Lenin ömrünün sonlarında onu elementar insani münasibətdən xəbəri olmayan biri kimi xarakterizə etmişdi. Leninin Krupskaya vasitəsilə ötürdüyü Stalini Politbürodan çıxarmaq barədə məktubu isə həyata keçirilmədi. Əvvəlcə Zinovyev, Kamenev və Buxarinlə birlikdə Trotski ilə mübarizədən qalib ayrılan Stalin kollektivizasiya siyasətində ona qarşı çıxan Rıkov, Buxarin və Tomskiyə qalib gəldi. Adı çəkilən siyasi rəqiblərin hamısı “Böyük Terror”da güllələnəcəkdi.
Trotskinin ölkədən qovulması ilə Buxarinin formalaşdırdığı “Bir ölkədə sosializm” konsepsiyası dövlətin əsas ideologiyasına çevrildi. 1937-1938-ci il repressiyalarında tutulan ümumi 1,5 milyon nəfərdən 681 692 nəfəri güllələndi. Stalinin hakimiyyəti dövründə siyasi səbəblə öldürülən insan sayısı ümumi olaraq 799 485 nəfər olmuşdu. Öldürülən adamların böyük əksəriyyəti kommunist idi. Onun zamanında Krım tatarları, balkarlar, çeçenlər, inquşlar, kalmıklar, almanlar və axıska türklərinin tamamı yaşadıqları yerdən sürgün olundu, azərbaycanlıların da olduğu 22 xalq qismən sürgün etdirilmişdi.
1936-cı il Konstitusiyası ilə onun “Bir ölkədə sosializm” devizi tamamlandı, SSRİ artıq internasional hərəkata dəstək verən işçi dövlətindən tək adamın idarə etdiyi bürokratik aparata çevrilmişdi. Müttəfiq dövlətlərin özlərinin idarə edilməsində verilən yüksək muxtariyyət azaldıldı, SSRİ parlament respublikasına çevrildi. SSRİ bütün sərhədlərini bağladı və qapalı dövlət oldu. Orduda da ciddi dəyişikliklər başladı. 1935-ci ildə orduda fərdi hərbi rütbələr tətbiq olundu, 1936-cı ildə kazak dəstələri bərpa edildi. 1942-ci ildə orduda komissarlar institutu ləğv edildi və 1943-cü ildə Qırmızı Ordunun komandanlıq heyəti rəsmi olaraq “zabit” adlandırılmağa başladı.
1930-cu illərdən Stalinin fikirlərində güclü rus şovinizmi özünü göstərməyə başladı. 1934-cü ildə Stalin Engelsin rus çarizminin xarici siyasəti ilə bağlı əsərlərinin yayımlanmasına qadağa qoydu. Stalin nitqlərində ənənəvi rus vətənpərvərliyinə açıq müraciətlər etməyə başladı. 1940-ci ildə ölkədə Azərbaycan dili də daxil olmaqla bütün müsəlman xalqların dillərinin kiril qrafikalı əlifbaya keçidi başlandı. Bu kursa uyğun olaraq, 1941-1945-ci ildəki müharibə 1812-ci il Vətən Müharibəsinə bənzədilərək “Böyük Vətən Müharibəsi” rəsmi adını aldı. Müharibə illərində Stalin müttəfiqlərin istəyi ilə “Komintern”i buraxdı. Bu, beynəlxalq kommunist hərəkata ciddi zərbə vurdu. 8,8-i hərbi olmaqla 26 milyon itki verən SSRİ bu müharibədən qalib ayrıldı.
Stalinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda da ciddi dəyişikliklər baş verdi. Müəllifi olduğu 1936-ci il konstitusiyasında azərbaycanlı adı millət adı olaraq təsbit olundu. Azərbaycanda olan 3 muxtar ərazidən biri “Qırmızı Kürdistan” ləğv edildi. Azərbaycana birləşməyində aparıcı rol oynadığı Dağlıq Qarabağda isə partiya liderlərinin güllələnməsiylə faktiki vilayət 2 il başsız qaldı. 1935-ci ildən etibarən bütün respublikalarda milliləşmə başladı. Bu baxımdan Azərbaycanda da etnik azlıqların milliyəti əllərindən alındı, etnik azlıqlardan ləzgilər istisna digər bütün xalqlar azərbaycanlı milli kimliyində birləşdirildi. Saxur, rutul, udin, qrızlar 1959-cu ildə yenidən digər etnik qrup kimi siyahıya alınsa da, talışlar bu haqqı yalnız 1989-cu ildə ala bildi. Bu, Qorbaçov dönəminə qədər ölkədə aparılan sistematik assimilyasiya siyasətinin nəticəsi idi.
