Misirin üçüncü prezidenti 1918-ci il dekabrın 25-də, ölkənin şimalında yerləşən Mit Əbülkövm kəndində çoxuşaqlı və kasıb ailədə dünyaya gəlib. Onun ana babası sudanlı idi və bu da onun xarici görünüşündə özünü büruzə verirdi. Altı yaşı olarkən ailəsi Qahirə ətrafına köçür.
Ənvər orta məktəbdən sonra Kral hərbi akademiyasına daxil olur və 1938-ci ildə buranı bitirir. Bu illərdə formalaşan siyasi görüşlərinin əsasında Britaniya əleyhdarlığı durur. Təsadüfi deyil ki, Atatürk, Qandi və Hitler kimi fərqli personajlar onun kumirləri idi. O, hərbi xidmətinin elə ilk illərində Misirin gələcək lideri Camal Əbdül Nasirlə tanış olur.
İkinci dünya müharibəsi zamanı gənc zabit almanların qələbə qazanmasını, Rommelin başçılıq etdiyi alman-italyan qoşunlarının ingilisləri Misirdən qovmasını arzulayır. Üstəlik, təkcə passiv arzulamaqla qalmır, hələ Almaniyanın hərbi kəşfiyyatının – abverin xeyrinə casusluq da edir. Britaniya əks-kəşfiyyatı 1942-ci ilin iyulunda Yohannes Eppler və Hans-Qerd Sandsted adlı iki alman kəşfiyyatçısını ifşa edəndən sonra Sadat da həbs olunur. Amma iki ildən sonra həbsxana hospitalından qaça bilir.
Bir müddət gizli həyat sürən Ənvər savaşın bitməsindən sonra normal həyata qayıdır və tezliklə yenə həbs olunur. Bu dəfə onu haqlı olaraq Misirin ingilispərəst siyasətçisi və keçmiş maliyyə naziri Əmin Osmanın qətlinin (5 yanvar 1946-cı il) təşkilində şübhəli bilirlər. Amma qətldə əsas şübhəli sayılan Hüseyn Tevfik həbsdən qaça bilir. Onun ifadəsi olmadığı halda isə məhkəmə bütün şübhəlilərə bəraət verir. İlk həbsindən bəri işsiz olan Sadat 1950-ci ildə ordu sıralarına bərpa edilir.
1952-ci il iyulun 23-də Misirdə hərbi çevriliş baş verdi. Sadatın da üzv olduğu gizli “Azad zabitlər” təşkilatı kral Faruqu devirdi və azyaşlı oğlu Fuadı kral elan etdi. Çevriliş barədə xəbəri radioda məhz Ənvər səsləndirir. Bir il sonra isə hərbçilər monarxiyanı ümumiyyətlə ləğv etdilər və Misir Ərəb Respublikasını yaratdılar.
Bu çevrilişdən sonra Ənvər Sadatın siyasi yüksəlişi başladı. Məhəmməd Naqibin 17 aylıq prezidentliyindən sonra Camal Əbdül Nasir dövlət başçısı oldu. Sadat müxtəlif vəzifələr tutur. 1960-1961-ci və 1964-1968-ci illərdə Birləşmiş Ərəb Respublikasının (1961-ci ilin sentyabrından BƏR təkcə Misirdən ibarət idi) parlamentinin sədri, 1969-cu ilin dekabrından isə vitse-prezident olur.
Bu dövrdə heç kəs, o cümlədən Nasir Sadat haqqında yüksək fikirdə deyildilər. Zatən Nasirin yanında yüksək vəzifə tutmağın yeganə yolu özünü solğun göstərmək idi. Sonralar Sadat bu barədə “Əgər Nasir sənin ambisiyalı olduğunu bilərdisə, məhv olacaqdın” deyirdi. Onun əsl keyfiyyətləri prezident olandan sonra üzə çıxdı.
