SSRİ qoşunlarının Əfqanıstandan çıxmasından 35 il ötür
1945-ci il fevralın 2-də - II Dünya ?üharibəsinin sona yetməsinə aylar qalmış SSRİ-nin rəhbəri İosif Stalin, Böyük Britaniyanın baş naziri Uinston Çörçill və ABŞ ?rezidenti Franklin Ruzveltin iştirakı ilə baş tutan Yalta Konfransı dünyada yeni siyasi nizamın qurulmasını şərtləndirən və 44 il uzanacaq “Soyuq Müharibə”ni ortaya çıxardı. Mövcud vəziyyət sosialist düşərgəsi ölkələri və Qərb bloku arasında 1945-1990-cı illəri əhatə edən dövrdə qlobal səviyyədə geosiyasi, iqtisadi və ideoloji mübarizəni özündə əks etdirdi. Bəzən İkinci Dünya müharibəsinin davamı adlandırılan soyuq müharibə dövrünü də bir sıra mərhələlərə bölmək olar ki, burada 1979-89-cu illəri əhatə edən Əfqanıstan müharibəsi xüsusi yer tutur. Hətta siyasi tarixdə bu dövr “II Soyuq müharibə” adlandırılır...
Panjdehdən başlayan müharibə - bir qətlin izi ilə...
Bu müharibə 1979-cu ildə başlasa da, onun tarixi daha qədimə gedib çıxırdı. Hələ 1885-ci ildə Rusiya qüvvələri Panjdeh insidenti zamanı Əfqanıstan qüvvələrindən Amudəryanın cənubundakı Panjdehdə mübahisəli oazisi ələ keçirmişdi. Ölkələr arasında sərhəd 1885-87-ci illərdə ingilis-rus Əfqanıstan Sərhəd Komissiyası tərəfindən razılaşdırılmışdı. Rusiyanın bölgəyə marağı isə sovet dövründə də davam edirdi. 1955 və 1978-ci illər arasında sovet ittifaqı gizli və ya açıq şəkildə Əfqanıstanın sərhəd bölgələrinə “yardımlarını” davam etdirirdi. Bu yardımlar arasında isə milyardlarla rublluq iqtisadi və hərbi yardım xüsusi yer tuturdu.
Qeyd edək ki, soyuq müharibə illərində sosializmin genişlənməsi, xəritədə daha çox “qırmızı ərazilər” qazanmaq SSRİ-nin əsas qayəsinə çevrilmişdi. Bu mənada, Əfqanıstan da hədəfdə sayıla bilərdi - 1978-ci ildə Saur İnqilabından sonra yaradılan Əfqanıstan Demokratik Respublikası kasıb və yoxsul vəziyyətdə idi. Sovet İttifaqı ilə yaxın münasibətlərə malik Əfqanıstanla hətta dostluq müqaviləsi belə imzalanmışdı. 1979-cu ilin fevralında ABŞ-ın Əfqanıstandakı səfiri Adolf Dabs, Setami militanlar tərəfindən qaçırıldı - daha sonra Sovet məsləhətçilərinin köməkliyi ilə Əfqan polisinin həyata keçirdiyi hücum zamanı öldürüldü. Onun ölümü Əfqanıstan-Amerika əlaqələrində böyük bir gərginliyə gətirib çıxardı. Başqa sözlə, bu qətl dünyanın siyasi-hərbi nizamına yeni bir yol müəyyənləşdirdi.
SSRİ qoşun yeritdi...
ABŞ hələ ki, susurdu və müşahidə edirdi. Çünki səfirdən öncə də bu ölkədə mühüm qətllər baş vermişdi - 1978-ci ildə Əfqanıstan Xalq Partiyasının (ƏXP) rəhbəri, SSRİ-yə meylliliyi ilə tanınan Nur Məhəmməd Tərəki rəqibi Hafizulla Amin tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Hakimiyyət Aminin rəhbərliyi altında olan ƏXP-nin “Hezb” qanadının əlinə keçmişdi. Aminin ölkədə həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi islahatlar isə iri mülkədarlar tərəfindən müsbət qarşılanmırdı. Əfqanıstanın müxtəlif əyalətlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar başlamışdı. Bu çıxışlar Pakistan, həmçinin ABŞ da daxil olmaqla, bir sıra Qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənirdi. Belə bir məqamda Əfqanıstandakı dayaqlarını itirməmək üçün SSRİ bu ölkəyə qoşun yeritmək qərarı verdi.
