Məşhur italyan rəssamı Koizani deyirdi: "Dekorasiya göz üçün musiqidir".
Haqqında söhbət açacağımız rəssam həyatını teatr rəssamlığı sənətinə həsr etmiş, ömrü boyu yüksək yaradıcılıq əzmi, yaradıcı rəssam təxəyyülü ilə neçə-neçə operaların daha da bədii biçimdə qavranılmasına, bədii estetik zövq mənbəyinə çevrilməsinə yaradıcı əmək sərf etmiş və özünün zəngin yaradıcılıq dünyası ilə Azərbaycan təsviri sənətində özünəməxsus yer qazanmışdır. Bu rəssam Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi Əyyub Fətəliyevdir (07.11.1925-21.04.2000).
Əyyub Cəfər oğlu Fətəliyev 1925-ci ildə Azərbaycanın əzəli torpaqlarından olan İrəvan şəhərində dünyaya göz açıb. Onun rəssamlığa marağı erkən yaşlarından yaranmağa başlayıb. O, əvvəlcə Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunu (1944) bitirmiş, bir müddət işlədikdən sonra ali rəssamlıq təhsili almaq üçün uzaq Moskva şəhərinə yollanıb və V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutuna qəbul edilib. 1952-ci ildə Ə.Fətəliyev Azərbaycanın tanınmış bəstəkarı Soltan Hacıbəyovun "Gülşən" baletinin səhnə tərtibatı mövzusunda diplom işini uğurla müdafiə edərək, İnstitutun Teatr rəssamlığı fakultəsini müvəffəqiyyətlə bitirib. Əsəri müsabiqədə müvəffəqiyyət qazanan Ə.Fətəliyev 1952-1955-ci illərdə Moskvada yerləşən SSRİ məkanında ən nüfuzlu teatr hesab olunan SSRİ Dövlət Akademik Böyük Teatrında əvvəlcə təcrübəçi rəssam, sonra isə baş rəssam assistenti olaraq çalışıb.
Gənc rəssam Böyük teatrda rejissorlar B.Pokrovski, L.Baratov, teatrın baş rəssamı Vadim Rindinin rəhbərliyi ilə çox böyük yaradıcılıq təcrübəsi keçərək, teatr sənətinin ən incə mətləblərini mənimsəyib. Ə.Fətəliyev üç il müddətində baş rəssamın assistenti kimi C.Verdinin "Traviata", N.A.Rimski-Korsakovun "Qar qız", D.Kabalevskinin "Nikita Verşinin", A.Rubinşteynin "Demon" tamaşalarının bədii tərtibatının hazırlanmasında qızğın yaradıcılıq şövqü ilə iştirak edib. Təbii ki, bu cür yaradıcılıq təcrübəsi və yaradıcı iş birliyi gənc teatr rəssamının yaradıcılığının inkişafı və püxtələşməsində ələdüşməz fürsət idi. 1955-ci ildə rəssam doğma Bakıya qayıdaraq, ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında yorulmadan və yüksək yaradıcılıq coşqusu ilə çalışıb. O, teatrda əvvəlcə quruluşçu rəssam, 1957-ci ildən isə teatrın baş rəssamı kimi bir çox məşhur opera tamaşalarına bədii tərtibat verib və səhnə əsərlərinin tamaşaçılar tərəfindən daha dərindən qavranılması və bədii zövq alması üçün yüksək yaradıcılıq əzmi ilə fəaliyyət göstərib.
Ə.Fətəliyev həmçinin bədii yaradıcılıq fəaliyyəti ilə yanaşı ölkəmizdə ixtisaslı teatr rəssam kadrlarının hazırlanmasında da əmək sərf edib, iyirmi ildən artıq Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub.
Rəssamın uzunmüddətli uğurlu bədii və pedaqoji yaradıcılıq fəaliyyəti dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilib, o, 1964-cü ildə Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb.