1970-ci il sentyabrın 28-də Camal Əbdül Nasir irsən mübtəla olduğu ürək xəstəliyindən qəfildən vəfat etdi. Ənvər Sadat oktyabrın 15-ə kimi prezident səlahiyyətlərini icra etdi və həmin gün keçirilən referendumda rəqabətsiz 90% səs topladı və Msirin üçüncü prezidenti oldu. Tezliklə aydın oldu ki, Sadat heç də bacarıqsız deyil, üstəlik, indiyə qədər göstərdiyi kimi sadiq nasirçi heç deyil. O, sələfinin nə panərəbizmini, nə sosializmini, nə də sovetpərəst siyasətini bölüşürdü.
***
1967-ci ilin iyununda baş verən Altıgünlük müharibə zamanı İsrail Misir ərazisinin xeyli hissəsini – Sinay yarımadasını işğal etdi. Nasir isə Süveyş kanalını bağladı, həm də biabırçı məğlubiyyətini ABŞ-ın İsrailə köməyi ilə izah edərək Vaşinqtonla diplomatik əlaqələri kəsdi.
Hakimiyyətə gəlişindən dörd ay sonra Sadat hamını təəccübləndirəcək ilk addımını atdı: 1971-ci il fevralın 4-də o, Sinay yarımadasının qaytarılması müqabilində Süveyş kanalını açmağı, ABŞ ilə diplomatik əlaqələri bərpa etməyi vəd edirdi. Misir prezidenti, üstəlik, BMT Baş katibinin xüsusi nümayəndəsi Qunnar Yarrinqin vasitəçiliyi ilə İsraillə sülh bağlamağa hazır olduğunu bildirdi. Bu, sensassion çıxış idi. O vaxta qədər ərəb dövlətləri İsrailin mövcudluq hüququnu tanımırdılar. İndi isə bu dövlətin ən böyük düşməni olan ölkənin başçısı buna hazır olduğunu söyləyirdi.
Amma təşəbbüs nəticəsiz qaldı. İsrail Altıgünlük müharibədə o qədər asan qələbə qazanmışdı ki, Misirə daha ciddi yanaşmırdı və ölkə parlamentində hətta Sinayın ilhaqı barədə fikirlər səsləndirilirdi. Bundan əlavə, Sadat özü də ciddi qəbul olunmurdu. Ölkə daxilində olduğu kimi, xaricdə də bir çoxu onu müvəqqəti fiqur hesab edirdi. Tezliklə Sadat bu fikirləri darmadağın etdi.
May ayında o, hakimiyyətin daha güclü adamı sayılan, güc strukturlarına nəzarəti əlində saxlayan vitse-prezident Əli Səbrini və tərəfdarlarını vəzifədən kənarlaşdırdı. Aralarında parlament sədri, müdafiə və daxili işlər nazirləri də olan qatı nasirçi və sovetpərəst bu qrupun üzvləri həbs olundular və çevriliş cəhdi ittihamı ilə məhkəmə qarşısına çıxarıldılar. Əli Səbri və digər əsas fiqurlar edam cəzasına, digərləri uzunmüddətli həbsə məhkum olundular. Amma Sadat ifrat amansız deyildi və bütün cəzaları yüngüləşdirdi. Məhkəmə fiqurantları onu prezidentliyi dövründə, cəzalarını tam çəkmədən azadlığa çıxdılar. Ömürlük cəza çəkən Əli Səbri isə Sadatın qətlindən bir qədər əvvəl azad edildi.
May korreksiya inqilabı adını alan bu hadisədən sonra Sadat hakimiyyəti birmənalı şəkildə əlində cəmlədi. Aydın oldu ki, o, heç də güman olunduğu kimi naşı və müvəqqəti fiqur deyil. Sələfi kimi xarizmatik deyildi, natiqlik qabiliyyəti yox idi, amma sonrakı hadisələr göstərdi ki, o, bir çox şeyləri, o cümlədən döyüşməyi daha yaxşı bacarır.
