Azər­bay­ca­nın ən qiy­mət­li və zən­gin xə­zi­nə­lə­rin­dən bi­ri də mu­ğam sə­nə­ti­dir. Mu­ğam­la­rı­mız və xalq mah­nı­la­rı­mız xal­qı­mı­zın min il­lər bo­yu ya­rat­dı­ğı ən bö­yük mə­də­niy­yət abi­də­lə­rin­dən, qa­zan­dı­ğı ən qiy­mət­li və tü­kən­məz mən­bə­lər­dən, xə­zi­nə­lər­dən bi­ri­dir. O da hə­qi­qət­dir ki, bu xalq sə­nə­ti­nin gü­nü­mü­zə­dək ya­şa­ma­sı və həm də bö­yük in­ki­şaf yo­lu keç­mə­si bü­töv­lük­də xal­qı­mı­zın ol­du­ğu ki­mi, həm də ay­rı-ay­rı gör­kəm­li sə­nət və mə­də­niy­yət fə­da­i­lə­ri­nin çox bö­yük xid­mət­lə­ri­nin, əziy­yət­lə­ri­nin nə­ti­cə­si­dir.

Mil­li mə­də­niy­yə­ti­mi­zi, onun ən par­laq nü­mu­nə­lə­rin­dən olan mu­ğam sə­nə­ti və xalq mah­nı­la­rı­mı­zı yük­sək zir­və­lə­rə apa­ran və "kü­lüng çal­dıq­ca" özü də zir­və­lə­rə uca­lan, ucal­dıq­ca da mil­lə­ti­mi­zin qəl­bin­də da­ha bö­yük mə­həb­bə­tə sa­hib olan çox böyük ko­ri­fey­lər­dən bi­ri də Is­lam Rza­yev­dir. Res­pub­li­ka­nın xalq ar­tis­ti, həm də bəs­tə­kar mah­nı­la­rı­nın ma­hir bi­li­ci­si və gö­zəl ifa­çı­sı­dır.

Xanəndənin sağlığındakı söhbətləri yaddan çıxmayacaq qədər maraqlı idi...

"Qa­ra­bağ­da ata­nın ba­cı­sı­na Ba­kı­da­kı ki­mi "bi­bi" yox, "ma­ma" de­yir­lər"

"Mə­nim hə­ya­tım çox qə­ri­bə baş­la­yıb. Uşaq­lı­ğım və gəncli­yim də çox ma­raq­lı ke­çib. 1937-ci il av­qus­tun 11-də Fü­zu­li ra­yo­nu­nun Sər­dər­li kən­din­də dün­ya­ya gəl­mi­şəm. Ata­mın 5 ba­cı­sı var idi. Qa­ra­bağ­da ata­nın ba­cı­sı­na Ba­kı­da­kı ki­mi "bi­bi" yox, "ma­ma" de­yir­di­lər. Ma­ma­la­rı­mın bö­yü­yü Ni­sə xa­nım döv­rü­nə gö­rə çox gör­kəm­li bir qa­dın olub. O, açıq fi­kir­li, sər­bəst hə­rə­kət edən, ali­cə­nab, müs­tə­qil dü­şün­cə­li, in­sa­ni key­fiy­yət­lə­rə ma­lik bir adam idi. Bay­ram­lar­da, küt­lə­vi təd­bir­lər­də o döv­rün kənd qa­dın­la­rı üçün o qə­dər də xa­rak­te­rik ol­ma­yan şə­kil­də fə­al iş­ti­rak edir­di. Fü­zu­li­də Kön­də­lən de­yi­lən yer­də cı­dır var idi. Ora­da bay­ram­lar­da at ça­pır­dı­lar, ya­rı­şa çı­xır­dı­lar. Mə­nim bö­yük ma­mam Ni­sə xa­nım da bu bay­ram­lar­da fə­al iş­ti­rak edən, at ça­pan, ya­rış­lar­da ki­şi ki­mi qa­lib gə­lən bir qa­dın idi. Bi­zim də hər han­sı bir işi­miz olan­da ata­mın bö­yük ba­cı­sı olan o gö­zəl xa­nı­ma mü­ra­ci­ət edir­dik.

Dər­sə ge­dib-gə­lən­də mək­təb yol­daş­la­rım hə­mi­şə yol uzu­nu oxu­yur­du­lar, əl­lə­ri­ni qo­yub qu­laq­la­rı­nın di­bi­nə şaq­qa­naq çə­kir­di­lər. Bir­cə mən oxu­mur­dum. Elə din­məz­cə ge­dib-gə­lir­dim. Uşaq­lar mə­nə də tə­kid edir­di­lər ki, sən də oxu. De­yir­dim mə­nim sə­sim yox­dur, sə­si­mi giz­lə­dir­dim.