Stalinin zamanında böyük sənayeləşmə başladı. SSRİ ÜDM baxımından dünya 8-cisindən İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində 2-ciliyə yüksəldi və SSRİ dağılana qədər bu yerini qorudu. 1944-cü ildə yeni Sovet himninin yazılmasıyla dövlətləşmə prosesi başa çatdırıldı. İkinci Dünya müharibəsində əldə edilən qələbədən sonra İran ərazisində Stalinin dəstəyi ilə Azərbaycan Milli Höküməti (AMH) quruldu. İngiltərə və ABŞ-ın təzyiqi ilə Stalin bu dövlətə olan dəstəyindən əl çəkməli oldu. 1946-cı ildə İran AMH-ni ələ keçirdi. Onun zamanında Azərbaycanda 47 teatr, 22 ali təhsil müəssisəsi açıldı. Savadlaşma artıq 1940-larda 100 faizə çatdı. 1945-ci ildə Azərbaycan özünün Elmlər Akademiyasını açdı. Onun zamanında tarixi falsifikasiya başladı. Babək və Nizami Gəncəvi kimi yüzlərlə tarixi şəxsiyyətlər ədəbiyyatda azərbaycanlı kimi qələmə verildi, azərbaycanlıların kökü isə Mannaya dayandırıldı. Stalinin tarix konsepsiyası indi də Azərbaycanda davam etdirilir.
Stalinin idarəçiliyi dövründə Azərbaycan coğrafiyasında da radikal dəyişikliklər ortaya çıxdı. Xəzər dənizində Volqa-Don kanalının açılması ilə Azərbaycan Dünya okeanına çıxış əldə edə bildi. Ölkədə ən böyük su anbarı olan Mingəçevir su anbarı və onunla birlikdə Mingəçevir SES inşa edildi. Mingəçevir, Sumqayıt, Əli Bayramlı kimi yeni şəhərlərin əsası Stalinin dövründə qoyuldu. 1948-ci ildə bütün ölkə üzrə qiymətlər endirildi. (Bu, tarixdə ilk və tək hadisədir). Onun zamanında tarixdə ən böyük ikinci yaşıllaşdırma planı həyata keçirildi (5300 km). Ölümü bu planın tam həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Ölümünə az qalmış isə fəhlələrin iş saatını 8 saatdan 5 saata endirmək planı üzərində işləyirdi.
Stalinin elmə və musiqiyə marağı böyük idi. Onun şəxsi kitabxanasında 20 mindən çox kitab var idi. Saymon Montefioreyə görə, gün ərzində Stalin 500 səhifə mütaliə edirdi. Stalin demək olar ki, hər həftə teatra getməyi xoşlayırdı. Onun 2700 musiqi albomu mövcud olub. Ən çox sevdiyi yazıçı ruslardan Çexov, Dostoyevski, xaricilərdən Mopassan, Göte və Oskar Uayld olub, siyasətçilərdən isə Bismark və Taleyranı bəyənirdi. Stalin eyni zamanda güclü şahmat həvəskarı idi. SSRİ-də şahmatın bu qədər güclü olması onun adı ilə bağlıdır. Yejovla 1926-ci ildə oynadığı və qalib gəldiyi oyun şahmat dərsliklərinə salınır. Stalin öz ana dili olan gürcü dili ilə yanaşı rus və yunan dillərini bilirdi. Stalinin erməni, osetin və Azərbaycan dilini də başa düşdüyü barədə bəzi iddialar var.
Stalin 5 mart 1953-cü ildə həyatını itirdi. Dəfn mərasimindəki basırıqda hesablamalara görə 2 minə yaxın insan həyatını itirib. 1954-1961-ci illərdə cəsədi mumiyalanaraq Leninlə birgə Mavzoleydə saxlanılırdı. Daha sonra Xruşovla başlanan destalinizasiya ilə məzarı Mavzoleydən götürülərək Kreml divarının yanına köçürüldü. Ölümündən 71 il keçsə də ona münasibət birmənalı deyil. Xüsusən Rusiyada Stalinin iqtisadi nailiyyətlərinə görə reytinqi hər il artmaqdadır, Azərbaycan və digər post-Sovet ölkələrində isə Stalin epoxası təkcə repressiya dövrü kimi xarakterizə olunur.