ABŞ Konqresi 15 milyon dollar yardım ayırdı...
Beynəlxalq ictimaiyyət Sovet qoşunlarının Əfqanıstana girməsini etirazla qarşıladı - BMT-nin Baş Məclisi SSRİ silahlı qüvvələrinin tezliklə Əfqanıstandan çıxarılmasını tələb edən qətnamə qəbul etdi. Bir çox ölkələr 1980-ci ildə Moskvada keçirilən dünya olimpiadasını boykot etdilər. Amerika taxılının SSRİ-yə satılmasına qadağa qoyuldu. Strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında Sovet-Amerika sazişinin Senatda ratifikasiyası dayandırıldı. Pakistan və İran ərazilərində yüzlərlə düşərgə yaradıldı ki, sonralar bu düşərgələr mücahidlər hazırlamaq üçün bazalara çevrildi. ABŞ Konqresi 1980-ci ilin aprel ayında Əfqanıstan müxalifətinə birbaşa yardım məqsədi ilə 15 milyon dollar yardım ayrılmasına razılıq verdi. Bundan başqa, ABŞ və Qərbi Avropa SSRİ-yə qarşı döyüşən əfqan mücahidlərinə külli miqdarda silah-sursat köməyi etdilər - SSRİ-nin işğalçı olması ilə bağlı təbliğat gücləndirildi.
Qərb ilə SSRİ arasında sonuncu döyüş...
Əfqanıstan müharibəsi Qərblə SSRİ arasında sonuncu müharibə kimi tarixə düşdü. Müharibə nəticəsində yaşayış məntəqələri dağıdıldı, əhali kütləvi şəkildə (5 milyona yaxın) Pakistana, İrana və başqa ölkələrə qaçdılar. Təsərrüfatlar dağılmış, ərzaq məhsulları istehsalı kəskin surətdə aşağı düşmüş, bir çox müəssisələr fəaliyyətini dayandırmışdılar. Aclıq, dağıntı, qardaş qırğını əhalini fəlakət qarşısında qoymuşdu. Bu da etnik, tayfa və siyasi qrupların silahlı mübarizəsinə arxalanan təməlçi islamçı, millətçi cərəyanların mövqelərinin kəskin surətdə güclənməsinə səbəb olmuşdu. Vəziyyəti sabitləşdirmək, vətəndaş müharibəsini dayandırmaq, xarici müdaxiləyə son qoymaq üçün ƏXDP “Əfqanıstanda milli barışıq haqqında” bəyannamə qəbul etdi. 1987-ci il yanvarın 15-dən ölkənin hər yerində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. İqtidar və müxəlifət qüvvələrinin iştirakı ilə Koalisiya hökuməti yaratmaq haqqında təklif irəli sürüldü. Milli barışığın əldə edilməsi üçün yeni Konstitusiya qəbul edildi. Konstitusiyada bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, qanun çərçivəsində çoxpartiyalılıq prinsipi təsbit edildi. ƏXDP-nin baş katibi Nəcibulla respublikanın prezidenti seçildi. Əfqanıstanla Pakistan arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq üçün 1988-ci ildə Cenevrədə BMT-nin vasitəçiliyi ilə saziş imzalandı. Saziş bu dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinə qarışmamasını, qaçqınların geri qaytarılmasına şərait yaradılmasını, hərbi müdaxilədən imtina edilməsini və Sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. SSRİ və ABŞ sazişin yerinə yetirilməsinin təminatçısı kimi çıxış etdilər. 1988-ci ilin mayında Sovet qoşunlarının mərhələ-mərhələ Əfqanıstandan çıxarılmasına başlandı. 1989-cu il fevralın 15-də qoşunların çıxarılması başa çatdı. Milli barışığa nail olmaq üçün ƏXDP-nin adı dayişdirilib Vətən partiyası adlandırıldı.
Nələr itirildi...
10 illik hərbi əməliyyatlar dövründə Əfqanıstanda 2 milyon nəfərə yaxın mülki sakin həlak oldu. Sovet ordusunun Əfqanıstanda 10 il ərzində, ümumilikdə, 620 min hərbçisi xidmət etdi - 14.427 hərbçi həyatını itirdi. Hərbi əməliyyatlarda təxminən 54 min nəfər yaralandı, 416 min nəfər isə müxtəlif dərəcəli kontuziyalar aldı. On illik Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı da iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb.