Kən­di­miz­lə mək­tə­bin ara­sı 2 ki­lo­metr olar­dı. Gün­lə­rin bir gü­nü 7-ci si­nif­də oxu­yar­kən dərsdən gə­lən­də nə isə tə­bim gəl­di, ürək­dən oxu­dum. Düz­dür, o vaxt bir­cə mah­nı bi­lir­dim, onun da bir bən­di­ni. Bi­lir­si­niz, o vaxtlar mu­si­qi in­di­ki ki­mi in­ki­şaf et­mə­miş­di. Pri­mi­tiv vaxtlar idi, pis zə­ma­nə idi. Azər­bay­can­da xa­nən­də çox de­yil­di. O vaxtlar çox eşit­di­yim bir mah­nı var idi: "Tel na­zik", rəh­mət­lik Əbül­fət Əli­yev oxu­yur­du. Hə­min mah­nı­nın bir bən­di­ni mə­nim­sə­miş­dim, hə­mi­şə giz­li­cə onu oxu­yur­dum. Bu də­fə dərsdən gə­lən­də hə­min mah­nı­nı oxu­dum. Uşaq­lar mə­ni dan­la­dı­lar ki, bəs sə­nin be­lə sə­sin var, özü­nü ni­yə qı­ra­ğa çə­kir­sən, ni­yə oxu­mur­san? Gə­lib bu əh­va­la­tı Ni­sə ma­ma­ma de­yib­lər. Ma­mam çox se­vi­nir, am­ma mə­nə bir söz de­mə­di."

"Sən de­mə, bu bö­yük xa­nən­də Se­yid Şu­şinski imiş..."

"O vaxtlar yay tə­til­lə­rin­də Se­yid Şu­şinski gə­lər­di Fü­zu­li­yə. Rəh­mət­lik us­tad xa­nən­də Fü­zu­li­nin Ho­ra­diz kən­din­dən idi. Ona gö­rə də hər yay gə­lir­di ra­yo­na, həm is­ti­ra­hət edir­di, həm də gənc is­te­dad­la­rı ax­ta­rıb ta­pır­dı.

Bir gün ma­mam mə­ni Fü­zu­li­yə apar­dı.

İn­di­ki ki­mi ya­dım­da­dır, us­tad dəh­liz­də otu­rub qəl­yan çə­kir­di. Qa­ba­ğın­da çay. Ya­xın­la­şan­da dur­du aya­ğa. Mən də bil­mi­rəm bu kim­dir. Sən de­mə bu bö­yük xa­nən­də Se­yid Şu­şinski imiş... Üzü­nü ma­ma­ma tu­tub çox bö­yük hör­mət­lə: "ay Ni­sə xa­nım, xoş gəl­mi­si­niz, xoş gəl­mi­si­niz. Siz ha­ra, bu­ra ha­ra? Nə yax­şı gəl­mi­si­niz..." - de­yə gö­rüş­dü. Bun­lar çox meh­ri­ban hal-əh­val tut­du­lar. Otur­duq, bi­zə də çay gə­tir­di­lər. Or­dan-bur­dan, xü­su­si­lə də o vaxt ma­ma­mın mil­li ge­yim­də ki­şi­lə­rə qo­şu­lub cı­dı­ra çıx­ma­ğın­dan, at çap­ma­ğın­dan, ki­şi­lə­ri öt­mə­yin­dən da­nış­dı­lar.

Xey­li söh­bət­dən son­ra ağ­saq­qal üzü­nü mə­nə tu­tub de­di: "Oğ­lum, ça­yı­nı iç". Son­ra­lar ba­şa düş­düm ki, o, mə­ni oxu­da­caq­mış, ona gö­rə də bo­ğa­zı­mı yaş­la­ma­ğı­mı is­tə­yir­miş. Ma­mam ona de­miş­di ki, Se­yid, bu mə­nim qar­da­şım oğ­lu­dur, bir oğ­lan­dır. De­yir­lər ki, bu­nun sə­si var. Bu­nu bir yox­la. Əgər sə­si var­sa, bir söz de, yox­dur­sa, bu işi­ni bil­sin.

Mən bu "Tel na­ziy"i oxu­yan­da, eti­raz et­di ki, bu­ra çox aşa­ğı­dır, zil­dən oxu. Dər­hal da çox zil­dən bir zən­gü­lə vur­du. Mən də o də­qi­qə onun sə­si­ni tut­dum. Or­dan baş­la­yıb bir bənd "Tel na­zik" oxu­dum, sax­la­dı və bəs­dir, de­di. Bir hal­da ki, mə­nim tut­du­ğum no­tu mə­nim ağ­zım­dan al­dın, tut­dun ha, ki­fa­yət­dir. De­di ki, Ni­sə xa­nım, bu uşa­ğı iyu­lun 25-i, 26-ı gö­tür, gəl Ba­kı­ya. Bu­nun yax­şı sə­si var, qə­bul elət­di­rək mə­nim sin­fi­mə".

"Se­yid Şu­şinski, Fik­rət Əmi­rov, Əh­məd Ba­kı­xa­nov, Mir­zə Mən­sur ki­mi da­hi­lər im­ta­han gö­tü­rür­dü"

"İn­di­ki Fü­zu­li, keç­miş Ba­sin kü­çə­si 58-də Se­yi­din evi yer­lə­şir­di. Ge­cə­ni Se­yi­din evin­də qal­dıq. Sə­hə­ri gün get­dik Asəf Zey­nal­lı adı­na Or­ta İx­ti­sas Mu­si­qi mək­tə­bi­nə, sə­nəd­lə­ri­mi qə­bul edib, 6 gün­dən son­ra im­ta­han ola­ca­ğı­nı bil­dir­di­lər.

