Pasifizm ilk baxışdan cazibədar və humanist bir ideologiya kimi görünür ki, bu da sülhə və zorakılıqdan imtinaya çağırış edir. Onun tərəfdarları tez-tez sevgi, zorakılıqdan uzaq olma və humanizm şüarları altında çıxış edərək müharibələrsiz sülh dolu bir gələcəyi vəd edirlər. Lakin müasir dünyanın reallıqlarında, xüsusən Azərbaycan kimi ölkələr üçün, pasifizm təhlükəli və nəticə etibarilə dağıdıcı bir ideologiyadır. Ermənistanın silahlanması və revanşa hazırlaşması fonunda, pasifizm Azərbaycanın milli maraqları üçün yalnız faydasız deyil, həm də zərərlidir.
Tarix dəfələrlə sübut edib ki, pasifist hərəkatlar çox vaxt xaricdən idarə olunur və dövləti daxildən zəiflətmək istəyən qüvvələrin maraqlarına xidmət edir. Azərbaycan da bu baxımdan istisna deyil. İlk baxışda zərərsiz görünən pasifist ideyalar, əslində, ölkəni qeyri-sabitləşdirməyə yönəlmiş böyük geosiyasi planın bir hissəsi ola bilər.
Pasifist şüarların arxasında tez-tez xaos, hakimiyyətsizlik və anarxiya yaratmaq istəyən qüvvələr dayanır. Pasifistlər, adətən, dövlət hakimiyyətini zəiflətmək, ordunu ruhdan salmaq və cəmiyyəti öz milli maraqlarını qorumaq zərurətinə şübhə etməyə vadar etmək istəyən qüvvələr üçün əlverişli alətə çevrilirlər. Onlar xüsusən Ermənistan kimi qonşu ölkələrin pasifist baxışları paylaşmadığı və aktiv şəkildə aqressiv addımlara hazırlaşdığı bir şəraitdə dövlətin təhlükəsizliyini təhlükə altına sala biləcək ideyaların daşıyıcısına çevrilirlər.
Ermənistanda revanşizm təhlükəsi
44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan tarixi torpaqlarını geri qaytararaq ədaləti bərpa etməyi bacardı. Ancaq bununla münaqişə bitmədi. Ermənistan revanşist siyasət yürütməyə davam edir, fəal şəkildə silahlanır və itirilmiş əraziləri geri qaytarmaq planlarını gizlətmir. Qərbin bəzi ölkələrinin dəstəyi ilə Ermənistan müasir silahlar və hərbi hazırlıq üçün yardım alır ki, bu da bölgədə təhlükəsizlik və sabitlik üçün daimi bir təhdid yaradır.
Belə bir şəraitdə pasifizm yalnız faydasız deyil, həm də son dərəcə təhlükəli bir ideologiyaya çevrilir. Sülhə, zorakılıqdan imtinaya və demilitarizasiyaya çağırışlar erməni revanşistlərinin xeyrinə işləyə bilər. Azərbaycan ordusunu gücləndirir və öz ərazilərini qorumağa hazırlaşarkən, pasifistlər bu səylərdən imtina etməyi və əslində, milli maraqları təslim etmək və düşmən qarşısında kapitulyasiya demək olan bir sülhü qəbul etməyi təklif edirlər.
Pasifizm milli təhlükəsizlik üçün təhdid kimi
Azərbaycanda pasifizm yalnız nəzəri bir ideya deyil. O, milli təhlükəsizlik üçün ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Qonşular müharibəyə hazırlaşdığı bir zamanda sülhə və müqavimətdən imtinaya çağırışlar xəyanət aktı kimi görünür. Dövlətin müdafiə siyasətinə qarşı çıxan pasifistlər onun suverenliyini zəiflətmək planının bir hissəsinə çevrilirlər.
Buna misal olaraq müxtəlif "sülhməramlı" təşkilatlar və fondlar vasitəsilə xarici qüvvələrin Azərbaycanda pasifist ideyaları təşviq etməsini göstərmək olar. Bu qüvvələr ölkənin inkişafında və sabitliyində maraqlı deyillər. Onların məqsədi Azərbaycanı zəiflətmək, onu xarici dəstəkdən asılı vəziyyətə gətirmək və xaricdən idarə olunan hala çevirməkdir. Pasifizm bu planların alətinə çevrilir, çünki sonda cəmiyyətin öz müstəqilliyini qorumağa hazırlığını sarsıdır.
Marionet dövlət: pasifizm itaət vasitəsi kimi
Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarına iddialarını açıq şəkildə dəstəkləyən Qərb dövlətləri pasifizmi Azərbaycanın zəiflədilməsi vasitəsi kimi istifadə edirlər. Onlara lazımdır ki, ölkə idarəolunan və tabe vəziyyətə gətirilsin, suverenliyi təhlükə altında qalsın. Pasifist hərəkatlar, çox vaxt olduğu kimi, xaricdən idarə olunur və beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə maliyyələşdirilir, bu da Azərbaycanın marionetkaya çevrilməsini istəyən qüvvələrin maraqlarını əks etdirir.