Sovetpərəst siyasətçiləri devirəndən sonra Sadat Moskvanın hər hansı mənfi reaksiyasından özünü qorumaq üçün addımlar atdı. Mayın 20-da Məclis qarşısında çıxış edən prezident SSRİ-nin ünvanına mədhiyyələr yağdırdı, onu “dürüst və səmimi dost” adlandırdı. Mayın 25-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Nikolay Podqornının Misirə səfəri baş tutdu. İki gün sonra isə iki ölkə arasında “Dostluq və əməkdaşlıq haqqında” müqavilə imzalandı.
Ənvər orta məktəbdən sonra Kral hərbi akademiyasına daxil olur və 1938-ci ildə buranı bitirir. Bu illərdə formalaşan siyasi görüşlərinin əsasında Britaniya əleyhdarlığı durur. Təsadüfi deyil ki, Atatürk, Qandi və Hitler kimi fərqli personajlar onun kumirləri idi. O, hərbi xidmətinin elə ilk illərində Misirin gələcək lideri Camal Əbdül Nasirlə tanış olur.
İkinci dünya müharibəsi zamanı gənc zabit almanların qələbə qazanmasını, Rommelin başçılıq etdiyi alman-italyan qoşunlarının ingilisləri Misirdən qovmasını arzulayır. Üstəlik, təkcə passiv arzulamaqla qalmır, hələ Almaniyanın hərbi kəşfiyyatının – abverin xeyrinə casusluq da edir. Britaniya əks-kəşfiyyatı 1942-ci ilin iyulunda Yohannes Eppler və Hans-Qerd Sandsted adlı iki alman kəşfiyyatçısını ifşa edəndən sonra Sadat da həbs olunur. Amma iki ildən sonra həbsxana hospitalından qaça bilir.
Bir müddət gizli həyat sürən Ənvər savaşın bitməsindən sonra normal həyata qayıdır və tezliklə yenə həbs olunur. Bu dəfə onu haqlı olaraq Misirin ingilispərəst siyasətçisi və keçmiş maliyyə naziri Əmin Osmanın qətlinin (5 yanvar 1946-cı il) təşkilində şübhəli bilirlər. Amma qətldə əsas şübhəli sayılan Hüseyn Tevfik həbsdən qaça bilir. Onun ifadəsi olmadığı halda isə məhkəmə bütün şübhəlilərə bəraət verir. İlk həbsindən bəri işsiz olan Sadat 1950-ci ildə ordu sıralarına bərpa edilir.
1952-ci il iyulun 23-də Misirdə hərbi çevriliş baş verdi. Sadatın da üzv olduğu gizli “Azad zabitlər” təşkilatı kral Faruqu devirdi və azyaşlı oğlu Fuadı kral elan etdi. Çevriliş barədə xəbəri radioda məhz Ənvər səsləndirir. Bir il sonra isə hərbçilər monarxiyanı ümumiyyətlə ləğv etdilər və Misir Ərəb Respublikasını yaratdılar.
Bu çevrilişdən sonra Ənvər Sadatın siyasi yüksəlişi başladı. Məhəmməd Naqibin 17 aylıq prezidentliyindən sonra Camal Əbdül Nasir dövlət başçısı oldu. Sadat müxtəlif vəzifələr tutur. 1960-1961-ci və 1964-1968-ci illərdə Birləşmiş Ərəb Respublikasının (1961-ci ilin sentyabrından BƏR təkcə Misirdən ibarət idi) parlamentinin sədri, 1969-cu ilin dekabrından isə vitse-prezident olur.
Bu dövrdə heç kəs, o cümlədən Nasir Sadat haqqında yüksək fikirdə deyildilər. Zatən Nasirin yanında yüksək vəzifə tutmağın yeganə yolu özünü solğun göstərmək idi. Sonralar Sadat bu barədə “Əgər Nasir sənin ambisiyalı olduğunu bilərdisə, məhv olacaqdın” deyirdi. Onun əsl keyfiyyətləri prezident olandan sonra üzə çıxdı.
