10 aprel, 1583-cü ildə (428 il öncə) Hollandiyanin Delft şəhərində, kəndli ailəsində gələcəyin böyük hüquqşünaslarından biri və beynəlxalq hüququn banisi – Hüqo Qrotsi doğuldu.
Artıq uşaqlıqdan Qrotsi öz fenomenal bacarığını göstərməyə başlayırdı. 11 yaşında o, Avropanın ən yaxşı universitetlərindən biri sayılan Leyden universitetinə daxil oldu. 5 il sonra isə növbəti pilləyə qalxaraq vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olmağa başladı. Lakin gənc Hüqonun maraqları yalnız hüquqşünaslıqla məhdudlaşmırdı. Hələ yeniyetmə olsa da o, qədim mütəfəkkir və pedaqoq Marçian Kapellanın “Satirikon” əsərinə cavab olaraq öz şəxsi şərhlərindən təşkil olunmuş ilk kitabını çap etdirdi.(Federiko Fellininin eyniadlı filmi əsasını təşkil edən Petroniyanın “Satirikon”-u ilə səhv salmayın) 18 yaşında isə o, artıq Hollandiya dövlətinin rəsmi tarixçisi idi. Gənc Hüqonu tez-tez post-reformist Avropanın dini mubahisələri ilə məşğul edirdilər. O, özü də bu məsələlərdə aktiv iştirak etmiş, hətta buna aid bir neçə mədhedici traktatlar yazmışdı. Bununla belə, onun əsas fəaliyyəti hüquqşünaslıq olaraq qalırdı.
Geniş siyasi ve diplomatik əlaqələr sayəsində Hüqo, Avropada daimi münaqişələrə səbəb olan mürəkkəb dövlətərarası münasibətləri çox yaxşı anlaya bilirdi. Öz zəngin hüquqi təcrübəsinə arxalanaraq, o, məsələlərin həllinə dair öz təkliflərini vermişdi. Öz yazılarında Qrotsi dünya praktikasında ilk dəfə olaraq beynəlxalq hüququn əsaslarıı və prinsiplərini hazırlamağa başladı.
Yalnız beynəlxalq hüquqa deyil, ümumilikdə hüquqa dair təfəkkürünü Qrotsi iki əsərində əks etdirmişdir: fəsillərindən biri (“Mare Liberum – Azad Dəniz”) dəniz sərhədlərinin yaradılmasına dair seçimlər təklif edən “Hindistan əhalisi haqqında” (“De İndis”) və “Müharibə və sülh hüququ haqqında” (“De iure belli ac pacis”).
Qrotsinin ilk traktatı Hollandiya hərbçiləri tərəfindən üzərindən nadir yük - Çin farforu tapılan Portuqaliya gəmisi “Santa Karina”-nın xaincəsinə zəbt edilməsindən sonra yaranır. Birləşmiş əyalətlər və Portuqaliyanın da daxil olduğu Qabsburqlar imperiyası arasındakı rəsmi müharibə vəziyyətinə baxmayaraq, gəminin zəbt edilməsi beynəlxalq qalmaqalın yaranmasına səbəb oldu. Bir tərəfdən, Hollandiyanın “Ost-Hind” şirkətinin bəzi üzvləri, eynilə hökumət kimi bu hücuma əks mövqedə dayanmışdılar, lakin əslinə baxanda bunun heç bir siyasi anlamı yox idi. Belə ki, bu hadisə holland gəmisinin kapitanının şəxsi qərarı ilə baş vermişdi. Digər tərəfdən isə dünya praktikasında dəniz ticarəti və dəniz qüvvələrinin qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən belə bir qanun mövcud deyildi. Beynəlxalq gərginliyi nəzərə alaraq, Hollandiya hökuməti yaranmış bu mürəkkəb vəziyyətin həll edilməsi üçün Hüqo Qrotsiyə müraciət etdi.