Belə bir şəraitdə pasifizm məkrli xarakter alır. O, yalnız sülhə və sevgiyə çağırış etmir - o, cəmiyyəti demoralizasiya edir, onu xarici təhdidlər qarşısında həssas edir və milli maraqları qorumağın vacibliyinə şübhə yaratmağa çalışır. Pasifizmin təbliği sülhə can atmaq deyil, dövlətin təməllərini dağıtmağa və Azərbaycanın təcavüzə müqavimət göstərmək imkanını əlindən almağa yönəlmiş bir cəhddir.
Təcavüz pasifizmi qəbul etmir
Tarix dəfələrlə sübut edib ki, təcavüz şəraitində pasifizm işləmir. Bir dövlət müharibəyə hazırlaşarkən, digər tərəfdən pasifist sülh çağırışları yalnız zəiflik və kapitulyasiya kimi görünür. Təcavüzkar heç vaxt pasifistlərin qarşısında dayanmaz. Əksinə, zəifliyi görərək, o, özünün haqlı olduğuna və aqressiv planlarının düzgünlüyünə daha da inanar. Ermənistanla vəziyyət də məhz belədir: 44 günlük müharibədə məğlubiyyətə baxmayaraq, o, silahlanmağa davam edir və revanşist planlar qurur.
Azərbaycan öz suverenliyi və ərazi bütövlüyü təhdid altında olarkən, pasifizmin lüksünə sahib ola bilməz. Müqavimət göstərməkdən imtina, mövqelərin və milli maraqların könüllü şəkildə təslim edilməsi deməkdir. Ermənistanın yeni təcavüz dalğasına hazırlaşdığı şəraitdə, pasifist ideyalar Azərbaycanı zəiflətmək istəyənlərin əlində bir silaha çevrilir.
Azərbaycanda pasifizm təkcə tətbiq olunmur, hətta zərərlidir. Ölkə aqressiv qonşunun real təhlükələri ilə üzləşdiyi bir vaxtda sülhə və zorakılıqdan imtinaya çağırışlar cəmiyyətin öz hüquqlarını və maraqlarını qorumağa hazırlığını sarsıdır. Xaricdən idarə olunan pasifistlər xaos, anarxiya və hakimiyyətsizlik yaratmağa çalışan qüvvələrin alətinə çevrilərək Azərbaycanı Qərb dövlətlərinin marionetkasına çevirmək istəyirlər.
Müasir dünyada pasifizm, xüsusən də qonşu ölkələr aqressiv siyasətlərini davam etdirəndə, milli maraqlara xəyanətin bir forması ola bilər. Azərbaycan öz suverenliyini qorumaq hazırlığını saxlamalı və müstəqillik və sabitlik üçün yeni təhdidlər yarada biləcək yalançı sülh vədlərinə uymamalıdır.
Vicdan azadlığı və həyati prioritetlərin seçimi hər zaman müasir cəmiyyətin əsas prinsiplərindən biri olub və olaraq qalır. Hər bir insan kiminlə dostluq etmək, kimi dəstəkləmək və hansı baxışları bölüşmək məsələsində tam hüquqa malikdir. Biz müəyyən inamlarla razılaşmaya və ya mübahisə edə bilərik, amma onların ifadə olunması hüququ - toxunulmaz bir haqqdır. Kimsə ermənilərlə dostluq qurmağı və ya pasifist baxışları bölüşməyi öz borcu hesab edirsə, bu onun şəxsi seçimidir və qanun pozulmadığı təqdirdə buna etiraz etmək mümkün deyil.
Ancaq suallar yaranır, nə vaxtsa minlərlə azərbaycanlının əzablarına biganə qalan bəzi aktivistlər birdən-birə cinayətlərdə şübhəli bilinən şəxsləri qızğın şəkildə müdafiə etməyə başlayanda. Onların günahkar olub-olmamasını məhkəmə müəyyən edəcək. Ancaq niyə məhz indi və məhz bu şəxslər müdafiəçilərdə belə isti reaksiyaya səbəb olur? Onlar illər boyu evlərindən məhrum olmuş, öldürülmüş və işgəncə görmüş, müharibə dövründə hüquqları amansızcasına tapdanmış yüz minlərlə azərbaycanlının taleyinə niyə göz yummuşdular? Azərbaycanlı analar qətlə yetirilmiş oğullarına görə göz yaşı tökəndə və yüz minlərlə ailə evsiz-eşiksiz qalanda onların haqlı qəzəbi harada idi? Məlum sual yaranır: niyə hüquqpozmaları sevə-sevə müdafiə edənlər, xalqımıza qarşı törədilmiş insanlıq əleyhinə cinayətlər barədə danışmağa cəsarət tapmırlar?
Bu suallar həmin ritorikaya qoşulan azərbaycanlılara da aiddir. Onlar bu açıq-aydın riyakarlığı necə görə bilmirlər? Niyə erməni KİV-ləri Azərbaycanda bir neçə insanın həbsi ilə bağlı isterik reaksiya verir, amma müharibə dövründə Azərbaycan tərəfinin çoxsaylı qurbanları barədə bir kəlmə belə danışmırlar? Minlərlə ölən və itkin düşənlərin taleyinə dair onların narahatlığı haradadır? Niyə analarımızın və övladlarımızın göz yaşları onları narahat etmir?