Ə.Fətəliyevin Opera və Balet Tearında ilk müstəqil yaradıcılıq işi gürcü rəssamı Zaxari Paliaşvilinin "Daisi" (1956, quruluşçu rejissor Şəmsi Bədəlbəyli) operası olub. Rəssam əsərin ideya qayəsinin daha mükəmməl şəkilləndirilməsi və açılmasına xidmət edən uğurlu səhnə tərtibatı hazırlayıb. İlk işinin uğurlu alınmasından fərəhlənən rəssam bundan sonra özünün professional yaradıcılıq təcrübəsinə əsaslanaraq bir çox tamaşaların bədii tərtibatını hər əsərin öz ruhuna uyğun və tamaşanın ideya qayəsinə xələl gətirmədən, əsl peşəkarlıqla və yüksək bədii zövqlə həyata keçirib.
Ə.Fətəliyevin bəddi tərtibatını və quruluşunu hazırladığı opera tamaşalarına Cahangir Cahangirovun "Azad" (1957), "Xanəndənin taleyi" (1979), Fikirət Əmirovun "Sevil" (1959), Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu" (1959, 1975, Xalq rəssamı Tahir Salahovla birgə), Süleyman Ələsgərovun "Bahadur və Sona" (1961), Cüzeppe Verdinin "Aida" (1961), "Traviata" (1964), "Otello" (1982), Aleksandr Borodinin "Knyaz İqor" (1964, 1975), Modest Musorqskinin "Boris Qodunov" (1966), Vasif Adıgözəlovun "Ölülər" (1967), Pyotr Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın" (1968), Qara Qarayevin və Cahangir Hacıyevin "Vətən" (1973), Zakir Bağırovun "Aygün" (1973) və başqalarını qeyd etmək olar.
1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə "Koroğlu" (geyim eskizləri: Xalq rəssamı Kazım Kazımzadə) və "Sevil" (geyim eskizləri: Xalq rəssamı Bədurə Əfqanlı) operalarının səhnə tərtibatı rəssamın yüksək professionallığı, dərin bədii duyma qabiliyyəti və gərgin yaradıcılıq axtarışları hesabına ərsəyə gəlib. Rəssamın uğurlu yaradıcılıq fəaliyyəti o zaman tamaşaçılar və mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.
Qeyd etmək lazımdır ki, "Koroğlu" operasının səhnə tərtibatını 30-cu illərdə Ə.Fətəliyevdən əvvəl Azərbaycanın tanınmış rəssamı Rüstəm Mustafayev hazırlamışdı. Professor Timuçin Əfəndiyev müqayisəli təhlillər apararaq qeyd edir: "R.Mustafayevin bədii konstruktivizmi bir müddət sonra Ə.Fətəliyevin irihəcmli dekorlara istinad edən dolğun və parlaq məkan həlli formaları ilə əvəzləndi. Rəssam özündən əvvəlki "Koroğlu" tərtibatı prinsiplərini inkar etmədi, konstruktivizmin tələb etdiyi zahiri formaları bədii-estetik, həyati təsir bağışlayan parlaq səhnə elementləri ilə zənginləşdirdi".
Ə.Fətəliyev müsahibələrindən birində öz yaradıcılığı barədə deyirdi: "Müxtəlif illərdə bədii tərtibatını verdiyim tamaşalardan "Daisi" (rejissor Şəmsi Bədəlbəyli), "Sevil" və "Koroğlu" (rejissor Mehdi Məmmədov), "Xanəndənin taleyi" (rejissor Kərim Kərimov), "Otello" (rejissor Lütfiyar İmanov) mənə daha yaxındır və bu işlərim məni bir teatr rəssamı kimi qane edir".
Tanınmış incəsənət xadimləri, tənqidçi, sənətşünas və mütəxəssislər Ə.Fətəliyevin yaradıcılığını yüksək qiymətləndiriblər. "Azad" tamaşasını hazırlayanda bədii şurada opera sənətimizin korifeylərindən olan Xalq artisti Bülbül rəssamın yaradıcılıq əməyindən danışarkən "Mən teatrda neçə illərdir işləyirəm, teatr səhnəsinin belə dərinliyini görməmişəm" demişdi. Həmçinin Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov "Azad" tamaşasına münasibətini bildirərkən rəssamın yaradıcılığını xüsusi vurğulayaraq, bunu "gücləndirici vasitə", "rəssam ustalığı" kimi qeyd etmişdi.