1970-ci il sentyabrın 28-də Camal Əbdül Nasir irsən mübtəla olduğu ürək xəstəliyindən qəfildən vəfat etdi. Ənvər Sadat oktyabrın 15-ə kimi prezident səlahiyyətlərini icra etdi və həmin gün keçirilən referendumda rəqabətsiz 90% səs topladı və Msirin üçüncü prezidenti oldu. Tezliklə aydın oldu ki, Sadat heç də bacarıqsız deyil, üstəlik, indiyə qədər göstərdiyi kimi sadiq nasirçi heç deyil. O, sələfinin nə panərəbizmini, nə sosializmini, nə də sovetpərəst siyasətini bölüşürdü.
***
1967-ci ilin iyununda baş verən Altıgünlük müharibə zamanı İsrail Misir ərazisinin xeyli hissəsini – Sinay yarımadasını işğal etdi. Nasir isə Süveyş kanalını bağladı, həm də biabırçı məğlubiyyətini ABŞ-ın İsrailə köməyi ilə izah edərək Vaşinqtonla diplomatik əlaqələri kəsdi.
Hakimiyyətə gəlişindən dörd ay sonra Sadat hamını təəccübləndirəcək ilk addımını atdı: 1971-ci il fevralın 4-də o, Sinay yarımadasının qaytarılması müqabilində Süveyş kanalını açmağı, ABŞ ilə diplomatik əlaqələri bərpa etməyi vəd edirdi. Misir prezidenti, üstəlik, BMT Baş katibinin xüsusi nümayəndəsi Qunnar Yarrinqin vasitəçiliyi ilə İsraillə sülh bağlamağa hazır olduğunu bildirdi. Bu, sensassion çıxış idi. O vaxta qədər ərəb dövlətləri İsrailin mövcudluq hüququnu tanımırdılar. İndi isə bu dövlətin ən böyük düşməni olan ölkənin başçısı buna hazır olduğunu söyləyirdi.
Amma təşəbbüs nəticəsiz qaldı. İsrail Altıgünlük müharibədə o qədər asan qələbə qazanmışdı ki, Misirə daha ciddi yanaşmırdı və ölkə parlamentində hətta Sinayın ilhaqı barədə fikirlər səsləndirilirdi. Bundan əlavə, Sadat özü də ciddi qəbul olunmurdu. Ölkə daxilində olduğu kimi, xaricdə də bir çoxu onu müvəqqəti fiqur hesab edirdi. Tezliklə Sadat bu fikirləri darmadağın etdi.
May ayında o, hakimiyyətin daha güclü adamı sayılan, güc strukturlarına nəzarəti əlində saxlayan vitse-prezident Əli Səbrini və tərəfdarlarını vəzifədən kənarlaşdırdı. Aralarında parlament sədri, müdafiə və daxili işlər nazirləri də olan qatı nasirçi və sovetpərəst bu qrupun üzvləri həbs olundular və çevriliş cəhdi ittihamı ilə məhkəmə qarşısına çıxarıldılar. Əli Səbri və digər əsas fiqurlar edam cəzasına, digərləri uzunmüddətli həbsə məhkum olundular. Amma Sadat ifrat amansız deyildi və bütün cəzaları yüngüləşdirdi. Məhkəmə fiqurantları onu prezidentliyi dövründə, cəzalarını tam çəkmədən azadlığa çıxdılar. Ömürlük cəza çəkən Əli Səbri isə Sadatın qətlindən bir qədər əvvəl azad edildi.
May korreksiya inqilabı adını alan bu hadisədən sonra Sadat hakimiyyəti birmənalı şəkildə əlində cəmlədi. Aydın oldu ki, o, heç də güman olunduğu kimi naşı və müvəqqəti fiqur deyil. Sələfi kimi xarizmatik deyildi, natiqlik qabiliyyəti yox idi, amma sonrakı hadisələr göstərdi ki, o, bir çox şeyləri, o cümlədən döyüşməyi daha yaxşı bacarır.
Sovetpərəst siyasətçiləri devirəndən sonra Sadat Moskvanın hər hansı mənfi reaksiyasından özünü qorumaq üçün addımlar atdı. Mayın 20-da Məclis qarşısında çıxış edən prezident SSRİ-nin ünvanına mədhiyyələr yağdırdı, onu “dürüst və səmimi dost” adlandırdı. Mayın 25-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Nikolay Podqornının Misirə səfəri baş tutdu. İki gün sonra isə iki ölkə arasında “Dostluq və əməkdaşlıq haqqında” müqavilə imzalandı.