Sovet ordusunun Əfqanıstanda texniki itkisi də böyük idi. Siyahıda 147 tank, 1314 zirehli transportyor, 433 artilleriya sistemi, 118 təyyarə və 333 vertolyot yer alırdı. Eyni zamanda, Əfqanıstan müharibəsi SSRİ-nin süqutunu sürətləndirdi. On illik müharibə nəticəsində SSRİ Əfqanıstana təxminən 800 milyon ABŞ dolları yardım göstərdi. 40-cı ordunun saxlanılması və əməliyyat xərcləri 3 milyard dollardan çox oldu. Bir sözlə Sovet sistemi Əfqanıstanda tamamilə məğlub oldu və bu müharibə SSRİ-nin süqutunu labüdləşdirdi...
Sülh olmadı ki, olmadı...
Sovet İttifaqının Əfqanıstandan çıxmasından sonra bu ölkədə heç də sülh bərpa olmadı. Əvvəlcə hakimiyyətə Taliban qüvvələri gəldilər. 2001-ci ildə ABŞ-ın bu ölkəni işğal etməsi ilə demək olar ki, SSRİ-nin apardığı müharibə təkrarlandı. Artıq uzun illərdir ki, Qərb dünyası Əfqanıstanda vaxtilə ruslara qarşı döyüşən mücahidlərlə mübarizə aparır. Maraqlısı odur ki, bir vaxtlar ABŞ həmin qüvvələrə SSRİ-yə qarşı döyüşmək üçün silah-sursat verirdi. İndi həmin silahlar onun özünə tuşlanıb.
Məsələnin qəribə tərəfi həm də orasındadır ki, Qərb bu gün vaxtilə pulla yetişdirdikləri mücahidlərin oğulları və qardaşları ilə müharibə aparır. Əfqanlar isə hər 15 fevralı Milli Qurtuluş günü kimi qeyd edirlər...
1945-ci il fevralın 2-də - II Dünya ?üharibəsinin sona yetməsinə aylar qalmış SSRİ-nin rəhbəri İosif Stalin, Böyük Britaniyanın baş naziri Uinston Çörçill və ABŞ ?rezidenti Franklin Ruzveltin iştirakı ilə baş tutan Yalta Konfransı dünyada yeni siyasi nizamın qurulmasını şərtləndirən və 44 il uzanacaq “Soyuq Müharibə”ni ortaya çıxardı. Mövcud vəziyyət sosialist düşərgəsi ölkələri və Qərb bloku arasında 1945-1990-cı illəri əhatə edən dövrdə qlobal səviyyədə geosiyasi, iqtisadi və ideoloji mübarizəni özündə əks etdirdi. Bəzən İkinci Dünya müharibəsinin davamı adlandırılan soyuq müharibə dövrünü də bir sıra mərhələlərə bölmək olar ki, burada 1979-89-cu illəri əhatə edən Əfqanıstan müharibəsi xüsusi yer tutur. Hətta siyasi tarixdə bu dövr “II Soyuq müharibə” adlandırılır...
Panjdehdən başlayan müharibə - bir qətlin izi ilə...
Bu müharibə 1979-cu ildə başlasa da, onun tarixi daha qədimə gedib çıxırdı. Hələ 1885-ci ildə Rusiya qüvvələri Panjdeh insidenti zamanı Əfqanıstan qüvvələrindən Amudəryanın cənubundakı Panjdehdə mübahisəli oazisi ələ keçirmişdi. Ölkələr arasında sərhəd 1885-87-ci illərdə ingilis-rus Əfqanıstan Sərhəd Komissiyası tərəfindən razılaşdırılmışdı. Rusiyanın bölgəyə marağı isə sovet dövründə də davam edirdi. 1955 və 1978-ci illər arasında sovet ittifaqı gizli və ya açıq şəkildə Əfqanıstanın sərhəd bölgələrinə “yardımlarını” davam etdirirdi. Bu yardımlar arasında isə milyardlarla rublluq iqtisadi və hərbi yardım xüsusi yer tuturdu.
