Bu gün rekord qiymət artımını izləyən çoxları dörd-beş il əvvəlki hadisələri yaxşı xatırlayır. O zaman manatın devalvasiyası ilə bağlı qiymətlər sıçrayışla bahalaşdı və bütün təbəqələrdən olan məmurlar əhalini gözlərinə və pul kisələrinə inanmamağa inandırmağa çalışdılar.
Baş nazirin müavini Əli Əhmədovun dükanlara ajiotaj səfərlərini xatırlayıram. Kütləvi mağazaları gəzən dövlət rəsmisi elə orada toplaşan kameralara dəhşətli inflyasiyanı müşahidə etmədiyini açıqlayırdı. Lakin bu dəfə hökumət aşkar olanı inkar etmək fikrini dəyişdi. Pandemiya qlobal qiymət artımının bir “maxovik”ini işə saldı və bu, hər şeydən əvvəl hökumət üçün bir arqumentdir. Deyirlər ki, dünyada hər şey bahalaşır və inkişafa doğru islahatlar aparan ölkəmiz də istisna deyil.
Bir sözlə, qaz, elektrik enerjisi və ərzaq tariflərinin artırılmasına toxunan maliyyə naziri Samir Şərifovun ölkəmizdən kənarda qiymət və tarif sabitliyinə təminatların olmadığını qeyd edərək, dərhal dünya reallıqları ilə bağlı klişelərə keçməsi təəccüblü deyil. “Bilirsiniz ki, Azərbaycana xaricdən müəyyən məhsullar gətirilir. Azərbaycan hökuməti onların qiymətlərinə hansısa şəkildə təsir edə bilərmi? Yox! Azərbaycan kommunal sektora aid məhsullar da idxal edir. Bu isə, istər-istəməz xidmətlərin qiymətinin artmasına təsir göstərir”, - deyən Şərifov ölkəmizdə və dünyada təbii ehtiyatların qiymətlərini müqayisə etməyi təklif edib. Nazirin məsləhətinə əməl edərək, ilkin olaraq ən yaxın qonşularımızın əhali üçün tariflərini müqayisə etmək qərarına gəldik.
Əvvəlcədən deyək ki, bu il Azərbaycanda qazın qiyməti iki dəfə artıb. Noyabrın 1-dən təbii yanacağın qiyməti 1200 m3-ə qədər olan limit daxilində (1200 m3 daxil olmaqla), bir kubmetr üçün 12 qəpik (əvvəlki qiymət 10 qəpik) təşkil edib. İstehlakı 1200-2500 kubmetr, o cümlədən 2500 kubmetrdən yuxarı olan əhali üçün qazın 1 kubmetrinin qiyməti müvafiq olaraq 0,2 və 0,25 manat səviyyəsində saxlanılıb. Eyni zamanda, azərbaycanlıların orta nominal əmək haqqı 723,2 manat (hazırkı məzənnə ilə 425,4 dollar) səviyyəsində müəyyən edilib.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, bizim təbii yanacağımızdan istifadə edən qonşu Gürcüstanda əhali üçün tarif bir kubmetr üçün 54 tetri (29 qəpik) səviyyəsində sabitdir. Gürcülərin orta əmək haqqı 1078 lari (təxminən 350 dollar və ya 581,78 manat) olduğu halda, bu, az deyil. Bununla belə, Gürcüstan, necə deyərlər, təbii yanacağın idxalçısıdır, biz isə bu qazı çıxarıb ixrac edirik. Bir sözlə, burada müqayisə yersizdir, amma qonşu ölkənin əhalisi qaza görə bizim karbohidrogen respublikasının vətəndaşlarından cəmi bir qədər çox ödəyir. Qeyd edək ki, 2012-ci ildən gürcülər üçün qaz tarifi cəmi 6% artıb, dollar isə lari qarşısında 88% bahalaşıb. Sual yaranır: Gürcüstan valyutasının kəskin ucuzlaşması fonunda qaz tariflərinin nisbətən dəyişməz səviyyəsini hansı mexanizm saxlayır?
Yeri gəlmişkən, Avropadakı enerji böhranı Azərbaycandan nəqli stabil olan Gürcüstana hələ də təsir etməyib, üstəlik, qazı dərhal iki magistral kəmərlə, o cümlədən Gürcüstan ərazisindən Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri (TAP) vasitəsilə Avropa İttifaqına (Aİ) tədarük edir. Gürcüstan da Rusiyadan min kubmetr üçün 185 dollar güzəştli qiymətlə 200 milyon kubmetrədək qaz idxal edə bilər. Tranzit ödənişləri ilə bağlı məlumatlar təsnif edilir, lakin qeyri-rəsmi məlumatlara görə, “Şahdəniz-2” fazasının tam işlənməsindən sonra Gürcüstan qazın bir hissəsini tranzit ödənişi kimi pulsuz, bir hissəsini isə güzəştli qiymətlərlə alır ki, bu da əhalinin məişət ehtiyaclarını əhatə edir. Gürcüstanda qaz istehlakı 2,5 milyard kubmetri ötüb və qaz üçün dövlətlərarası hesablaşmalar aparılan dolların qiyməti isə paralel olaraq artır.