İm­ta­han gü­nü sin­fin qar­şı­sı­na 15-20 nə­fər oğ­lan­lı-qız­lı uşaq top­laş­mış­dı. Son­ra­lar bil­dim ki, im­ta­ha­nın mün­sif­lər he­yə­tin­də otu­ran­lar kim­lər imiş: Se­yid Şu­şinski, Fik­rət Əmi­rov, Əh­məd Ba­kı­xa­nov, Mir­zə Mən­sur ki­mi da­hi­lər im­ta­han gö­tü­rür­dü. İçə­ri gi­rən ki­mi Ba­kı­xa­nov mə­nə de­di ki, oğ­lum bir mu­ğam oxu, qu­laq asaq. Key­ləş­dim, qal­dım. De­dim ki, mən mu­ğam bil­mi­rəm. De­di: "Bəs ni­yə gəl­mi­sən bu­ra?" Ca­va­bım xoş­la­rı­na gəl­di: "Gəl­mi­şəm öy­rən­mə­yə" - gül­dü­lər bu sö­zü­mə. De­dim "Tel na­ziy"i bi­li­rəm. De­di­lər, oxu. Se­yi­din tar­ça­la­nı var idi, mu­ğam bi­li­ci­si Ka­mil Əh­mə­dov. 35 il Se­yi­din ya­nın­da tar çal­mış­dı. Se­yid Ka­mi­lə pı­çıl­da­dı ki, fi­lan yer­dən çal. Zil­dən çal­dı mə­nim üçün. "Tel na­ziy"in bir bən­di­ni oxu­yan ki­mi, de­di­lər çıx ba­yı­ra. İm­ta­han qur­ta­ran­dan son­ra elan elə­di­lər ki, 5 al­dım. Be­lə­cə qə­bul olan­dan son­ra Se­yi­din sin­fi­nə düş­düm və baş­la­dım əla­çı oxu­ma­ğa".

"Mə­ni ça­ğır­mış­dı­lar ki, gəl Zey­nəb­lə bir yer­də - Məc­nu­nu oy­na"

"Ope­ra­nı o vaxt heç kim sev­mir­di, in­di se­vir­lər. Ona gö­rə im­ti­na et­miş­dim ki, mən ope­ra oxu­ya­nı ol­ma­yım. Çün­ki, mən açıq de­yi­rəm, ge­dib ope­ra­da oxu­yan­lar, 2-3 il­dən son­ra dəb­dən dü­şür­dü­lər. Ca­ma­a­tın on­la­rı gö­rən gö­zü ol­mur­du. Bu fik­rə gö­rə mən ope­ra­ya so­list get­mə­dim. Mə­ni ça­ğır­mış­dı­lar ki, gəl Zey­nəb­lə bir yer­də - Məc­nu­nu oy­na. Yə­ni, "siz­dən bir az pul qa­za­naq". Hə­mi­şə gənc oxu­yan­la­ra eh­ti­yac çox olur. O mə­na­da mə­ni Zey­nəb­lə oxu­ma­ğa də­vət et­miş­di­lər. Mən get­mə­dim, im­ti­na elə­dim"

"De­dim ki, bi­zi bu­ra gön­də­rən Ba­kı­da­kı rəh­bə­ri­miz kürddür"

"Çox ha­di­sə­lər gə­lib­dir ba­şı­ma, ço­ox... İra­qa get­miş­dik. Bu ərəb öl­kə­si çox gö­zəl öl­kə­dir. İmam­la­rı­mı­zın şə­hid ol­du­ğu mü­qəd­dəs Kər­bə­la ora­da­dır. Zi­ya­rət­lər­dən, kon­sertlər­dən son­ra Kər­kü­kə kon­ser­tə get­dik. Ora­nın əha­li­si ha­mı­sı azər­bay­can­lı­lar­dır. Çat­ma­ğa 5-6 ki­lo­metr qal­mış, gör­dük ki, hör­mət əla­mə­ti ola­raq şə­hə­rin kə­na­rı­na qar­şı­la­ma­ğa çı­xıb­lar. Ma­şın­lar­la, dəs­tə-dəs­tə. Bi­zim nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin rəh­bə­ri mər­hum mə­də­niy­yət na­zi­ri Za­kir Ba­ğı­rov idi. Ye­ri gəl­miş­kən, qeyd edim ki, Fü­zu­li ra­yo­nun­dan olan Za­kir Ba­ğı­rov çox yax­şı bir adam, çox zi­ya­lı bir na­zir idi. Za­kir mü­əl­lim gös­tə­riş ver­di ki, ma­şın­lar­dan dü­şün, həm bi­zi qar­şı­la­yan­lar­la gö­rü­şək, həm də bir stə­kan çay içib, son­ra yo­lu­mu­za da­vam edək. Bu­ra­da əlin­də dəf­tər-qə­ləm olan 3 nə­fər mə­ni və ka­man­ça­lan Tə­lət Ba­kı­xa­no­vu sax­la­yıb so­ruş­du:

"De­yir­lər ki, Azər­bay­can­da kül­li sayda kürd mil­lə­ti ya­şa­yır. Bağ­dad qə­zet­lə­ri ya­zır ki, kürd mil­lə­tin­dən olan­la­rın Azər­bay­can­da şə­hə­rin mər­kə­zin­də ya­şa­ma­ğa, iş­lə­mə­yə, uni­ver­si­tet­lər­də oxu­ma­ğa, hət­ta gəz­mə­yə gəl­mə­yə ix­ti­ya­rı yox­dur. Be­lə­dir, ya yox? Kürd mil­lə­ti­ni ni­yə in­ci­dir­lər Azər­bay­can­da?".