Pasifizm dünyanın zorakılıq olmadan qorunub saxlanıla biləcəyinə və saxlanmalı olduğuna dair fikir, xüsusilə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərindəki romantik dövrlərdə çox cəlbedici səslənirdi. Pasifizmin əsasını münaqişələrin həlli yolu kimi müharibədən imtina təşkil edir. Pasifistlər sülh, sevgi və qətllərdən uzaq olmağın tərəfdarıdırlar. Görünür, bundan yaxşı nə ola bilər? "Müharibə yox, sevgi ilə məşğul olun!" kimi şüarları oxuyan bir çoxumuz bunun məntiqli və humanist olduğunu hiss edirik. Amma tarix göstərdi ki, hüquqlarını və ərazilərini müdafiə etmədən sülh qurmağın utopik inancı çox vaxt faciəli nəticələrə gətirib çıxarırdı.
Pasifizm bir ideologiya olaraq hər zaman mübahisələrə və fikir ayrılıqlarına səbəb olub. Dalay Lama XIV, Mahatma Qandi, Con Lennon və Martin Lüter Kinq kimi əminliklə pasifizmə bağlı olanlar, zorakılığın və müharibələrin bütün formalarına qarşı çıxaraq, dünyanın zorakılıqsız və sülh yolu ilə saxlanıla biləcəyinə inanırdılar. Onların baxışları tarixin gedişatını köklü şəkildə dəyişdi və bu sayədə pasifizm ideyaları dünya birliyinə əhəmiyyətli təsir göstərdi. Lakin zorakılığın və ədalətsizliyin gündəlik reallığın ayrılmaz hissəsinə çevrildiyi bir dünyada bu prinsiplərə riayət etmək mümkündürmü?
"Pasifizm" termini ilk dəfə fransız sülh tərəfdarı aktivist Emil Arno tərəfindən işlədilib. 1901-ci ildə Qlazqoda keçirilmiş X Ümumdünya sülh tərəfdarları konqresində o, bu anlayışı müharibələrin hər hansı bir formasını rədd edən ideologiyanı ifadə etmək üçün təklif etdi. Pasifizm ictimai hərəkat kimi fəal şəkildə inkişaf etməyə başladı və o vaxtdan bəri bu fəlsəfəni bölüşən insanlar pasifistlər adlandırılmağa başladı. Lakin sülhə olan vahid ümumi istəyə baxmayaraq, pasifist hərəkatın öz daxilində bu ideologiyanın müxtəlif tərəfdar kateqoriyaları mövcuddur.
Fərqli pasifist növləri
Pasifistləri onların zorakılığa və müharibəyə yanaşmalarına görə bir neçə qrupa bölmək olar.
Mütləq pasifistlər – bu insanlar, insan həyatının ən yüksək dəyərə malik olduğuna inanırlar və müharibə və ya hətta özünümüdafiə də daxil olmaqla, heç bir şəraitdə bu həyatı almağı doğru hesab etmirlər. Onlar zorakılıqdan tamamilə imtinanı müdafiə edir və hər hansı münaqişənin zorakı həllini yolverilməz hesab edirlər.
Şərti pasifistlər isə inanc baxımından daha çevikdirlər. Onlar da zorakılığa qarşı çıxır, lakin bəzi hallarda müharibənin haqlı ola biləcəyini qəbul edirlər. Bu pasifistlər utilitarist etikanı qəbul edirlər ki, bu da hərəkətlərin nəticələrinə əsaslanaraq qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Əgər hərəkətlər əksəriyyət üçün maksimum fayda gətirirsə, onlar haqlı hesab edilə bilər. Məsələn, şərti pasifistlərin fikrincə, işğalçılara qarşı azadlıq müharibəsi, əksəriyyətin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə nəticələnərsə, haqlı sayıla bilər.
Seçmə pasifistlər isə kütləvi qırğın silahlarının tamamilə qadağan olunmasının tərəfdarıdırlar, lakin müdafiə məqsədilə adi silahlardan istifadə etməyə qarşı deyillər. Onların yanaşması aqressiv zorakılıq formalarından, xüsusilə də çoxlu insanı məhv edə biləcək vasitələrdən imtinaya əsaslanır.
Pasifizm fenomeni dini inanclarla sıx əlaqəlidir. Məsələn, Şərq dinləri, buddizm, caynizm və hinduizm kimi təlimlər “ahimsa” prinsipini - hər hansı canlı varlığa zərər verməkdən imtinanı təbliğ edir. Bu dinlərin bəzi ardıcılları bu prinsipə o qədər ciddi şəkildə əməl edirlər ki, hətta təsadüfən həşərat udmamaq üçün üzlərində maska taxır və ya ayaqları altında kiçik canlıları əzməmək üçün yollarını süpürürlər.