Qrotsi mübahisənin həlli üçün “təbii hüquq nəzəriyyəsi”-nə əsaslanırdı, çünki onun fikrincə, portuqallar Şərqdə hakimiyyətin mənimsənilməsinə yol vermişdilər. Onun traktatının əsas hissəsini “azad dəniz” haqqında fəsil təşkil edirdi. Burada o, qeyd edirdi ki, su hövzəsi bütün beynəlxalq ictimaiyyətin ümumi ərazisi sayılır və buna görə də bütün qüvvələr burada dəniz ticarəti ilə məşğul ola bilərlər.Dənizlərin statusu haqqında bu cür ağıllı hiylə (tövsiyə) ilə Qrotsi holland dənizçilərinin bu hərəkətlərinə haqq qazandırmaq istəyirdi. Lakin bu, yalnız mürəkkəb beynəlxalq əlaqələri anlamaq üçün ilk cəhd idi. Bu sahədə əldə olunan əlavə biliklər “Müharibə və sülh hüququ haqqında”fundamental oçerkin yazılması ilə nəticələndi.
Qrotsi uzun illər İspaniya ilə mübarizənin hüquqi carçısı olsa da, onun ideyalarının əksəriyyəti məhz təbii hüquq nəzəriyyəsinə və 16-cı əsr ispan katolik mütəfəkkirlərinin yazılarına söykənirdi. Hüqo Qrotsi bu nəzəriyyələrin “yeni” təbii hüququn formalaşmasında böyük rol oynayan müasir sintezini yaratmışdı. O, ilk dəfə olaraq, bunu dini fərziyyələr sferasından çıxarmağa, siyasi və sosial əsaslara yönləndirməyə çalışmışdı.
Qrotsi ictimai həyatda şəxsiyyətin üstünlüklərini və o vaxta qədər heç cür fərqləndirilə bilinməyən “hüquq” və “qanun” anlayışları arasındakı fərqləri müəyyən etdi. Artıq “hüquq” adı altında istənilən qanunvericiliyin əsası ola bilən, fərdə doğulduğu andan xas olan hüquq anlaşılırdı. Bundan başqa, Qrotsi hesab edirdi ki, icma (xalq) öz idarəetmə formasını seçməkdə və ali hakimiyyətin fəaliyyət sərhədlərini müəyyən etməkdə tam hüquqa malikdir. “Xalq idarəetmənin bu və ya digər formasını seçməkdə müstəqildir və bunu idarəetmə formasının faydaları nöqteyi-nəzərindən deyil, xalqın iradə ifadəsinin həyata keçirilməsi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmək lazımdır”. Bu ideyaların keçmişdə mövcud olmasına baxmayaraq, onun möhkəmləndirilməsində Qrotsi mükəmməl inqilabi xarakter daşımışdır.
Niderland və İspaniya arasında baş vermiş müharibənin birbaşa şahidi kimi Qrotsi müharibə və sülh anlayışlarına hüquqi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, müharibə təbii hüquq qaydalarına tamamilə ziddir. Onun üçün “ədalətli müharibə” termini prinsipial şəkildə əhəmiyyətli rol oynayırdı.
Hələ çox əvvəllər belə bir fikir mövcud idi ki, müharibələr həmişə eyni deyildir. Ədalətli müharibələr ənənəvi olaraq, din uğrunda mübarizə adı altında təşkil olunan xaç yürüşləri hesab edilirdi. Qrotsi isə təcrübəli biri kimi ədalətli müharibəni müdafiə məqsədilə aparılan müharibə, yəni, öz dövlətinin ərazi bütövlüyü və vətəndaşların mülkiyyətinin qorunması naminə aparılan müharibə hesab edirdi. Qəsbkarlığa istənilən cəhd - ədalətsizlikdir. Lakin Qrotsi inanırdı ki, müharibələr sonradan tərəflərin zərər və qazancını müəyyən etmək üçün sülh müqaviləsinin bağlanması məqsədilə aparılır və müharibə deyil, yalnız sülh yolu ilə buna hüquqi cəhətdən yol verilə bilər. Buna görə də, Qrotsinin aləmində sülh müharibənin sonu deyil, onun başlıca məqsədi idi.
Maraqlıdır ki, sülh kontekstində Qrotsi pasifizmin banisi kimi çıxış edir. Lakin onun gətirdiyi yeniliklər hüquq tarixi ilə yanaşı, Qərb insanının həyat və statusunu (vəziyyətini) da dəyişdirdi.