Mən on­dan so­ruş­dum ki, sə­nin sə­nə­tin nə­dir. Mü­əl­li­məm, de­di. De­dim ki, gə­lin si­zə bir söz de­yim, onun­la da bu söh­bə­ti xətm edək. Çox həs­rət­lə mə­nim ca­va­bı­mı göz­lə­yən həm­söh­bət­lə­rim tə­lə­sik bu­yur-bu­yur de­di­lər. De­dim ki, bi­zi bu­ra gön­də­rən Ba­kı­da­kı rəh­bə­ri­miz kürddür. On­da ne­cə olar ki, Azər­bay­can­da kürdlə­ri in­cit­sin­lər. Əgər ən yük­sək və­zi­fə­lər­dən bi­ri­ni tu­tan şəxs kürddür­sə, bu boş söh­bət­lər uy­dur­ma­dır.

O za­man Azər­bay­can Ali So­ve­ti­nin səd­ri var idi, Məm­məd İs­gən­də­rov. Onu nə­zər­də tu­tur­dum. Bu ca­vab­dan son­ra bir-bi­ri­nə bax­dı­lar, on­la­ra ləz­zət elə­di, gü­lüş­dü­lər. Son­ra o bi­ri­si mə­nə de­di ki, bəs ni­yə Azər­bay­can­dan bu­ra gə­lən 18 nə­fə­rin için­də bir kürd yox­dur. Ca­vab ver­dim ki, bu­ra gə­lən­lə­rin mil­liy­yə­ti­nə gö­rə se­çib gön­dər­mə­yib­lər. Biz ça­lıb-oxu­yan­la­rıq, qastro­la, kon­sert ver­mə­yə gəl­mi­şik. Üçün­cü so­ruş­du ki, Azər­bay­can­da ne­çə uni­ver­si­tet var? O za­man biz­də­ki ali mək­təb­lər insti­tut ad­la­nır­dı. İn­di ha­mı­sı­na uni­ver­si­tet de­yir­lər. Ona gö­rə də ca­vab ver­dim ki, bir uni­ver­si­tet var. Bir-bi­ri­nə ba­xıb baş­la­dı­lar gü­lüş­mə­yə. De­dim, nə gü­lür­sü­nüz, ə, gül­mə­li bir şey var? Ca­vab ver­di ki, yox ba­ğış­la, o boy­da öl­kə­də, o boy­da pay­taxtda bir uni­ver­si­tet ol­ma­ğı­na gül­dük.

İzah et­dim ki, biz­də­ki ali mək­təb­lər insti­tut ad­la­nır. Uni­ver­si­tet isə bir də­nə­dir. On­da su­al ver­di ki, ne­çə insti­tut var? De­dim, 20 də­nə, özüm­dən de­miş­dim ey, heç bil­mir­dim düz­dür, ya yox. Qa­yıt­dı ki, bəs o bir də­nə uni­ver­si­te­ti­ni­zin ne­çə tə­lə­bə­si var? Ca­vab ver­dim ki, iyir­mi min. Bir az çox de­mi­şəm, am­ma... De­dim, onun şö­bə­lə­rin­dən elə 6-sı əc­nə­bi şö­bə­lər­dir. So­ruş­du­lar ki, mə­sə­lən, han­sı dil­lər­də təd­ris var? Ərəb, fars, is­pan, in­gi­lis, fran­sız, rus və baş­qa dil­lər­də dərs ke­çi­lir - de­dim. Ge­din, tər­cü­mə­çi­miz Tar­yel­lə bir söh­bət edin, gö­rün ərəb di­lin o ne­cə gö­zəl bi­lir. Ərəb di­li­ni heç ərəb də onun ki­mi bil­mir.

Bu­nu qo­yum, ona ge­dim. Bağ­dad­da qu­ber­na­tor so­ruş­du ki, bi­zim bu tə­lə­bə­ni han­sı uni­ver­si­tet­dən özü­nü­zə tər­cü­mə­çi gö­tür­mü­sü­nüz? Gör bu nə­tə­hər da­nı­şır­dı ərəb­cə?! Za­kir Ba­ğı­rov öz çı­xı­şın­da bil­dir­di ki, o, si­zin tə­lə­bə de­yil, Azər­bay­can Uni­ver­si­te­ti­nin kad­rı­dır. Qu­ber­na­tor ca­vab ver­di ki, biz çox tə­əc­cüb qal­mı­şıq ki, bu nə­tə­hər öy­rə­nib, bu­nun mü­əl­li­mi kim olub ki, ərəb di­li­ni be­lə gö­zəl öy­rə­dib. Tar­ye­li çox tə­rif­lə­di. Son­ra­lar Tar­ye­li ça­ğır­dı­lar Bağ­dad­da 10 il iş­lə­di. İn­di də Ba­kı­da ya­şa­yır. Ərəb di­li­nin mi­sil­siz mü­tə­xəs­si­si­dir.