Qeyd edək ki, soyuq müharibə illərində sosializmin genişlənməsi, xəritədə daha çox “qırmızı ərazilər” qazanmaq SSRİ-nin əsas qayəsinə çevrilmişdi. Bu mənada, Əfqanıstan da hədəfdə sayıla bilərdi - 1978-ci ildə Saur İnqilabından sonra yaradılan Əfqanıstan Demokratik Respublikası kasıb və yoxsul vəziyyətdə idi. Sovet İttifaqı ilə yaxın münasibətlərə malik Əfqanıstanla hətta dostluq müqaviləsi belə imzalanmışdı. 1979-cu ilin fevralında ABŞ-ın Əfqanıstandakı səfiri Adolf Dabs, Setami militanlar tərəfindən qaçırıldı - daha sonra Sovet məsləhətçilərinin köməkliyi ilə Əfqan polisinin həyata keçirdiyi hücum zamanı öldürüldü. Onun ölümü Əfqanıstan-Amerika əlaqələrində böyük bir gərginliyə gətirib çıxardı. Başqa sözlə, bu qətl dünyanın siyasi-hərbi nizamına yeni bir yol müəyyənləşdirdi.
SSRİ qoşun yeritdi...
ABŞ hələ ki, susurdu və müşahidə edirdi. Çünki səfirdən öncə də bu ölkədə mühüm qətllər baş vermişdi - 1978-ci ildə Əfqanıstan Xalq Partiyasının (ƏXP) rəhbəri, SSRİ-yə meylliliyi ilə tanınan Nur Məhəmməd Tərəki rəqibi Hafizulla Amin tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Hakimiyyət Aminin rəhbərliyi altında olan ƏXP-nin “Hezb” qanadının əlinə keçmişdi. Aminin ölkədə həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi islahatlar isə iri mülkədarlar tərəfindən müsbət qarşılanmırdı. Əfqanıstanın müxtəlif əyalətlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar başlamışdı. Bu çıxışlar Pakistan, həmçinin ABŞ da daxil olmaqla, bir sıra Qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənirdi. Belə bir məqamda Əfqanıstandakı dayaqlarını itirməmək üçün SSRİ bu ölkəyə qoşun yeritmək qərarı verdi.
ABŞ Konqresi 15 milyon dollar yardım ayırdı...
Beynəlxalq ictimaiyyət Sovet qoşunlarının Əfqanıstana girməsini etirazla qarşıladı - BMT-nin Baş Məclisi SSRİ silahlı qüvvələrinin tezliklə Əfqanıstandan çıxarılmasını tələb edən qətnamə qəbul etdi. Bir çox ölkələr 1980-ci ildə Moskvada keçirilən dünya olimpiadasını boykot etdilər. Amerika taxılının SSRİ-yə satılmasına qadağa qoyuldu. Strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında Sovet-Amerika sazişinin Senatda ratifikasiyası dayandırıldı. Pakistan və İran ərazilərində yüzlərlə düşərgə yaradıldı ki, sonralar bu düşərgələr mücahidlər hazırlamaq üçün bazalara çevrildi. ABŞ Konqresi 1980-ci ilin aprel ayında Əfqanıstan müxalifətinə birbaşa yardım məqsədi ilə 15 milyon dollar yardım ayrılmasına razılıq verdi. Bundan başqa, ABŞ və Qərbi Avropa SSRİ-yə qarşı döyüşən əfqan mücahidlərinə külli miqdarda silah-sursat köməyi etdilər - SSRİ-nin işğalçı olması ilə bağlı təbliğat gücləndirildi.
Qərb ilə SSRİ arasında sonuncu döyüş...