Gürcüstanla müqayisədə Ukraynada qaz reallıqları heç də yaxşı deyil. “Naftoqaz” əhaliyə qazı 7,42 qrivna/m³ qiymətinə satır. Bəzi qaz tədarükçüləri aylıq qiymətlərini artırıblar, ona görə də indi orada tam uyğunsuzluq var - onların diapazonu hər kubmetr üçün 7,79 qrivna/m³-dən 38,35 qrivna/m³ (0,48-2,49) manat arasındadır. Orada qaz daha bahadır, amma yenə də... Ukrayna təbii yanacaq istehsalçısı deyil, idxalçıdır və bu ölkədə orta nominal əmək haqqı bizdən yüksəkdir - 14239 qrivna (925,57 AZN).
Bəlkə də ən pis vəziyyət Ermənistandadır. Onun əhalisi qazın hər kubmetri üçün təxminən 50 qəpik ödəyir. Belə ki, Rusiyanın “Qazprom” şirkəti 2020-ci il yanvarın 1-də Ermənistanda (sərhəddə) qazın qiymətini növbəti il üçün 1000 kubmetr üzrə 165 dollar səviyyəsində saxlasa da, sadə vətəndaşlar istehlak etdikləri yanacağa görə daha çox pul ödəyirlər. Kommunal xidmətlərin tənzimlənməsi komissiyasının 19 iyul 2020-ci il tarixli qərarı ilə əhali üçün tarif dəyişməz olaraq 1 min kubmetrə görə 139 min dram təşkil edir (497, 27 manat). Etiraf edək ki, ermənilərin orta nominal əmək haqqı 183760 dramdır (657 manat), belə qiymətlərlə yaşamaq asan deyil.
Rusiya istehlakçıları üçün qazın qiyməti təchizatçıdan və bölgədən asılıdır. Yanacağın bir kubmetri moskvalılara 7,25 rubla (17 qəpik) başa gəlir. Bu, bizim limitimizdən iki qəpik çoxdur, lakin Rusiya paytaxtında maaşlar da həm Bakı, həm də bütövlükdə Azərbaycan üzrə orta səviyyədən çox yüksəkdir.
Gördüyünüz kimi, qaz hasil edən ölkəmizdə tariflər, təbii yanacaq yataqları kimi səxavətli nemət taleyindən məhrum olan respublikalarda əhalinin xərclərindən çox da fərqlənmir. Təbii qazın tarifini hər dəfə artıran məmurlarımızın əsas arqumenti odur ki, əhali üçün qaz Avropadan aşağıdır. Amma bağışlayın, Avropa Azərbaycandan fərqli olaraq qaz hasil etmir. Onu idxal edir. Niyə belə müqayisələr aparılır? Yarıboş yeraltı anbarlar (UGS) fonunda yüksək tələbat və Çində maye qazın qiymətlərinin kəskin artması həqiqətən də Köhnə Dünya ölkələrində kotirovkaların artmasına təkan verdi.
Bu ilin birinci yarısında əhali üçün təbii qazın ən yüksək qiyməti İsveçdə olub - bir kubmetr üçün 2 manat 37 qəpik. Amma bu ölkədə maaşlar da Aİ ölkələri üçün orta səviyyədən yüksəkdir. Ayrı-ayrı ixtisasları nəzərə alsaq, İsveçdə kitabxanaçı 2500 avro, mühəndis 3300 avro, həkim 6500 avro maaş alır. Almaniyanın orta statistik sakini qazın hər kubmetri üçün 1 manat 40 qəpik ödəyir və bu ölkədə minimum əmək haqqı saatda 9,50 avrodan başlayır. Polşada qazın bir kubmetrinin qiyməti təxminən 90 qəpikdir. Eyni zamanda, polşalılar gələn il artımdan sonra vergilər və pensiya sığortası fonduna ödənişlər çıxıldıqdan sonra, ən azı 2163 zlotı (təxminən 470 avro) xalis pul alacaqlar. Polşa İqtisadiyyat Nazirliyinin proqnozuna görə, 2022-ci ildə orta əmək haqqı 5,922 zlotı (demək olar ki, 1,295 avro) təşkil edəcək.