Xristianlıqda pasifizm İsa Məsihin “Dağüstü Vəz”ində ifadəsini tapır, burada o, öz ardıcıllarına zorakılıqla qarşılaşdıqda “o biri yanağını çevir”məyi öyrədir. Bəzi protestant icmaları, məsələn, amişlər, mennonitlər və yeddinci gün adventistləri də pasifizm ideyalarını bölüşərək, silaha əl atmağı qəbuledilməz və ilahi əmrə zidd hesab edirlər.
XX əsrdə zorakılıqdan imtina üzərində qurulan bütöv fəlsəfi cərəyanların yaranması ilə pasifizm ideyaları xüsusi vurğuyla özünü göstərdi. Bu ideyanın görkəmli tərəfdarlarından biri Hindistanın Böyük Britaniya müstəmləkə hökmranlığından müstəqillik qazanması üçün zorakılıqsız mübarizə taktikalarından istifadə edən Mahatma Qandi idi. Onun dinc etirazlara əsaslanan yanaşması dünya siyasətinə və ictimai şüura böyük təsir göstərdi.
Pasifist ideyaların tətbiqinə daha bir parlaq nümunə Martin Lüter Kinqin fəaliyyətidir. O, ABŞ-da afroamerikalıların vətəndaş hüquqları uğrunda mübarizəsində zorakılıqsız mübarizə taktikasından istifadə edirdi. Qandinin ideyalarından ilham alan Kinq inanırdı ki, şər yalnız xeyirxahlıq və sevgi ilə dəf edilə bilər, zorakılıq isə yalnız daha çox zorakılıq doğurur.
XIV Dalay Lama, müasir dövrün ən məşhur pasifistlərindən biri olaraq, zorakılığın qəzəb və qorxunun nəticəsi olduğunu vurğulayırdı və insanın öz hisslərinə nəzarət etməsinin həqiqi sülhə gətirib çıxara biləcəyini söyləyirdi. O, nifrətdən qaynaqlanan zorakılığın bəşəriyyətin problemlərini həll etmədiyini, əksinə, onları daha da ağırlaşdırdığını iddia edirdi.
Ancaq müasir dünyada, zorakılıq və münaqişələrin davam etdiyi bir vaxtda pasifist olmaq mümkündürmü? Bir çox filosoflar hesab edirlər ki, pasifizm idealist bir axındır və həmişə praktikada tətbiq oluna bilmir. Dövlətlər öz vətəndaşlarını və ərazilərini qorumağa məcburdurlar və real təhdid şəraitində zorakılıqdan imtina faciə ilə nəticələnə bilər. İctimai müqavilə anlayışı dövlətin öz vətəndaşlarını qanunlara tabe olma müqabilində qorumaq öhdəliyini nəzərdə tutur.
Pasifizm, hərçənd, mənəvi dəyərə malikdir, bəzən ədaləti bərpa etmək üçün müharibənin zəruri bir vasitə olduğu reallıqlar ilə qarşılaşır. Məsələn, əgər bəşəriyyət İkinci Dünya Müharibəsi zamanı faşizmlə mübarizə aparmasaydı, dünya məhv olardı.
Pasifizm bir hərəkat kimi XIX əsrin sonunda meydana gəldi. Elə həmin dövrdə Avropada qadın hüquqları, feminizm, sosial-demokratiya, anarxizm kimi digər ictimai hərəkatlar da güc qazanmağa başladı. Romantizm ideyaları bu dövrdə yayılırdı, yeni fəlsəfi və sosial konsepsiyalar ədəbiyyat və incəsənətdə öz əksini tapırdı. Lakin bu nəcib arzular Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda amansız reallıqla üzləşdi. Onun ardınca inqilablar, faşizm və millətçi hərəkatlar gəldi – dünya öz illüziyalarının ağırlığı altında çökdü.
Bu gün pasifist meyllər yenidən güclənir və bu, narahatlıq doğuran bir siqnaldır. Ola bilsin ki, bu meyllər, əgər biz öz həyat, azadlıq və suverenlik hüququmuzu müdafiə etməkdən imtina etsək, bizi yeni səhvlərə aparacaq. Zorakılığa və ədalətsizliyə qarşı mübarizə olmadan olan sülh – sülh deyil, illüziyadır. Aydın görünən şərə qarşı mübarizədən imtina onun güclənməsinə və yayılmasına imkan yaradır. Biz təhdidlər qarşısında passiv qalacağımız təqdirdə pasifizmin lüksünü özümüzə rəva görə bilmərik.
Sonda Alber Kamyunun "Zəbur" romanından bir sitatı xatırlamaq yerinə düşər: "Mən bir adam tanıyırdım ki, etibarsızlığı rədd edirdi. O, pasifist idi, tam azadlığın tərəfdarı idi, yerdəki bütün canlıları sevirdi. Seçilmiş ruh! Evinin astanasında belə yazmışdı: “Haradan gəlmiş olursunuzsa olun, daxil olun, xoş gəlmisiniz!” Və bu mehriban dəvətə kim cavab verdi? Faşistlər. Onlar sülhsevərin evinə öz evləri kimi daxil oldular və onu parça-parça etdilər."