Sor­ğu-su­a­lın so­nun­da həm­söh­bət­lə­rim­dən bi­ri də mən­dən so­ruş­du ki, siz­də xü­su­siy­yət­çi­lik var­mı? Ba­yaq­dan bə­ri səb­ri­ni ba­san ka­man­ça­ça­lan cəld ca­vab ver­di: "Yox­dur". Böy­rün bas­dım ki, Tə­lət, sən din­mə. Var - de­dim, xü­su­siy­yət­çi­lik var. On­da Kom­mu­nist Par­ti­ya­sı­nın vax­tı idi. Xü­su­siy­yət­çi­lik-zad yox idi. So­ruş­du ki, mə­sə­lən, xü­su­si mül­kiy­yət nə­yi­niz var? De­dim, ara­ba var. On­lar ma­şı­na ara­ba de­yir­lər. Ara­bam var, mül­küm var, ba­ğım var, qo­yun-qu­zu-inək, to­yuq-cü­cə - hər şe­yim var. Bun­lar ha­mı­sı xü­su­si­dir də. Bu­nun­la söh­bət qur­tar­dı. Sa­ğol­la­şıb ay­rıl­dı­lar. Yo­lu­mu­za da­vam et­dik, ya­rı yol­da Tə­lət mə­nə de­di ki, İs­lam, sən axı­rın­cı su­a­la düz ca­vab ver­mə­din. Axı biz­də xü­su­siy­yət­çi­lik yox­dur. Sə­nin ma­şı­nın var ha, hö­ku­mət bil­mə­sə, onu sa­ta bi­lər­sən baş­qa ada­ma? De­dim, yox. Evi­ni sa­ta bi­lər­sən? De­dim, yox. De­di, gö­rür­sən, xü­su­si mül­kiy­yət de­yil, am­ma xü­su­siy­yət­çi sa­tır. Hö­ku­mət bil­mə­dən sa­ta bi­lir.

"Am­ma bun­lar mə­ni elə qar­şı­la­yır­lar ki, heç Ba­kı­da be­lə qar­şı­la­mır­lar"

"...Ya­po­ni­ya­da mə­ni çox yük­sək sə­viy­yə­də qar­şı­la­yır­dı­lar. Tər­cü­mə­çi­miz ya­pon qı­zı idi. Rus di­lin­də əla bi­lir­di. On­dan so­ruş­dum ki, bun­lar mə­ni ni­yə be­lə qar­şı­la­yır­lar? Axı, ya­pon­lar mə­nim di­li­mi bil­mir­lər. Mən Əli­a­ğa Va­hi­din qə­zəl­lə­ri­ni oxu­yu­ram. Öz mah­nı­la­rı­mı­zı ifa edi­rəm. Am­ma bun­lar mə­ni elə qar­şı­la­yır­lar ki, heç Ba­kı­da be­lə qar­şı­la­mır­lar. San­ki hər şe­yi ba­şa dü­şür­lər.

1989-cu ilin söhbətidir. İpək Yo­lu qastro­lu idi. Qız bil­dir­di ki, bu su­a­lı­nı­za sa­bah ca­vab ve­rə­rəm. Sa­bah səh­nə­də şi­rin oxu­yar­kən dön ar­xa­ya bax. Son­ra çı­xan­da ca­vab ve­rə­rəm. Sə­hə­ri gün səh­nə­də oxu­du­ğum yer­də bir­dən ya­dı­ma düş­dü, dön­düm ar­xa­ya bax­dım. Gör­düm ki, səh­nə­nin ar­xa­sın­da 4-5 metr uzun­lu­ğun­da, 2 metr enin­də hü­ma­yun ağın sa­lıb­lar. Dün­ya­da bi­rin­ci də­fə bu işi gör­düm mən. Baş­qa heç bir yer­də gör­mə­mi­şəm. Bax­dım, tə­əc­cüb qal­dım. Gör­düm ki, kom­pü­ter­də mən oxu­du­ğum qə­zə­lin, mah­nı­nın tər­cü­mə­si­ni ya­pon di­lin­də işıq­la ve­rir­lər hə­min o ağın üs­tü­nə. Zal­da otu­ran ca­ma­at mə­nim səh­nə­dən oxu­ya-oxu­ya de­dik­lə­ri­min tər­cü­mə­si­ni o ağın üs­tün­dən oxu­yur və mə­ni al­qış­la­yır­lar, bu­nu gör­düm, tük­lə­rim biz-biz ol­du. Çün­ki o qə­dər öl­kə­də ol­mu­şam, bu­nu mən heç yer­də gör­mə­mi­şəm. Çı­xan­da tər­cü­mə­çi mə­nə de­di ki, gör­dün­mü oxu­duq­la­rı­nı ne­cə tər­cü­mə edir­lər? Dün­ya­da an­caq Ya­po­ni­ya­da be­lə şey var. Za­ra­fat­la mə­nə acıq ve­rir­di.

Dün­ya­nın hər ye­rin­də ol­mu­şam. Ba­şı­ma çox ha­di­sə­lər gə­lib. Bun­la­rın ha­mı­sı­nı da­nış­maq im­ka­nı yox­dur".