Artıq uşaqlıqdan Qrotsi öz fenomenal bacarığını göstərməyə başlayırdı. 11 yaşında o, Avropanın ən yaxşı universitetlərindən biri sayılan Leyden universitetinə daxil oldu. 5 il sonra isə növbəti pilləyə qalxaraq vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olmağa başladı. Lakin gənc Hüqonun maraqları yalnız hüquqşünaslıqla məhdudlaşmırdı. Hələ yeniyetmə olsa da o, qədim mütəfəkkir və pedaqoq Marçian Kapellanın “Satirikon” əsərinə cavab olaraq öz şəxsi şərhlərindən təşkil olunmuş ilk kitabını çap etdirdi.(Federiko Fellininin eyniadlı filmi əsasını təşkil edən Petroniyanın “Satirikon”-u ilə səhv salmayın) 18 yaşında isə o, artıq Hollandiya dövlətinin rəsmi tarixçisi idi. Gənc Hüqonu tez-tez post-reformist Avropanın dini mubahisələri ilə məşğul edirdilər. O, özü də bu məsələlərdə aktiv iştirak etmiş, hətta buna aid bir neçə mədhedici traktatlar yazmışdı. Bununla belə, onun əsas fəaliyyəti hüquqşünaslıq olaraq qalırdı.
Geniş siyasi ve diplomatik əlaqələr sayəsində Hüqo, Avropada daimi münaqişələrə səbəb olan mürəkkəb dövlətərarası münasibətləri çox yaxşı anlaya bilirdi. Öz zəngin hüquqi təcrübəsinə arxalanaraq, o, məsələlərin həllinə dair öz təkliflərini vermişdi. Öz yazılarında Qrotsi dünya praktikasında ilk dəfə olaraq beynəlxalq hüququn əsaslarıı və prinsiplərini hazırlamağa başladı.
Yalnız beynəlxalq hüquqa deyil, ümumilikdə hüquqa dair təfəkkürünü Qrotsi iki əsərində əks etdirmişdir: fəsillərindən biri (“Mare Liberum – Azad Dəniz”) dəniz sərhədlərinin yaradılmasına dair seçimlər təklif edən “Hindistan əhalisi haqqında” (“De İndis”) və “Müharibə və sülh hüququ haqqında” (“De iure belli ac pacis”).
Qrotsinin ilk traktatı Hollandiya hərbçiləri tərəfindən üzərindən nadir yük - Çin farforu tapılan Portuqaliya gəmisi “Santa Karina”-nın xaincəsinə zəbt edilməsindən sonra yaranır. Birləşmiş əyalətlər və Portuqaliyanın da daxil olduğu Qabsburqlar imperiyası arasındakı rəsmi müharibə vəziyyətinə baxmayaraq, gəminin zəbt edilməsi beynəlxalq qalmaqalın yaranmasına səbəb oldu. Bir tərəfdən, Hollandiyanın “Ost-Hind” şirkətinin bəzi üzvləri, eynilə hökumət kimi bu hücuma əks mövqedə dayanmışdılar, lakin əslinə baxanda bunun heç bir siyasi anlamı yox idi. Belə ki, bu hadisə holland gəmisinin kapitanının şəxsi qərarı ilə baş vermişdi. Digər tərəfdən isə dünya praktikasında dəniz ticarəti və dəniz qüvvələrinin qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən belə bir qanun mövcud deyildi. Beynəlxalq gərginliyi nəzərə alaraq, Hollandiya hökuməti yaranmış bu mürəkkəb vəziyyətin həll edilməsi üçün Hüqo Qrotsiyə müraciət etdi.
