simurqun qanadları bənim aba və əcdadımın aşiyani-nəşəti sayılmazmı?”

Bakıda görünən ictimai inkişaf meylləri, xüsusən də maarif və mətbuatın sürətli inkişafı Əhməd Kamalın qələm adamının vəzifələri ilə bağlı təsəvvürlərinin dolğunlaşmasına təkan vermişdi. “Buradakı yeni həyati-ictimaidə görünən ənvari-“Füyuzat”ın bizi “İrşad” edə-edə, nəhayət bir istiqbali-mətin və əminə irsal edəcəyinə şübhə olamaz!” – deyən müəllif türk dünyasının tərəqqisinə yönəlmiş prosesdə mümkün qədər yaxından iştirak etməyi həyatının amalı sayırdı. Bakı bu mənada ondan ötrü əfsanəvi Simurq quşunun qanadlarını sərdiyi yer idi.

Əli bəyin dilindən eşitdiyi epizodu – qədim Roma şairi Vergilinin “Eneida” eposunda dəniz allahı Neptunun şiddətli fırtına və dalğalara amiranə tərzdə “Quos ego!” (“Mən sizə göstərərəm!” mənasında – V.Q.) deməsini yada salaraq özünün hər hansı iddiadan, Mirzə Cəlil demişkən, “qələmlə təşəxxüs satmaqdan” uzaq olduğunu nəzərə çarpdırmağa çalışırdı: “Xeyr, ey növrəstəgani-qələm! Bən sizə “Guos ego” demiyorum və deməyəcəyəm. Bən sizin bulunduğunuz bu yağmurlu, yıldırımlı, fırtınalı meydani-mücadilədə qolunuza girəcəyəm. O meydanda bən çox zaman dolaşdığım üçün meydani-əzmimizdə təsadüf edəcəyimiz müxatirəli, sərp nöqtələri görüncə sizə ixtar edəcəyəm”.

Bu məqsədini həyata keçirmək üçün Əhməd Kamal “Füyuzat”da ədəbi tənqidi və bütünlükdə mübahisəni, fərqli fikir və mövqelərin qarşılaşdırılması ruhunu artırmağın tərəfdarı idi. O, Avropa xalqlarının qovuşduqları inkişafın mühüm hərəkətverici qüvvələrindən birinin tənqid olduğunu müxtəlif məqalələrində dönə-dönə vurğulayırdı. Sağlam ədəbi-ictimai tənqidi Şərq düşüncəsinə gətirməyin, tənqidlə təqriz və təhqir arasında fərq qoymağın tərəfdarlarından biri kimi çıxış edirdi. Məcmuədəki fəaliyyətinə də məhz ədəbi əsərlərin ruhu, mahiyyəti, dili, ifadə tərzi ilə bağlı əsaslandırılmış tənqidlərdən başlamaq niyyətində olduğunu yazırdı:

“Mühərriri-acizin də iyirmi sənədən bəri (yenə 20 il! – V.Q.) gərək mətbuat aləmində, gərək İstanbul məkatibi-aliyyəsində bu xüsusda bir xeyli xədəmat və təcarübüm olduğundan burada xidmət qılmaya bu məsələdən iqtida ediyorum. Bunun üçün “Fiyuzat”da bir “İmtahani-ədəbi” sərlövhəsi altında bir fəsli-intiqad açıyoruz ki, burada hər növ asari-müntəşirənin gərək əlfaz və ifadəyə, gərəksə məna cəhəti ilə məntiqə, elmir-ruha, hikməti-bədaeyə aid isabət və müxalifətləri son təhlili-ədəbi üsulu ilə göstəriləcəkdir”.

İlk təşəbbüs kimi Əhməd Kamal “Füyuzat”da yaxın saylarında çap olunmuş iki əsəri – özünün “Fəlsəfeyi-pərişan” şeirini və Asan Səbri Ayvazovun “Əsarət qurbanları” hekayəsini tənqidi baxımdan araşdırmışdı. Tənqidə sözün hərfi mənasında özündən başlaması ümumilikdə təqdir olunası hal idi. Əhməd Kamal bu yolla digər müəlliflərdə də tənqidə dözümlülük əhval-ruhiyyəsi formalaşdırmaq istəyirdi. Lakin onun müraciət etdiyi əsərlərin və müəlliflərin dairəsi son dərəcə məhdud idi. Təəssüf ki, sonrakı məqalələrində də türk Əhməd Kamal “Füyuzat” hüdudlarından kənara çıxa bilməmişdi. Bu isə onun tənqidinin miqyasını, ədəbi dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmışdı.

Onun məqalələrini gözdən keçirəndə milli bədii sözün yalnız “Füyuzat” çərçivəsində yarandığı düşüncəsi hasil olur. Sanki 1906-1907-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı sadəcə bir dərginin səhifələrinə sığan üç-dörd müəllifin ümidinə qalmışdı. Sanki nə Sabir və Mirzə Cəlil, nə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Nəcəf bəy Vəzirov, nə Ömər Faiq və Üzeyir Hacıbəyli, nə də adlarını sadalamadığım digər şair və ədiblər varmış...Məqalələrinin əhatə dairəsinin məhdudluğu, bəzən bütün mülahizələrini bir müəllif, yaxud onun bir şeiri üzərində qurması, əsaslı tənqiddən daha çox öcəşmə ünsürlərinə yer verməsi Əhməd Kamalın ümumiyyətlə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında xəbərsizliyi təəssüratını yaradır. Daha dəqiq desəm, onu sadəcə Osmanlı türkcəsini ədəbi dil kimi qəbul edən müəlliflərin şəxsiyyəti və əsərləri maraqlandırırdı. Bu mənada onun tənqidi yazıları Firudin bəy Köçərli, yaxud Abdulla Surun eyni səciyyəli əsərləri kimi dövrün ədəbi fikrinin dərinliklərinə nüfuz edərək ümummilli mahiyyət qazana bilməmişdi.