Bu sitat, təcavüzkarlara qarşı nağılvarı və əsasız etimadın nəyə gətirib çıxara biləcəyini parlaq şəkildə göstərir. Tənqidi düşüncədən məhrum pasifizm, sülhə can atarkən, bəzən onun içindəki təhlükələri unudanlar üçün bir tələyə çevrilir.
Elçin Alıoğlu
Tarix dəfələrlə sübut edib ki, pasifist hərəkatlar çox vaxt xaricdən idarə olunur və dövləti daxildən zəiflətmək istəyən qüvvələrin maraqlarına xidmət edir. Azərbaycan da bu baxımdan istisna deyil. İlk baxışda zərərsiz görünən pasifist ideyalar, əslində, ölkəni qeyri-sabitləşdirməyə yönəlmiş böyük geosiyasi planın bir hissəsi ola bilər.
Pasifist şüarların arxasında tez-tez xaos, hakimiyyətsizlik və anarxiya yaratmaq istəyən qüvvələr dayanır. Pasifistlər, adətən, dövlət hakimiyyətini zəiflətmək, ordunu ruhdan salmaq və cəmiyyəti öz milli maraqlarını qorumaq zərurətinə şübhə etməyə vadar etmək istəyən qüvvələr üçün əlverişli alətə çevrilirlər. Onlar xüsusən Ermənistan kimi qonşu ölkələrin pasifist baxışları paylaşmadığı və aktiv şəkildə aqressiv addımlara hazırlaşdığı bir şəraitdə dövlətin təhlükəsizliyini təhlükə altına sala biləcək ideyaların daşıyıcısına çevrilirlər.
Ermənistanda revanşizm təhlükəsi
44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan tarixi torpaqlarını geri qaytararaq ədaləti bərpa etməyi bacardı. Ancaq bununla münaqişə bitmədi. Ermənistan revanşist siyasət yürütməyə davam edir, fəal şəkildə silahlanır və itirilmiş əraziləri geri qaytarmaq planlarını gizlətmir. Qərbin bəzi ölkələrinin dəstəyi ilə Ermənistan müasir silahlar və hərbi hazırlıq üçün yardım alır ki, bu da bölgədə təhlükəsizlik və sabitlik üçün daimi bir təhdid yaradır.
Belə bir şəraitdə pasifizm yalnız faydasız deyil, həm də son dərəcə təhlükəli bir ideologiyaya çevrilir. Sülhə, zorakılıqdan imtinaya və demilitarizasiyaya çağırışlar erməni revanşistlərinin xeyrinə işləyə bilər. Azərbaycan ordusunu gücləndirir və öz ərazilərini qorumağa hazırlaşarkən, pasifistlər bu səylərdən imtina etməyi və əslində, milli maraqları təslim etmək və düşmən qarşısında kapitulyasiya demək olan bir sülhü qəbul etməyi təklif edirlər.
Pasifizm milli təhlükəsizlik üçün təhdid kimi
Azərbaycanda pasifizm yalnız nəzəri bir ideya deyil. O, milli təhlükəsizlik üçün ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Qonşular müharibəyə hazırlaşdığı bir zamanda sülhə və müqavimətdən imtinaya çağırışlar xəyanət aktı kimi görünür. Dövlətin müdafiə siyasətinə qarşı çıxan pasifistlər onun suverenliyini zəiflətmək planının bir hissəsinə çevrilirlər.
Buna misal olaraq müxtəlif "sülhməramlı" təşkilatlar və fondlar vasitəsilə xarici qüvvələrin Azərbaycanda pasifist ideyaları təşviq etməsini göstərmək olar. Bu qüvvələr ölkənin inkişafında və sabitliyində maraqlı deyillər. Onların məqsədi Azərbaycanı zəiflətmək, onu xarici dəstəkdən asılı vəziyyətə gətirmək və xaricdən idarə olunan hala çevirməkdir. Pasifizm bu planların alətinə çevrilir, çünki sonda cəmiyyətin öz müstəqilliyini qorumağa hazırlığını sarsıdır.
Marionet dövlət: pasifizm itaət vasitəsi kimi
Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarına iddialarını açıq şəkildə dəstəkləyən Qərb dövlətləri pasifizmi Azərbaycanın zəiflədilməsi vasitəsi kimi istifadə edirlər. Onlara lazımdır ki, ölkə idarəolunan və tabe vəziyyətə gətirilsin, suverenliyi təhlükə altında qalsın. Pasifist hərəkatlar, çox vaxt olduğu kimi, xaricdən idarə olunur və beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə maliyyələşdirilir, bu da Azərbaycanın marionetkaya çevrilməsini istəyən qüvvələrin maraqlarını əks etdirir.
Belə bir şəraitdə pasifizm məkrli xarakter alır. O, yalnız sülhə və sevgiyə çağırış etmir - o, cəmiyyəti demoralizasiya edir, onu xarici təhdidlər qarşısında həssas edir və milli maraqları qorumağın vacibliyinə şübhə yaratmağa çalışır. Pasifizmin təbliği sülhə can atmaq deyil, dövlətin təməllərini dağıtmağa və Azərbaycanın təcavüzə müqavimət göstərmək imkanını əlindən almağa yönəlmiş bir cəhddir.