Nəhayət, sizinlə olan reallıqlarımızdan fərqli olaraq, mənzil və kommunal xidmətlərin artan xərcləri Avropa hökumətləri tərəfindən pulla kompensasiya edilir, bu, ümumiyyətlə başadüşüləndir. Avropa ölkələrinin milli hökumətləri enerji böhranından əziyyət çəkmək riski altındadır - avropalıların qaz və elektrik enerjisi qiymətlərindən narazılığı asanlıqla hakimiyyətdən narazılığa və istefa tələblərinə çevrilə bilər. Buna görə də müxtəlif Avropa hökumətləri kommunal xidmətlər üçün ödəmə qabiliyyətini saxlamaq üçün oxşar qərarlar qəbul edir.
Məsələn, Fransa 5,8 milyon aztəminatlı ailəyə birdəfəlik 100 avro ödəməyə söz verib. İtaliya kommunal ödənişlərdə islahatlara başlayıb, Yunanıstan da hər kəsə deyil, lakin kasıblara ayda 9 avro kompensasiya ödəyəcək. Portuqaliya istehsalı üçün xammalın bahalaşmasına baxmayaraq, 2022-ci ildə tənzimlənən elektrik enerjisi qiymətlərinin tavanını artırmamaq qərarına gəlib. Bundan əlavə, İspaniyanın Baş naziri Pedro Sançes qazın qiymətinə məhdudiyyət (ölkə mayeləşdirilmiş yanacaq istehlak edir – red.) elan edib və elektrik enerjisinin qiymətinin aşağı salınması üçün enerji şirkətlərinin mənfəətini yenidən bölüşdürəcəyini vəd edib – 650 milyon avro enerji şirkətlərinin mənfəətindən çıxarılacaq və istehlakçıların dəstəklənməsinə yönləndiləcək.
Avropa ilə müqayisə etsək, ölkəmizdə belə bir addımın heç bənzərini də görmürük. Bəli, yerli hökumət minimum əmək haqqını 250 manatdan 300 manata qaldırmağa getdi. Yaşa görə pensiya, müvafiq idarənin açıqlamasına əsasən, 358 manatdan 375 manata yüksələcək - mənzil-kommunal xidmətlərin artan xərcləri nəzərə alınmaqla o qədər də çox deyil. Bundan əlavə, işləyən azərbaycanlıların 35%-ə qədəri minimum əməkhaqqı alır - onların bu cür qiymət rallisi ilə necə dolanması ayrıca müzakirə mövzusudur.
Nazirimizin Avropa qiymət reallıqları ilə bağlı açıqlamasına qayıdaraq xatırlamaq yerinə düşər ki, Avropada qazın baha olması, məsələn, Rusiyada əhali üçün daxili qiymətlərə təsir etməyib. “Xarici qiymətlər əhali üçün Rusiya qaz bazarına təsir göstərmir, çünki bu vəziyyətdə birbaşa asılılıq yoxdur”, - deyə Rusiya Federasiyası Hökuməti yanında Maliyyə Universitetinin eksperti İqor Yuşkov Avropa qaz kollapsından sonra “Vmeste-RF” telekanalında bildirib. Bəs onda niyə bizim ölkədə belə bir asılılıq var?
Şərifovun dediyi tətbiq edilən ərzaq və digər inflyasiyaya gəlincə, təbii ki, idxaldan asılı olan ölkəmiz ilin əvvəlindən bütün dünya ölkələrində müşahidə etdiyimiz rekord qiymət artımından tam kənarda qala bilməz. Amma söhbət təkcə qlobal inflyasiya meyllərindən getmir. İqtisadçılar dəfələrlə qeyd ediblər ki, ölkəmizdə yerli bazarın tələbatını ödəmək üçün nəzərdə tutulmuş məhsullara orta idxal rüsumları 40%-ə çatır.
Yeri gəlmişkən, yüksək gömrük rüsumları qiymətlərin qalxmasına, başqa, sırf daxili amilləri nəzərə almasaq belə, güclü təkan verir. Bir sözlə, bizim vəziyyətimizdə daha yaxşı olar ki, aidiyyəti qurumlar bu vəziyyətdən necə çıxmaq və bunun üçün nə etmək barədə düşünsünlər, başqa yerlərdə səbəb axtarmaqla, müxtəlif bəhanə gətirmək barədə deyil. Axı biz son illərdə nə gördük? Məmurlarımız inflyasiyanı ya inkar edir, ya da bizdə və Avropada qlobal tendensiyalar, yersiz qiymət müqayisələrinin arxasında gizlənərək, tanıyırlar. Bu cür cəhdlərin təsiri isə, açığı, əksinədir - ən yaxşı halda təbəssüm doğurur, ən pis halda isə sosial gərginliyə səbəb olur.