Sənətşünaslıq doktoru Nurəddin Həbibov rəssamın yaradıcılığı barədə yazırdı: "Ə.Fətəliyev üslub və bədii obrazlar cəhətdən bir-birindən fərqlənən tamaşalar üçün müxtəlif təsvir vasitələri tapa bilir, səhnə meydançasından, hadisələrin ritminə uyğun yığcam və ahəngdar formalardan, rənglərdən səmərəli istifadə edir, səhnə mühitinin şərti və realist səpkidə baxılmasına səy göstərir".
"Ə.Fətəliyevin yaradıcılığının səciyyəvi cəhətlərindən biri də eskiz və tərtibatlarındakı aydınlıq və kompozisiya orijinallığıdır. Rəssam səhnə tərtibatlarının bədiiliyini və estetik təsirini qüvvətləndirmək, onları həyatın və təbiətin realist mənzərələrinə çevirmək üçün işıqdan bacarıqla istifadə edir. Bu isə tamaşaçıların diqqətini süjet xətti üzərində mərkəzləşdirir, tamaşanın təbii və inandırıcı olmasına kömək edir" deyə sənətşünaslıq doktoru Nəsir Rzayev qeyd edirdi. Sadalananlar bir daha rəssamın yaradıcılığına göstərilən yaradıcı münasibət idi.
Qeyd edək ki, Ə.Fətəliyev daima yüsək sənət amallarına sadiq qalaraq, əsl sənət coşqusu ilə opera və balet əsərlərinin bədii təsir qüvvəsinə və yüksək estetik meyarlarına uyğun bir-birindən gözəl bədii səhnə tərtibatları hazırlamışdır. Tanınmış teatr rəssamı kimi Əyyub Fətəliyevin bədii yaradıcılıq fəaliyyəti Azərbaycan təsviri sənət tarixinə əbədi həkk olunub.
Əsəd QULİYEV
Sənətşünas,AMEA-nın dissertantı
Haqqında söhbət açacağımız rəssam həyatını teatr rəssamlığı sənətinə həsr etmiş, ömrü boyu yüksək yaradıcılıq əzmi, yaradıcı rəssam təxəyyülü ilə neçə-neçə operaların daha da bədii biçimdə qavranılmasına, bədii estetik zövq mənbəyinə çevrilməsinə yaradıcı əmək sərf etmiş və özünün zəngin yaradıcılıq dünyası ilə Azərbaycan təsviri sənətində özünəməxsus yer qazanmışdır. Bu rəssam Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi Əyyub Fətəliyevdir (07.11.1925-21.04.2000).
Əyyub Cəfər oğlu Fətəliyev 1925-ci ildə Azərbaycanın əzəli torpaqlarından olan İrəvan şəhərində dünyaya göz açıb. Onun rəssamlığa marağı erkən yaşlarından yaranmağa başlayıb. O, əvvəlcə Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunu (1944) bitirmiş, bir müddət işlədikdən sonra ali rəssamlıq təhsili almaq üçün uzaq Moskva şəhərinə yollanıb və V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutuna qəbul edilib. 1952-ci ildə Ə.Fətəliyev Azərbaycanın tanınmış bəstəkarı Soltan Hacıbəyovun "Gülşən" baletinin səhnə tərtibatı mövzusunda diplom işini uğurla müdafiə edərək, İnstitutun Teatr rəssamlığı fakultəsini müvəffəqiyyətlə bitirib. Əsəri müsabiqədə müvəffəqiyyət qazanan Ə.Fətəliyev 1952-1955-ci illərdə Moskvada yerləşən SSRİ məkanında ən nüfuzlu teatr hesab olunan SSRİ Dövlət Akademik Böyük Teatrında əvvəlcə təcrübəçi rəssam, sonra isə baş rəssam assistenti olaraq çalışıb.