Mu­ğam ça­lı­nan­da xal­qı­ma de­yi­rəm, əh­sən,
Mu­ğam çal­ğı­sın­da tar-ka­ma­nı de­yir­lər.
Ça­lın­sın "Ca­har­gah", oxu­sun İs­lam,
"Dəş­ti" mu­ğa­mın­da Sü­ley­ma­nı de­yir­lər.
(Ar­zu­man Yağ­lı­vəndli)

"Mən tə­lə­bə­si ol­du­ğum us­tad xa­nən­də Se­yid Şu­şinski­dən 17 də­nə mu­ğam dəstga­hı öy­rən­mi­şəm. İn­di­ki xa­nən­də­lər ki­mi 2-3 də­nə yox ey, on­lar 2-3, uza­ğı 5 mu­ğam bi­lir­lər. 17 də­nə Azər­bay­ca­nın dəstga­hı var. Mən Mə­də­niy­yət və İn­cə­sə­nət Uni­ver­si­te­ti üçün proq­ram yaz­mı­şam. Ha­zır­da hə­min uni­ver­si­te­tin mu­ğam ka­fed­ra­sı mə­nim proq­ra­mım əsa­sın­da dərs de­yir. Hə­min proq­ra­ma gö­rə bir ne­çə il bun­dan qa­baq mə­nə pro­fes­sor adı ver­di­lər. O proq­ram­da 17 mu­ğa­mın adı, his­sə­lə­ri və gu­şə­lə­ri ve­ri­lib. Əla proq­ram­dır. Bu­nu hər adam ya­za bil­məz. Mu­ğa­mı bil­mə­yən, 3-4 mu­ğam bi­lən adam be­lə proq­ram ya­za bil­məz. Proq­ram ya­zan kəs gə­rək Azər­bay­ca­nın bü­tün mu­ğam­la­rı­nı, his­sə­lə­ri­ni, şö­bə­lə­ri­ni, təs­nif­lə­ri­ni bil­sin. Qə­zəl­lə­ri­ni, ara­da oxu­nan mah­nı­la­rı­nı yaz­sın gə­rək. Hər ilə 5 xalq, 5 bəs­tə­kar mah­nı­sı ver­mi­şəm proq­ram­da. Hər tə­lə­bə 4 ilə 20 xalq mah­nı­sı, 20 bəs­tə­kar mah­nı­sı öy­rə­nir. Bu­na qə­dər­ki proq­ram­lar­da be­lə şey­lər ol­ma­yıb. Bi­lən yox­dur axı. Bu­nu an­caq Se­yi­din tə­lə­bə­lə­ri bi­lir. Hə­lə 4 də­nə giz­li mu­ğam da var. İn­di onun üzə­rin­də iş­lə­yi­rik. Rəh­mət­lik Se­yid onu yax­şı bi­lir­di, mə­nim də ya­dım­da qa­lıb.

Azər­bay­can­da o mu­ğa­mar yox­dur. On­la­rı biz in­di bər­pa edi­rik. On­lar "Ba­ya­tı-Türk", "Əbu-ata", "Nə­va" və bi­ri də... fik­rim­dən çı­xıb, ya­dı­ma dü­şən ki­mi de­yə­rəm. Və bu 4 dəstga­hın heç bi­ri­si Azər­bay­can­da yox­dur. Se­yid məş­hur Təb­riz xa­nən­də­si, Əbül­hə­sən Xan İq­bal­la dost olub. Xey­li mu­ğa­mı o, Əbül­hə­sən Xan­dan öy­rə­nib, gə­ti­rib bu­ra­da ya­yıb­dır. Bu Se­yi­din əmə­yi­dir. O, bir nöm­rə­li xa­nən­də olub­dur. Mək­təb Se­yi­din mək­tə­bi­dir. O, Azər­bay­can­da ilk də­fə Üze­yir bə­yin gös­tə­ri­şi və kö­mə­yi ilə xa­nən­də ye­tiş­dir­mə­yə əl atıb. Bax, be­lə. Yə­ni bü­tün mu­ğam­lar mə­nə doğ­ma­dır. Am­ma "Ca­har­gah"ı xü­su­si se­vi­rəm. Ye­ri gəl­miş­kən, bir gün Üze­yir bəy Se­yid Şu­şinski­ni ya­nı­na ça­ğı­rır. O za­man Se­yid çox dəb­də olan xa­nən­də imiş. De­yir ki, Se­yid, sə­nə bir eh­ti­ya­cım var. Se­yid ca­vab ve­rir ki, bu­yur, bəy, qul­lu­ğun­da ha­zı­ram. Üze­yir bəy de­yir ki, mən kon­ser­va­to­ri­ya­nı aç­mı­şam, am­ma heç bir ai­lə uşaq­la­rı­nı bu­ra­da oxu­ma­ğa qoy­mur, nə qız, nə oğ­lan. Sə­bə­bi­ni də öy­rən­mi­şəm. Möv­hu­mat şə­hə­ri­dir bu­ra. Əha­li möv­hu­ma­ta, məs­ci­də, Qu­ra­na gö­rə öz uşaq­la­rı­nı mu­si­qi­də oxu­ma­ğa qoy­mur. Onun bir də­nə bic­li­yi­ni tap­mı­şam. Ona gö­rə də sə­ni ça­ğır­mı­şam. Sən bi­zə bir az pul yar­dı­mı edə bi­lər­sən­mi ki, tə­lə­bə­lə­rə tə­qa­üd ve­rək və o pu­lun he­sa­bı­na uşaq­la­rı kon­ser­va­to­ri­ya­da oxu­ma­ğa cəlb edək. Yax­şı pu­lun, tə­qa­ü­dün he­sa­bı­na uşaq­lar axı­şıb gəl­sin­lər. Se­yid ca­vab ve­rir ki, Üze­yir bəy, sən nə qə­dər de­sən, mən sə­nə kö­mək edə bi­lə­rəm. Hə­min gün­dən Se­yid Şu­şinski baş­la­yır Üze­yir bə­yə ma­liy­yə yar­dı­mı et­mə­yə. İki il ke­çən­dən son­ra Üze­yir bəy Se­yi­di ça­ğı­rıb ki, da­ha bəs­dir, çox sağ ol. Mən bu ba­rə­də hö­ku­mə­ti­mi­zə de­yə­cə­yəm ki, qoy hö­ku­mə­ti­miz sə­nin bu xe­yir­xah əmə­lin­dən xə­bər tut­sun.