“Füyuzat”dakı məqalələrinin mühüm qismi yalnız ədəbi deyil, həm də ictimai xarakter daşıyırdı. Bu yazılar qısa müddət ərzində jurnalın ideya istiqamətində ənənəvi yer tutmağa başlayan Şərq-Qərb paralelləri və qarşılaşdırılmalar üzərində qurulmuşdu. Əhməd Kamal bir milliyyətçi və türkçü kimi Qərb dəyərlərini qeyd-şərtsiz qəbul etmirdi, Qərb qarşısında heyranlıq hissi ona yad idi. Lakin bununla belə Avropadakı qabaqcıl meylləri öyrənmək və onları milli həyata tətbiq etməyin qızğın tərəfdarı kimi çıxış edirdi.

Onun “Avropalılarla anlaşalım” məqaləsi indi də öz aktuallığını itirməyib. Aradan yüz ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq bu yazını gözdən keçirərkən bu gün də hər birimizin yaşadığı hisslərin həqiqi təsvirini orada tapa bilirik. Xalqımızın həyatının qərblilər tərəfindən yalnız ekzotik bir görüntü kimi təsvir edilməsi? Buyurun. Əhməd Kamal türk cəmiyyətinin bilicisi sayılan, indi adına İstanbulda küçə, otel və qəhvəxana qoyulan fransız yazıçısı Pyer Lotinin (1850-1923) “Aziada” romanını incələyir və patriarxal İstanbul mühitində türk qızı ilə fransız zabitinin eşq macərası haqqında yazılanların reallıqdan çox uzaq olduğunu göstərir.

Avropa ensiklopediyalarında, soraq kitabçalarında, digər mənbələrdə tariximizin təhrif edilməsi, görkəmli şəxsiyyətlərimizin yada salınmaması? Buyurun. Fransanın “Böyük Laross” ensiklopediyasının yeni nəşrini görən müəllif adəti üzrə dərhal orada Osmanlı məşhurlarını, adları əsrlər boyu Avropanı qorxu altında saxlayan türk sərkərdələrini axtarır. Bəzən heç nə tapmır, bəzən isə ala-yarımçıq, təhrif olunmuş materiallarla üzləşir. Eynən bizim günlərdə olduğu kimi...

Heyrət qarışıq narazılıq hissi ilə “Canım! İstanbuldan Avropanın ən uzaq yerinə qırx səkkiz saatdır. Bu adamlar nə üçün bizi anlamaq istəmiyorlar? Nə üçün təfərrüati-siyasiyyələrə şu qədər vaqif olurlar da, xüsusati-ictimaiyyəmizi ehmal ediyorlar? Boyləcə, bizi aləmə məsxərə eliyorlar...” – düşüncəsini ortaya qoyan Əhməd Kamal həyəcanlı sualına özü cavab verirdi: “Biz bağıra-çığıra bu həriflərin aralarına, onların qaibeyi-ictimaiyyələri içinə hər nə surətlə olursa olsun, girməyə çalışmalıyız. Bizi aləmə istədikləri kimi tanıtmamaları üçün daima gözlərinin önündə olmalıyıq. Yoxsa şəxsiyyəti-ictimaimiz daim yanlış tanıdılacaqdır!”

Başqa üsul və vasitələr də mövcuddur. Müəllifin fikrincə, “kəndi mətbuatımızı nəzarət altında bulundurmaqla bərabər Avropa mətbuatının da heç olmazsa bizə aid əqsamını gözdən uzaq tutmamalıyız. Avropanın haqqımızda olan sui-zənn və hökmünü təshih üçün bundan kəsə yol yoxdur”.

Əli bəy Hüseynzadə və həmfikirlərinin fəaliyyətini təqdir edərək demək lazımdır ki, ötən əsrin əvvəllərində “Füyuzat” sadəcə belə qüsurları sadalamaqla kifayətlənməmişdi. Yazının son abzasından da göründüyü kimi, redaksiya “Böyük Laross”un türk-müsəlman dünyası ilə bağlı yol verdiyi qüsur və diqqətsizlikləri təshihi tələbi ilə fransızca müraciətini Parisə göndərmişdi...

Vilayət QULİYEV

Просмотров: 16
Обнаружили ошибку или мёртвую ссылку?

Выделите проблемный фрагмент мышкой и нажмите CTRL+ENTER.
В появившемся окне опишите проблему и отправьте Администрации ресурса.

Şərh yaz

Kodu daxil edin:*
yenilə, əgər kod görünmürsə

Ay Media Company

Təsisçi və baş redaktor: Almaz Yaşar

Tel: (+99470) 250 22 52

[email protected]