Gənc rəssam Böyük teatrda rejissorlar B.Pokrovski, L.Baratov, teatrın baş rəssamı Vadim Rindinin rəhbərliyi ilə çox böyük yaradıcılıq təcrübəsi keçərək, teatr sənətinin ən incə mətləblərini mənimsəyib. Ə.Fətəliyev üç il müddətində baş rəssamın assistenti kimi C.Verdinin "Traviata", N.A.Rimski-Korsakovun "Qar qız", D.Kabalevskinin "Nikita Verşinin", A.Rubinşteynin "Demon" tamaşalarının bədii tərtibatının hazırlanmasında qızğın yaradıcılıq şövqü ilə iştirak edib. Təbii ki, bu cür yaradıcılıq təcrübəsi və yaradıcı iş birliyi gənc teatr rəssamının yaradıcılığının inkişafı və püxtələşməsində ələdüşməz fürsət idi. 1955-ci ildə rəssam doğma Bakıya qayıdaraq, ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında yorulmadan və yüksək yaradıcılıq coşqusu ilə çalışıb. O, teatrda əvvəlcə quruluşçu rəssam, 1957-ci ildən isə teatrın baş rəssamı kimi bir çox məşhur opera tamaşalarına bədii tərtibat verib və səhnə əsərlərinin tamaşaçılar tərəfindən daha dərindən qavranılması və bədii zövq alması üçün yüksək yaradıcılıq əzmi ilə fəaliyyət göstərib.
Ə.Fətəliyev həmçinin bədii yaradıcılıq fəaliyyəti ilə yanaşı ölkəmizdə ixtisaslı teatr rəssam kadrlarının hazırlanmasında da əmək sərf edib, iyirmi ildən artıq Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub.
Rəssamın uzunmüddətli uğurlu bədii və pedaqoji yaradıcılıq fəaliyyəti dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilib, o, 1964-cü ildə Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb.
Ə.Fətəliyevin Opera və Balet Tearında ilk müstəqil yaradıcılıq işi gürcü rəssamı Zaxari Paliaşvilinin "Daisi" (1956, quruluşçu rejissor Şəmsi Bədəlbəyli) operası olub. Rəssam əsərin ideya qayəsinin daha mükəmməl şəkilləndirilməsi və açılmasına xidmət edən uğurlu səhnə tərtibatı hazırlayıb. İlk işinin uğurlu alınmasından fərəhlənən rəssam bundan sonra özünün professional yaradıcılıq təcrübəsinə əsaslanaraq bir çox tamaşaların bədii tərtibatını hər əsərin öz ruhuna uyğun və tamaşanın ideya qayəsinə xələl gətirmədən, əsl peşəkarlıqla və yüksək bədii zövqlə həyata keçirib.
Ə.Fətəliyevin bəddi tərtibatını və quruluşunu hazırladığı opera tamaşalarına Cahangir Cahangirovun "Azad" (1957), "Xanəndənin taleyi" (1979), Fikirət Əmirovun "Sevil" (1959), Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu" (1959, 1975, Xalq rəssamı Tahir Salahovla birgə), Süleyman Ələsgərovun "Bahadur və Sona" (1961), Cüzeppe Verdinin "Aida" (1961), "Traviata" (1964), "Otello" (1982), Aleksandr Borodinin "Knyaz İqor" (1964, 1975), Modest Musorqskinin "Boris Qodunov" (1966), Vasif Adıgözəlovun "Ölülər" (1967), Pyotr Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın" (1968), Qara Qarayevin və Cahangir Hacıyevin "Vətən" (1973), Zakir Bağırovun "Aygün" (1973) və başqalarını qeyd etmək olar.
1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə "Koroğlu" (geyim eskizləri: Xalq rəssamı Kazım Kazımzadə) və "Sevil" (geyim eskizləri: Xalq rəssamı Bədurə Əfqanlı) operalarının səhnə tərtibatı rəssamın yüksək professionallığı, dərin bədii duyma qabiliyyəti və gərgin yaradıcılıq axtarışları hesabına ərsəyə gəlib. Rəssamın uğurlu yaradıcılıq fəaliyyəti o zaman tamaşaçılar və mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.