Xa­nən­də­lər­dən heç bi­ri Se­yid gör­dü­yü işi gör­mə­yib. Heç bi­ri! Həm də si­mic olub­lar. Se­yid to­ya ge­dən­də də, axır­da pul sa­yıb pay­la­yan­da da tar-ka­man ki­mi o pul­la işi ol­ma­yıb. Aris­tok­rat apa­rıb özü­nü. Bəy ki­mi, ağa ki­mi apa­rıb. Həm də ona gö­rə ağa de­yir­lər də. O pu­la heç gö­zü­nün ucu ilə də bax­ma­yıb. Hə­mi­şə tar-ka­man pu­lu sa­yıb, bö­lüb. Se­yi­din də pa­yı­nı qar­şı­sı­na qo­yub de­yib­lər ki, ağa, bu­yur, bu da sə­nin pu­lun­dur. O, isə heç vaxt bir kəl­mə də de­mə­yib ki, ne­çə­dir, nə qə­dər pul yı­ğı­lıb? Xa­nən­də so­ru­şur axı. Se­yi­din ta­yı-bə­ra­bə­ri yox idi. O, frak ge­yi­nər, bant vu­rar, əlin­də çə­lik şə­hər­də gə­zər­di. Özü də o, pri­mi­tiv vax­tı, dün­ya­nın o zə­if vax­tı. Se­yid ki­mi bir xa­nən­də ge­yin­mə­yib hə­lə in­di­yə­nə ki­mi. Se­yid, şıq ge­yi­nib hə­mi­şə. Bəy olub.

Se­yid­dən çox yaz­maq, çox da­nış­maq olar. Bi­ri­ni de­mək is­tə­yər­dim. Onu Tif­li­sin qu­ber­na­to­ru qı­zı­nın to­yu­na ça­ğı­rıb. Se­yid ax­şam ge­dib. Gö­rüb ki, iş­ti­rak­çı­la­rın ha­mı­sı qu­ber­na­to­ra la­yiq olan qo­naq­lar­dır. Bu­ra­da gö­zəl məc­lis apa­rır. Gör nə tə­hər gö­zəl məc­lis apa­rıb­sa - o vaxt to­ya ge­dən mil­yon­çu­lar, zən­gin­lər cib­lə­rin­də çox­lu beş­lik, on­luq qı­zıl apa­rar­mış­lar, - Se­yid oxu­duq­ca bu zən­gin za­də­gan­lar qı­zıl­la­rı ovuc­la­yıb Se­yi­din sto­lu­nun qa­ba­ğı­na atır­mış­lar. O toy­da Se­yid bö­yük pul qa­za­nıb və qu­ber­na­to­run ar­va­dı Se­yi­din qar­şı­sı­na üzə­rin­də qiy­mə­ti ol­ma­yan bril­yantlar­la bə­zə­dil­miş bir qı­zıl xaç si­ni­yə qo­yub gə­ti­rib. Se­yi­din ba­şı toy­da o qə­dər qa­rı­şıb ki, o, xa­çı gör­mə­yib. Toy ye­kun­la­şan­da qo­naq­lar ura de­yib, onu al­qış­la­yıb, də­fə­lər­lə sağ­lı­ğı­na içib­lər, qu­ber­na­tor isə onu qu­caq­la­yıb, üzün­dən öpüb, çox bö­yük hör­mət və iz­zət­lə onu yo­la sa­lıb­lar. Se­yid yol­da bir də ba­xıb gö­rüb ki, hə­diy­yə­lə­rin ara­sın­da çox qiy­mət­li bril­yantla bə­zə­dil­miş mi­sil­siz bir hə­diy­yə də var. Hə­min qı­zıl xaç. De­yib ki, yox, bu mə­nim ma­lım de­yil. Bu­nu mən gə­rək apa­rım qay­ta­rım qu­ber­na­to­ra. Tar­ça­lan de­yib ki, Ağa, bu­nu sə­nə ba­ğış­la­yıb­lar, bu sə­nin ma­lın­dır, ni­yə qay­ta­rır­san? Ağa ca­vab ve­rir ki, əv­və­la bu xaç­dır, mə­nə ya­raş­maz, ikin­ci­si, çox qiy­mət­li­dir, mən bu­nu qə­bul edə bil­mə­rəm. Sə­hər du­rur ge­dir qu­ber­na­to­run qə­bu­lu­na. Bun­dan xə­bər tu­tan qu­ber­na­tor özü çı­xıb Se­yi­din piş­va­zı­na. Qu­caq­la­yıb bağ­rı­na ba­sıb, gö­rü­şən­dən son­ra qo­lu­na gi­rib apa­rıb ka­bi­ne­ti­nə. Xey­li söh­bət­dən son­ra Se­yid xa­çı çı­xa­rıb qo­yub sto­lun üs­tü­nə ki, Siz­dən də­fə­lər­lə üzr is­tə­yi­rəm, bu­nu ba­ğış­la­dı­ğı­na gö­rə xa­nı­mı­nı­za da çox min­nət­da­ram. Bu mən­lik de­yil. Bu an­caq Si­zə məx­sus ola bi­lər. Qu­ber­na­tor hə­yə­can­la­nıb: "Yox, öm­rün­də ola bil­məz, xa­nım bu­nu si­zə ba­ğış­la­yıb və o si­zin­ki­dir".