Təcavüz pasifizmi qəbul etmir
Tarix dəfələrlə sübut edib ki, təcavüz şəraitində pasifizm işləmir. Bir dövlət müharibəyə hazırlaşarkən, digər tərəfdən pasifist sülh çağırışları yalnız zəiflik və kapitulyasiya kimi görünür. Təcavüzkar heç vaxt pasifistlərin qarşısında dayanmaz. Əksinə, zəifliyi görərək, o, özünün haqlı olduğuna və aqressiv planlarının düzgünlüyünə daha da inanar. Ermənistanla vəziyyət də məhz belədir: 44 günlük müharibədə məğlubiyyətə baxmayaraq, o, silahlanmağa davam edir və revanşist planlar qurur.
Azərbaycan öz suverenliyi və ərazi bütövlüyü təhdid altında olarkən, pasifizmin lüksünə sahib ola bilməz. Müqavimət göstərməkdən imtina, mövqelərin və milli maraqların könüllü şəkildə təslim edilməsi deməkdir. Ermənistanın yeni təcavüz dalğasına hazırlaşdığı şəraitdə, pasifist ideyalar Azərbaycanı zəiflətmək istəyənlərin əlində bir silaha çevrilir.
Azərbaycanda pasifizm təkcə tətbiq olunmur, hətta zərərlidir. Ölkə aqressiv qonşunun real təhlükələri ilə üzləşdiyi bir vaxtda sülhə və zorakılıqdan imtinaya çağırışlar cəmiyyətin öz hüquqlarını və maraqlarını qorumağa hazırlığını sarsıdır. Xaricdən idarə olunan pasifistlər xaos, anarxiya və hakimiyyətsizlik yaratmağa çalışan qüvvələrin alətinə çevrilərək Azərbaycanı Qərb dövlətlərinin marionetkasına çevirmək istəyirlər.
Müasir dünyada pasifizm, xüsusən də qonşu ölkələr aqressiv siyasətlərini davam etdirəndə, milli maraqlara xəyanətin bir forması ola bilər. Azərbaycan öz suverenliyini qorumaq hazırlığını saxlamalı və müstəqillik və sabitlik üçün yeni təhdidlər yarada biləcək yalançı sülh vədlərinə uymamalıdır.
Vicdan azadlığı və həyati prioritetlərin seçimi hər zaman müasir cəmiyyətin əsas prinsiplərindən biri olub və olaraq qalır. Hər bir insan kiminlə dostluq etmək, kimi dəstəkləmək və hansı baxışları bölüşmək məsələsində tam hüquqa malikdir. Biz müəyyən inamlarla razılaşmaya və ya mübahisə edə bilərik, amma onların ifadə olunması hüququ - toxunulmaz bir haqqdır. Kimsə ermənilərlə dostluq qurmağı və ya pasifist baxışları bölüşməyi öz borcu hesab edirsə, bu onun şəxsi seçimidir və qanun pozulmadığı təqdirdə buna etiraz etmək mümkün deyil.
Ancaq suallar yaranır, nə vaxtsa minlərlə azərbaycanlının əzablarına biganə qalan bəzi aktivistlər birdən-birə cinayətlərdə şübhəli bilinən şəxsləri qızğın şəkildə müdafiə etməyə başlayanda. Onların günahkar olub-olmamasını məhkəmə müəyyən edəcək. Ancaq niyə məhz indi və məhz bu şəxslər müdafiəçilərdə belə isti reaksiyaya səbəb olur? Onlar illər boyu evlərindən məhrum olmuş, öldürülmüş və işgəncə görmüş, müharibə dövründə hüquqları amansızcasına tapdanmış yüz minlərlə azərbaycanlının taleyinə niyə göz yummuşdular? Azərbaycanlı analar qətlə yetirilmiş oğullarına görə göz yaşı tökəndə və yüz minlərlə ailə evsiz-eşiksiz qalanda onların haqlı qəzəbi harada idi? Məlum sual yaranır: niyə hüquqpozmaları sevə-sevə müdafiə edənlər, xalqımıza qarşı törədilmiş insanlıq əleyhinə cinayətlər barədə danışmağa cəsarət tapmırlar?
Bu suallar həmin ritorikaya qoşulan azərbaycanlılara da aiddir. Onlar bu açıq-aydın riyakarlığı necə görə bilmirlər? Niyə erməni KİV-ləri Azərbaycanda bir neçə insanın həbsi ilə bağlı isterik reaksiya verir, amma müharibə dövründə Azərbaycan tərəfinin çoxsaylı qurbanları barədə bir kəlmə belə danışmırlar? Minlərlə ölən və itkin düşənlərin taleyinə dair onların narahatlığı haradadır? Niyə analarımızın və övladlarımızın göz yaşları onları narahat etmir?