Əfqanıstan müharibəsi Qərblə SSRİ arasında sonuncu müharibə kimi tarixə düşdü. Müharibə nəticəsində yaşayış məntəqələri dağıdıldı, əhali kütləvi şəkildə (5 milyona yaxın) Pakistana, İrana və başqa ölkələrə qaçdılar. Təsərrüfatlar dağılmış, ərzaq məhsulları istehsalı kəskin surətdə aşağı düşmüş, bir çox müəssisələr fəaliyyətini dayandırmışdılar. Aclıq, dağıntı, qardaş qırğını əhalini fəlakət qarşısında qoymuşdu. Bu da etnik, tayfa və siyasi qrupların silahlı mübarizəsinə arxalanan təməlçi islamçı, millətçi cərəyanların mövqelərinin kəskin surətdə güclənməsinə səbəb olmuşdu. Vəziyyəti sabitləşdirmək, vətəndaş müharibəsini dayandırmaq, xarici müdaxiləyə son qoymaq üçün ƏXDP “Əfqanıstanda milli barışıq haqqında” bəyannamə qəbul etdi. 1987-ci il yanvarın 15-dən ölkənin hər yerində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. İqtidar və müxəlifət qüvvələrinin iştirakı ilə Koalisiya hökuməti yaratmaq haqqında təklif irəli sürüldü. Milli barışığın əldə edilməsi üçün yeni Konstitusiya qəbul edildi. Konstitusiyada bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, qanun çərçivəsində çoxpartiyalılıq prinsipi təsbit edildi. ƏXDP-nin baş katibi Nəcibulla respublikanın prezidenti seçildi. Əfqanıstanla Pakistan arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq üçün 1988-ci ildə Cenevrədə BMT-nin vasitəçiliyi ilə saziş imzalandı. Saziş bu dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinə qarışmamasını, qaçqınların geri qaytarılmasına şərait yaradılmasını, hərbi müdaxilədən imtina edilməsini və Sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. SSRİ və ABŞ sazişin yerinə yetirilməsinin təminatçısı kimi çıxış etdilər. 1988-ci ilin mayında Sovet qoşunlarının mərhələ-mərhələ Əfqanıstandan çıxarılmasına başlandı. 1989-cu il fevralın 15-də qoşunların çıxarılması başa çatdı. Milli barışığa nail olmaq üçün ƏXDP-nin adı dayişdirilib Vətən partiyası adlandırıldı.
Nələr itirildi...
10 illik hərbi əməliyyatlar dövründə Əfqanıstanda 2 milyon nəfərə yaxın mülki sakin həlak oldu. Sovet ordusunun Əfqanıstanda 10 il ərzində, ümumilikdə, 620 min hərbçisi xidmət etdi - 14.427 hərbçi həyatını itirdi. Hərbi əməliyyatlarda təxminən 54 min nəfər yaralandı, 416 min nəfər isə müxtəlif dərəcəli kontuziyalar aldı. On illik Əfqanıstan müharibəsində 7500 azərbaycanlı da iştirak edib. Onların 208-i müharibədə həlak olub. 7 nəfər isə itkin düşüb.
Sovet ordusunun Əfqanıstanda texniki itkisi də böyük idi. Siyahıda 147 tank, 1314 zirehli transportyor, 433 artilleriya sistemi, 118 təyyarə və 333 vertolyot yer alırdı. Eyni zamanda, Əfqanıstan müharibəsi SSRİ-nin süqutunu sürətləndirdi. On illik müharibə nəticəsində SSRİ Əfqanıstana təxminən 800 milyon ABŞ dolları yardım göstərdi. 40-cı ordunun saxlanılması və əməliyyat xərcləri 3 milyard dollardan çox oldu. Bir sözlə Sovet sistemi Əfqanıstanda tamamilə məğlub oldu və bu müharibə SSRİ-nin süqutunu labüdləşdirdi...
Sülh olmadı ki, olmadı...
Sovet İttifaqının Əfqanıstandan çıxmasından sonra bu ölkədə heç də sülh bərpa olmadı. Əvvəlcə hakimiyyətə Taliban qüvvələri gəldilər. 2001-ci ildə ABŞ-ın bu ölkəni işğal etməsi ilə demək olar ki, SSRİ-nin apardığı müharibə təkrarlandı. Artıq uzun illərdir ki, Qərb dünyası Əfqanıstanda vaxtilə ruslara qarşı döyüşən mücahidlərlə mübarizə aparır. Maraqlısı odur ki, bir vaxtlar ABŞ həmin qüvvələrə SSRİ-yə qarşı döyüşmək üçün silah-sursat verirdi. İndi həmin silahlar onun özünə tuşlanıb.
Məsələnin qəribə tərəfi həm də orasındadır ki, Qərb bu gün vaxtilə pulla yetişdirdikləri mücahidlərin oğulları və qardaşları ilə müharibə aparır. Əfqanlar isə hər 15 fevralı Milli Qurtuluş günü kimi qeyd edirlər...
Yeni Azərbaycan