Se­yid de­yib, ağa, xa­hiş edi­rəm, siz bu­nu qə­bul edin, mə­nim siz­dən baş­qa bir xa­hi­şim var. Xaç qa­lır sto­lun üs­tün­də, qu­ber­na­tor Se­yi­din xa­hi­şi­nə əməl et­mə­yə ha­zır ol­du­ğu­nu bil­di­rir. O vaxtlar Tif­li­sin Rus­ta­ve­li kü­çə­sin­də ma­şın iş­lə­məz­miş. Yal­nız fay­ton­lar və pi­ya­da­la­ra ica­zə ve­ri­lər­miş. Aris­tok­rat­lar xa­nım­la­rı ilə gəz­mə­yə çı­xar­mış­lar. Tək at sür­mək də qə­ti qa­da­ğan imiş. Se­yid qu­ber­na­to­ra mü­ra­ci­ət edir ki, əgər mə­ni is­tə­yir­sən­sə, mə­nə bu­rax­lış və­rə­qə­si ver, mən öz atım­la həf­tə­də iki də­fə Rus­ta­ve­li kü­çə­si ilə ge­dim o ba­şa, bir də gə­lim bu ba­şa. Qu­ber­na­tor gü­lə­rək de­yib ki, əşi, sə­nin üçün bu nə iş­dir ki?! Dər­hal bu­ra­xı­lış və­rə­qə­si­nə im­za atıb, ve­rib Se­yi­də. Se­yid də bu işə çox se­vi­nib. Çün­ki be­lə ica­zə alan ye­ga­nə adam idi. Rus­ta­ve­li kü­çə­sin­də "Tif­lis" meh­man­xa­na­sı var. Mən qastrol­da olar­kən meh­man­xa­na­da ol­mu­şam. Baş­dan-aya­ğa mər­mər için­də­dir. Qu­ber­na­tor Se­yi­də is­tə­di­yi ica­zə­ni ver­mək­lə ya­na­şı, üs­tə­lik hə­min meh­man­xa­na­nı da ona ba­ğış­la­yır. Son­ra­lar Se­yid Ba­kı­ya gə­lən­də hə­min meh­man­xa­na­nı sa­tıb. Se­yid­lə bağ­lı be­lə əh­va­lat­lar çox­dur. Al­lah ona rəh­mət elə­sin".

"Tez­lik­lə xa­nən­də­lər "Ba­ya­tı-Türk" oxu­ya­caq"

"Düz­dür, yed­di əsas mu­ğam var. An­caq ba­yaq mən de­dim, 17 mu­ğam var. Bu yed­di əsas mu­ğa­mı Üze­yir bəy ayı­rıb. An­caq sək­ki­zin­ci mu­ğa­mın ya­ran­ma­sı da müm­kün­dür. Ona gö­rə ki, ba­yaq mən dörd giz­li mu­ğa­mın möv­cud­lu­ğu­nu de­dim. On­lar­dan is­tə­ni­lə­ni sək­ki­zin­ci mu­ğam he­sab et­mək olar. Dör­dü də dəstgah ha­lın­da­dır. İn­tə­ha­sı, bi­zim öl­kə­də yox­dur on­lar. Mə­sə­lən, İran­da var. Xa­nən­də­lər "Ba­ya­tı-Türk" oxu­yur­lar. Biz­də yox­dur. İn­di mən is­tə­yi­rəm ki, Se­yi­din da­vam­çı­sı ki­mi on­dan öy­rən­dik­lə­ri­mi ümum­xalq ma­lı edək. Bi­zim ca­ma­at da ye­ni­lik­lə­ri çə­tin qə­bul edir. Xü­su­si­lə də xa­nən­də­lər. Am­ma tez­lik­lə bi­zim xa­nən­də­lər də "Ba­ya­tı-Türk" oxu­ya­caq".

Modern.az