Pasifizm dünyanın zorakılıq olmadan qorunub saxlanıla biləcəyinə və saxlanmalı olduğuna dair fikir, xüsusilə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərindəki romantik dövrlərdə çox cəlbedici səslənirdi. Pasifizmin əsasını münaqişələrin həlli yolu kimi müharibədən imtina təşkil edir. Pasifistlər sülh, sevgi və qətllərdən uzaq olmağın tərəfdarıdırlar. Görünür, bundan yaxşı nə ola bilər? "Müharibə yox, sevgi ilə məşğul olun!" kimi şüarları oxuyan bir çoxumuz bunun məntiqli və humanist olduğunu hiss edirik. Amma tarix göstərdi ki, hüquqlarını və ərazilərini müdafiə etmədən sülh qurmağın utopik inancı çox vaxt faciəli nəticələrə gətirib çıxarırdı.
Pasifizm bir ideologiya olaraq hər zaman mübahisələrə və fikir ayrılıqlarına səbəb olub. Dalay Lama XIV, Mahatma Qandi, Con Lennon və Martin Lüter Kinq kimi əminliklə pasifizmə bağlı olanlar, zorakılığın və müharibələrin bütün formalarına qarşı çıxaraq, dünyanın zorakılıqsız və sülh yolu ilə saxlanıla biləcəyinə inanırdılar. Onların baxışları tarixin gedişatını köklü şəkildə dəyişdi və bu sayədə pasifizm ideyaları dünya birliyinə əhəmiyyətli təsir göstərdi. Lakin zorakılığın və ədalətsizliyin gündəlik reallığın ayrılmaz hissəsinə çevrildiyi bir dünyada bu prinsiplərə riayət etmək mümkündürmü?
"Pasifizm" termini ilk dəfə fransız sülh tərəfdarı aktivist Emil Arno tərəfindən işlədilib. 1901-ci ildə Qlazqoda keçirilmiş X Ümumdünya sülh tərəfdarları konqresində o, bu anlayışı müharibələrin hər hansı bir formasını rədd edən ideologiyanı ifadə etmək üçün təklif etdi. Pasifizm ictimai hərəkat kimi fəal şəkildə inkişaf etməyə başladı və o vaxtdan bəri bu fəlsəfəni bölüşən insanlar pasifistlər adlandırılmağa başladı. Lakin sülhə olan vahid ümumi istəyə baxmayaraq, pasifist hərəkatın öz daxilində bu ideologiyanın müxtəlif tərəfdar kateqoriyaları mövcuddur.
Fərqli pasifist növləri
Pasifistləri onların zorakılığa və müharibəyə yanaşmalarına görə bir neçə qrupa bölmək olar.
Mütləq pasifistlər – bu insanlar, insan həyatının ən yüksək dəyərə malik olduğuna inanırlar və müharibə və ya hətta özünümüdafiə də daxil olmaqla, heç bir şəraitdə bu həyatı almağı doğru hesab etmirlər. Onlar zorakılıqdan tamamilə imtinanı müdafiə edir və hər hansı münaqişənin zorakı həllini yolverilməz hesab edirlər.
Şərti pasifistlər isə inanc baxımından daha çevikdirlər. Onlar da zorakılığa qarşı çıxır, lakin bəzi hallarda müharibənin haqlı ola biləcəyini qəbul edirlər. Bu pasifistlər utilitarist etikanı qəbul edirlər ki, bu da hərəkətlərin nəticələrinə əsaslanaraq qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Əgər hərəkətlər əksəriyyət üçün maksimum fayda gətirirsə, onlar haqlı hesab edilə bilər. Məsələn, şərti pasifistlərin fikrincə, işğalçılara qarşı azadlıq müharibəsi, əksəriyyətin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə nəticələnərsə, haqlı sayıla bilər.
Seçmə pasifistlər isə kütləvi qırğın silahlarının tamamilə qadağan olunmasının tərəfdarıdırlar, lakin müdafiə məqsədilə adi silahlardan istifadə etməyə qarşı deyillər. Onların yanaşması aqressiv zorakılıq formalarından, xüsusilə də çoxlu insanı məhv edə biləcək vasitələrdən imtinaya əsaslanır.
Pasifizm fenomeni dini inanclarla sıx əlaqəlidir. Məsələn, Şərq dinləri, buddizm, caynizm və hinduizm kimi təlimlər “ahimsa” prinsipini - hər hansı canlı varlığa zərər verməkdən imtinanı təbliğ edir. Bu dinlərin bəzi ardıcılları bu prinsipə o qədər ciddi şəkildə əməl edirlər ki, hətta təsadüfən həşərat udmamaq üçün üzlərində maska taxır və ya ayaqları altında kiçik canlıları əzməmək üçün yollarını süpürürlər.
Xristianlıqda pasifizm İsa Məsihin “Dağüstü Vəz”ində ifadəsini tapır, burada o, öz ardıcıllarına zorakılıqla qarşılaşdıqda “o biri yanağını çevir”məyi öyrədir. Bəzi protestant icmaları, məsələn, amişlər, mennonitlər və yeddinci gün adventistləri də pasifizm ideyalarını bölüşərək, silaha əl atmağı qəbuledilməz və ilahi əmrə zidd hesab edirlər.