Trotskinin ölkədən qovulması ilə Buxarinin formalaşdırdığı “Bir ölkədə sosializm” konsepsiyası dövlətin əsas ideologiyasına çevrildi. 1937-1938-ci il repressiyalarında tutulan ümumi 1,5 milyon nəfərdən 681 692 nəfəri güllələndi. Stalinin hakimiyyəti dövründə siyasi səbəblə öldürülən insan sayısı ümumi olaraq 799 485 nəfər olmuşdu. Öldürülən adamların böyük əksəriyyəti kommunist idi. Onun zamanında Krım tatarları, balkarlar, çeçenlər, inquşlar, kalmıklar, almanlar və axıska türklərinin tamamı yaşadıqları yerdən sürgün olundu, azərbaycanlıların da olduğu 22 xalq qismən sürgün etdirilmişdi.
1936-cı il Konstitusiyası ilə onun “Bir ölkədə sosializm” devizi tamamlandı, SSRİ artıq internasional hərəkata dəstək verən işçi dövlətindən tək adamın idarə etdiyi bürokratik aparata çevrilmişdi. Müttəfiq dövlətlərin özlərinin idarə edilməsində verilən yüksək muxtariyyət azaldıldı, SSRİ parlament respublikasına çevrildi. SSRİ bütün sərhədlərini bağladı və qapalı dövlət oldu. Orduda da ciddi dəyişikliklər başladı. 1935-ci ildə orduda fərdi hərbi rütbələr tətbiq olundu, 1936-cı ildə kazak dəstələri bərpa edildi. 1942-ci ildə orduda komissarlar institutu ləğv edildi və 1943-cü ildə Qırmızı Ordunun komandanlıq heyəti rəsmi olaraq “zabit” adlandırılmağa başladı.
1930-cu illərdən Stalinin fikirlərində güclü rus şovinizmi özünü göstərməyə başladı. 1934-cü ildə Stalin Engelsin rus çarizminin xarici siyasəti ilə bağlı əsərlərinin yayımlanmasına qadağa qoydu. Stalin nitqlərində ənənəvi rus vətənpərvərliyinə açıq müraciətlər etməyə başladı. 1940-ci ildə ölkədə Azərbaycan dili də daxil olmaqla bütün müsəlman xalqların dillərinin kiril qrafikalı əlifbaya keçidi başlandı. Bu kursa uyğun olaraq, 1941-1945-ci ildəki müharibə 1812-ci il Vətən Müharibəsinə bənzədilərək “Böyük Vətən Müharibəsi” rəsmi adını aldı. Müharibə illərində Stalin müttəfiqlərin istəyi ilə “Komintern”i buraxdı. Bu, beynəlxalq kommunist hərəkata ciddi zərbə vurdu. 8,8-i hərbi olmaqla 26 milyon itki verən SSRİ bu müharibədən qalib ayrıldı.
Stalinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda da ciddi dəyişikliklər baş verdi. Müəllifi olduğu 1936-ci il konstitusiyasında azərbaycanlı adı millət adı olaraq təsbit olundu. Azərbaycanda olan 3 muxtar ərazidən biri “Qırmızı Kürdistan” ləğv edildi. Azərbaycana birləşməyində aparıcı rol oynadığı Dağlıq Qarabağda isə partiya liderlərinin güllələnməsiylə faktiki vilayət 2 il başsız qaldı. 1935-ci ildən etibarən bütün respublikalarda milliləşmə başladı. Bu baxımdan Azərbaycanda da etnik azlıqların milliyəti əllərindən alındı, etnik azlıqlardan ləzgilər istisna digər bütün xalqlar azərbaycanlı milli kimliyində birləşdirildi. Saxur, rutul, udin, qrızlar 1959-cu ildə yenidən digər etnik qrup kimi siyahıya alınsa da, talışlar bu haqqı yalnız 1989-cu ildə ala bildi. Bu, Qorbaçov dönəminə qədər ölkədə aparılan sistematik assimilyasiya siyasətinin nəticəsi idi.