Qrotsi mübahisənin həlli üçün “təbii hüquq nəzəriyyəsi”-nə əsaslanırdı, çünki onun fikrincə, portuqallar Şərqdə hakimiyyətin mənimsənilməsinə yol vermişdilər. Onun traktatının əsas hissəsini “azad dəniz” haqqında fəsil təşkil edirdi. Burada o, qeyd edirdi ki, su hövzəsi bütün beynəlxalq ictimaiyyətin ümumi ərazisi sayılır və buna görə də bütün qüvvələr burada dəniz ticarəti ilə məşğul ola bilərlər.Dənizlərin statusu haqqında bu cür ağıllı hiylə (tövsiyə) ilə Qrotsi holland dənizçilərinin bu hərəkətlərinə haqq qazandırmaq istəyirdi. Lakin bu, yalnız mürəkkəb beynəlxalq əlaqələri anlamaq üçün ilk cəhd idi. Bu sahədə əldə olunan əlavə biliklər “Müharibə və sülh hüququ haqqında”fundamental oçerkin yazılması ilə nəticələndi.
Qrotsi uzun illər İspaniya ilə mübarizənin hüquqi carçısı olsa da, onun ideyalarının əksəriyyəti məhz təbii hüquq nəzəriyyəsinə və 16-cı əsr ispan katolik mütəfəkkirlərinin yazılarına söykənirdi. Hüqo Qrotsi bu nəzəriyyələrin “yeni” təbii hüququn formalaşmasında böyük rol oynayan müasir sintezini yaratmışdı. O, ilk dəfə olaraq, bunu dini fərziyyələr sferasından çıxarmağa, siyasi və sosial əsaslara yönləndirməyə çalışmışdı.
Qrotsi ictimai həyatda şəxsiyyətin üstünlüklərini və o vaxta qədər heç cür fərqləndirilə bilinməyən “hüquq” və “qanun” anlayışları arasındakı fərqləri müəyyən etdi. Artıq “hüquq” adı altında istənilən qanunvericiliyin əsası ola bilən, fərdə doğulduğu andan xas olan hüquq anlaşılırdı. Bundan başqa, Qrotsi hesab edirdi ki, icma (xalq) öz idarəetmə formasını seçməkdə və ali hakimiyyətin fəaliyyət sərhədlərini müəyyən etməkdə tam hüquqa malikdir. “Xalq idarəetmənin bu və ya digər formasını seçməkdə müstəqildir və bunu idarəetmə formasının faydaları nöqteyi-nəzərindən deyil, xalqın iradə ifadəsinin həyata keçirilməsi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmək lazımdır”. Bu ideyaların keçmişdə mövcud olmasına baxmayaraq, onun möhkəmləndirilməsində Qrotsi mükəmməl inqilabi xarakter daşımışdır.
Niderland və İspaniya arasında baş vermiş müharibənin birbaşa şahidi kimi Qrotsi müharibə və sülh anlayışlarına hüquqi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, müharibə təbii hüquq qaydalarına tamamilə ziddir. Onun üçün “ədalətli müharibə” termini prinsipial şəkildə əhəmiyyətli rol oynayırdı.
Hələ çox əvvəllər belə bir fikir mövcud idi ki, müharibələr həmişə eyni deyildir. Ədalətli müharibələr ənənəvi olaraq, din uğrunda mübarizə adı altında təşkil olunan xaç yürüşləri hesab edilirdi. Qrotsi isə təcrübəli biri kimi ədalətli müharibəni müdafiə məqsədilə aparılan müharibə, yəni, öz dövlətinin ərazi bütövlüyü və vətəndaşların mülkiyyətinin qorunması naminə aparılan müharibə hesab edirdi. Qəsbkarlığa istənilən cəhd - ədalətsizlikdir. Lakin Qrotsi inanırdı ki, müharibələr sonradan tərəflərin zərər və qazancını müəyyən etmək üçün sülh müqaviləsinin bağlanması məqsədilə aparılır və müharibə deyil, yalnız sülh yolu ilə buna hüquqi cəhətdən yol verilə bilər. Buna görə də, Qrotsinin aləmində sülh müharibənin sonu deyil, onun başlıca məqsədi idi.
Maraqlıdır ki, sülh kontekstində Qrotsi pasifizmin banisi kimi çıxış edir. Lakin onun gətirdiyi yeniliklər hüquq tarixi ilə yanaşı, Qərb insanının həyat və statusunu (vəziyyətini) da dəyişdirdi.