Qeyd etmək lazımdır ki, "Koroğlu" operasının səhnə tərtibatını 30-cu illərdə Ə.Fətəliyevdən əvvəl Azərbaycanın tanınmış rəssamı Rüstəm Mustafayev hazırlamışdı. Professor Timuçin Əfəndiyev müqayisəli təhlillər apararaq qeyd edir: "R.Mustafayevin bədii konstruktivizmi bir müddət sonra Ə.Fətəliyevin irihəcmli dekorlara istinad edən dolğun və parlaq məkan həlli formaları ilə əvəzləndi. Rəssam özündən əvvəlki "Koroğlu" tərtibatı prinsiplərini inkar etmədi, konstruktivizmin tələb etdiyi zahiri formaları bədii-estetik, həyati təsir bağışlayan parlaq səhnə elementləri ilə zənginləşdirdi".
Ə.Fətəliyev müsahibələrindən birində öz yaradıcılığı barədə deyirdi: "Müxtəlif illərdə bədii tərtibatını verdiyim tamaşalardan "Daisi" (rejissor Şəmsi Bədəlbəyli), "Sevil" və "Koroğlu" (rejissor Mehdi Məmmədov), "Xanəndənin taleyi" (rejissor Kərim Kərimov), "Otello" (rejissor Lütfiyar İmanov) mənə daha yaxındır və bu işlərim məni bir teatr rəssamı kimi qane edir".
Tanınmış incəsənət xadimləri, tənqidçi, sənətşünas və mütəxəssislər Ə.Fətəliyevin yaradıcılığını yüksək qiymətləndiriblər. "Azad" tamaşasını hazırlayanda bədii şurada opera sənətimizin korifeylərindən olan Xalq artisti Bülbül rəssamın yaradıcılıq əməyindən danışarkən "Mən teatrda neçə illərdir işləyirəm, teatr səhnəsinin belə dərinliyini görməmişəm" demişdi. Həmçinin Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov "Azad" tamaşasına münasibətini bildirərkən rəssamın yaradıcılığını xüsusi vurğulayaraq, bunu "gücləndirici vasitə", "rəssam ustalığı" kimi qeyd etmişdi.
Sənətşünaslıq doktoru Nurəddin Həbibov rəssamın yaradıcılığı barədə yazırdı: "Ə.Fətəliyev üslub və bədii obrazlar cəhətdən bir-birindən fərqlənən tamaşalar üçün müxtəlif təsvir vasitələri tapa bilir, səhnə meydançasından, hadisələrin ritminə uyğun yığcam və ahəngdar formalardan, rənglərdən səmərəli istifadə edir, səhnə mühitinin şərti və realist səpkidə baxılmasına səy göstərir".
"Ə.Fətəliyevin yaradıcılığının səciyyəvi cəhətlərindən biri də eskiz və tərtibatlarındakı aydınlıq və kompozisiya orijinallığıdır. Rəssam səhnə tərtibatlarının bədiiliyini və estetik təsirini qüvvətləndirmək, onları həyatın və təbiətin realist mənzərələrinə çevirmək üçün işıqdan bacarıqla istifadə edir. Bu isə tamaşaçıların diqqətini süjet xətti üzərində mərkəzləşdirir, tamaşanın təbii və inandırıcı olmasına kömək edir" deyə sənətşünaslıq doktoru Nəsir Rzayev qeyd edirdi. Sadalananlar bir daha rəssamın yaradıcılığına göstərilən yaradıcı münasibət idi.
Qeyd edək ki, Ə.Fətəliyev daima yüsək sənət amallarına sadiq qalaraq, əsl sənət coşqusu ilə opera və balet əsərlərinin bədii təsir qüvvəsinə və yüksək estetik meyarlarına uyğun bir-birindən gözəl bədii səhnə tərtibatları hazırlamışdır. Tanınmış teatr rəssamı kimi Əyyub Fətəliyevin bədii yaradıcılıq fəaliyyəti Azərbaycan təsviri sənət tarixinə əbədi həkk olunub.
Əsəd QULİYEV
Sənətşünas,AMEA-nın dissertantı