Stalinin zamanında böyük sənayeləşmə başladı. SSRİ ÜDM baxımından dünya 8-cisindən İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində 2-ciliyə yüksəldi və SSRİ dağılana qədər bu yerini qorudu. 1944-cü ildə yeni Sovet himninin yazılmasıyla dövlətləşmə prosesi başa çatdırıldı. İkinci Dünya müharibəsində əldə edilən qələbədən sonra İran ərazisində Stalinin dəstəyi ilə Azərbaycan Milli Höküməti (AMH) quruldu. İngiltərə və ABŞ-ın təzyiqi ilə Stalin bu dövlətə olan dəstəyindən əl çəkməli oldu. 1946-cı ildə İran AMH-ni ələ keçirdi. Onun zamanında Azərbaycanda 47 teatr, 22 ali təhsil müəssisəsi açıldı. Savadlaşma artıq 1940-larda 100 faizə çatdı. 1945-ci ildə Azərbaycan özünün Elmlər Akademiyasını açdı. Onun zamanında tarixi falsifikasiya başladı. Babək və Nizami Gəncəvi kimi yüzlərlə tarixi şəxsiyyətlər ədəbiyyatda azərbaycanlı kimi qələmə verildi, azərbaycanlıların kökü isə Mannaya dayandırıldı. Stalinin tarix konsepsiyası indi də Azərbaycanda davam etdirilir.
Stalinin idarəçiliyi dövründə Azərbaycan coğrafiyasında da radikal dəyişikliklər ortaya çıxdı. Xəzər dənizində Volqa-Don kanalının açılması ilə Azərbaycan Dünya okeanına çıxış əldə edə bildi. Ölkədə ən böyük su anbarı olan Mingəçevir su anbarı və onunla birlikdə Mingəçevir SES inşa edildi. Mingəçevir, Sumqayıt, Əli Bayramlı kimi yeni şəhərlərin əsası Stalinin dövründə qoyuldu. 1948-ci ildə bütün ölkə üzrə qiymətlər endirildi. (Bu, tarixdə ilk və tək hadisədir). Onun zamanında tarixdə ən böyük ikinci yaşıllaşdırma planı həyata keçirildi (5300 km). Ölümü bu planın tam həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Ölümünə az qalmış isə fəhlələrin iş saatını 8 saatdan 5 saata endirmək planı üzərində işləyirdi.
Stalinin elmə və musiqiyə marağı böyük idi. Onun şəxsi kitabxanasında 20 mindən çox kitab var idi. Saymon Montefioreyə görə, gün ərzində Stalin 500 səhifə mütaliə edirdi. Stalin demək olar ki, hər həftə teatra getməyi xoşlayırdı. Onun 2700 musiqi albomu mövcud olub. Ən çox sevdiyi yazıçı ruslardan Çexov, Dostoyevski, xaricilərdən Mopassan, Göte və Oskar Uayld olub, siyasətçilərdən isə Bismark və Taleyranı bəyənirdi. Stalin eyni zamanda güclü şahmat həvəskarı idi. SSRİ-də şahmatın bu qədər güclü olması onun adı ilə bağlıdır. Yejovla 1926-ci ildə oynadığı və qalib gəldiyi oyun şahmat dərsliklərinə salınır. Stalin öz ana dili olan gürcü dili ilə yanaşı rus və yunan dillərini bilirdi. Stalinin erməni, osetin və Azərbaycan dilini də başa düşdüyü barədə bəzi iddialar var.
Stalin 5 mart 1953-cü ildə həyatını itirdi. Dəfn mərasimindəki basırıqda hesablamalara görə 2 minə yaxın insan həyatını itirib. 1954-1961-ci illərdə cəsədi mumiyalanaraq Leninlə birgə Mavzoleydə saxlanılırdı. Daha sonra Xruşovla başlanan destalinizasiya ilə məzarı Mavzoleydən götürülərək Kreml divarının yanına köçürüldü. Ölümündən 71 il keçsə də ona münasibət birmənalı deyil. Xüsusən Rusiyada Stalinin iqtisadi nailiyyətlərinə görə reytinqi hər il artmaqdadır, Azərbaycan və digər post-Sovet ölkələrində isə Stalin epoxası təkcə repressiya dövrü kimi xarakterizə olunur.