XX əsrdə zorakılıqdan imtina üzərində qurulan bütöv fəlsəfi cərəyanların yaranması ilə pasifizm ideyaları xüsusi vurğuyla özünü göstərdi. Bu ideyanın görkəmli tərəfdarlarından biri Hindistanın Böyük Britaniya müstəmləkə hökmranlığından müstəqillik qazanması üçün zorakılıqsız mübarizə taktikalarından istifadə edən Mahatma Qandi idi. Onun dinc etirazlara əsaslanan yanaşması dünya siyasətinə və ictimai şüura böyük təsir göstərdi.
Pasifist ideyaların tətbiqinə daha bir parlaq nümunə Martin Lüter Kinqin fəaliyyətidir. O, ABŞ-da afroamerikalıların vətəndaş hüquqları uğrunda mübarizəsində zorakılıqsız mübarizə taktikasından istifadə edirdi. Qandinin ideyalarından ilham alan Kinq inanırdı ki, şər yalnız xeyirxahlıq və sevgi ilə dəf edilə bilər, zorakılıq isə yalnız daha çox zorakılıq doğurur.
XIV Dalay Lama, müasir dövrün ən məşhur pasifistlərindən biri olaraq, zorakılığın qəzəb və qorxunun nəticəsi olduğunu vurğulayırdı və insanın öz hisslərinə nəzarət etməsinin həqiqi sülhə gətirib çıxara biləcəyini söyləyirdi. O, nifrətdən qaynaqlanan zorakılığın bəşəriyyətin problemlərini həll etmədiyini, əksinə, onları daha da ağırlaşdırdığını iddia edirdi.
Ancaq müasir dünyada, zorakılıq və münaqişələrin davam etdiyi bir vaxtda pasifist olmaq mümkündürmü? Bir çox filosoflar hesab edirlər ki, pasifizm idealist bir axındır və həmişə praktikada tətbiq oluna bilmir. Dövlətlər öz vətəndaşlarını və ərazilərini qorumağa məcburdurlar və real təhdid şəraitində zorakılıqdan imtina faciə ilə nəticələnə bilər. İctimai müqavilə anlayışı dövlətin öz vətəndaşlarını qanunlara tabe olma müqabilində qorumaq öhdəliyini nəzərdə tutur.
Pasifizm, hərçənd, mənəvi dəyərə malikdir, bəzən ədaləti bərpa etmək üçün müharibənin zəruri bir vasitə olduğu reallıqlar ilə qarşılaşır. Məsələn, əgər bəşəriyyət İkinci Dünya Müharibəsi zamanı faşizmlə mübarizə aparmasaydı, dünya məhv olardı.
Pasifizm bir hərəkat kimi XIX əsrin sonunda meydana gəldi. Elə həmin dövrdə Avropada qadın hüquqları, feminizm, sosial-demokratiya, anarxizm kimi digər ictimai hərəkatlar da güc qazanmağa başladı. Romantizm ideyaları bu dövrdə yayılırdı, yeni fəlsəfi və sosial konsepsiyalar ədəbiyyat və incəsənətdə öz əksini tapırdı. Lakin bu nəcib arzular Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda amansız reallıqla üzləşdi. Onun ardınca inqilablar, faşizm və millətçi hərəkatlar gəldi – dünya öz illüziyalarının ağırlığı altında çökdü.
Bu gün pasifist meyllər yenidən güclənir və bu, narahatlıq doğuran bir siqnaldır. Ola bilsin ki, bu meyllər, əgər biz öz həyat, azadlıq və suverenlik hüququmuzu müdafiə etməkdən imtina etsək, bizi yeni səhvlərə aparacaq. Zorakılığa və ədalətsizliyə qarşı mübarizə olmadan olan sülh – sülh deyil, illüziyadır. Aydın görünən şərə qarşı mübarizədən imtina onun güclənməsinə və yayılmasına imkan yaradır. Biz təhdidlər qarşısında passiv qalacağımız təqdirdə pasifizmin lüksünü özümüzə rəva görə bilmərik.
Sonda Alber Kamyunun "Zəbur" romanından bir sitatı xatırlamaq yerinə düşər: "Mən bir adam tanıyırdım ki, etibarsızlığı rədd edirdi. O, pasifist idi, tam azadlığın tərəfdarı idi, yerdəki bütün canlıları sevirdi. Seçilmiş ruh! Evinin astanasında belə yazmışdı: “Haradan gəlmiş olursunuzsa olun, daxil olun, xoş gəlmisiniz!” Və bu mehriban dəvətə kim cavab verdi? Faşistlər. Onlar sülhsevərin evinə öz evləri kimi daxil oldular və onu parça-parça etdilər."
Bu sitat, təcavüzkarlara qarşı nağılvarı və əsasız etimadın nəyə gətirib çıxara biləcəyini parlaq şəkildə göstərir. Tənqidi düşüncədən məhrum pasifizm, sülhə can atarkən, bəzən onun içindəki təhlükələri unudanlar üçün bir tələyə çevrilir.
Elçin Alıoğlu