Sadat və Podqornı
Amma bu, müvəqqəti manevr idi və Sadatın sovetlərlə uzun müddət dostluq etmək niyyəti yox idi. 1972-ci ilin iyulunda o, 15 min sovet hərbi müşavirlərini ölkədən çıxardı. 15 illik müddətə imzalanmış dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsinə isə artıq 1976-cı ildə son verdi. Bundan sonra o, sovet mətbuatından ən çox tənqid olunan fiqurlardan birinə çevrildi.
***
Hakimiyyətini möhkəmləndirən Sadat ölkənin daxili siyasətində bir sıra addımlar atdı. İlk növbədə islamçılara qarşı repressiyalar dayandırıldı. Mühafizəkar ailədən çıxan prezidentin özü də inanclı idi və bu, onu Nasirdən fərqləndirən daha bir cəhət idi. Keçmiş prezidentin dövründə islamçılar ən çox repressiyaya məruz qalan təbəqə idi, onların əsas ideoloqu Seyid Qütb 1966-cı ildə edam edilmişdi.
Sadat isə özünü islamçılara daha yaxın bilirdi və ənənəvi nasirçilərə qarşı mübarizədə onların dəstəyinə arxalanırdı, onları dəstəkləyirdi. Verilən amnistiya nəticəsində əksəriyyəti islamçılar olan 3 mindən çox siyasi məhbus azadlığa buraxıldı. Yeni siyasət hətta 1971-ci ilin sentyabrında qəbul edilən konstitusiyada da əksini tapdı. Əsas qanunun 2-ci maddəsində İslamın dövlət dini olması, qanunvericiliyin əsasında isə müsəlman hüququnun – şəriətin dayandığı qeyd olunurdu.
Bu addım yaxın perspektivdə özünü doğrultdu, amma daha uzaq perspektivdə problemlər yaratdı. Misirdə mühafizəkarlıq, siyasi islam, şəriət dövləti meyli xeyli çoxaldı. Nasirçilər zərərsizləşdirilndən sonra islamçılar Sadatın əsas rəqibinə çevrildilər və sonda qətlə yetirdilər.
Üçüncü prezidentin daxili siyasətində yaddaqalan addımlardan biri də Nasir sosializmindən imtina və İnfitah (açıqlıq) adını alan iqtisadi siyasət idi. Bu siyasət iqtisadiyyatda özəl sektorun payının çoxalmasını, xarici investorların cəlbini nəzərdə tuturdu. Amma özlüyündə doğru istiqamət olan İnfitah bir çox səbəblərdən (ardıcıllığın olmaması, korrupsiya, sosial tədbirlərin görülməməsi, qısa müddətdə böyük nəticələrə nail olmaq istəyi və s.) istənilən hədəflərə çatmadı.
***
Ənvər Sadatın gətirdiyi dəyişikliklərdən biri də İranla münasibətlər idi. İran İsraillə normal münasibətlərə malik idi və bu səbəbdən Camal Əbdül Nasirin öz çıxışlarında tez-tez hücum etdiyi ölkə idi. Hakimiyyət dəyişikliyi iki dövlət arasındakı olduqca soyuq münasibətlərə də təsir göstərdi.
1970-ci illərdə İran və Misir dost ölkələrə çevrildilər. İran şahı və Misir prezidenti bir-birlərinə “əziz qardaşım” deyə müraciət edirdilər.Sadat 1971 və 1976-cı illərdə Tehrana, Pəhləvi isə 1975-ci ildə Qahirəyə səfər etdi. İslam inqilabından sonra Məhəmməd Rza şah bir neçə ölkədən imtina alandan sonra məhz Misirdə sığınacaq tapdı və burada öldü. Sadat öz dostu üçün böyük ehtiramla dəfn mərasimi keçirdi və əl-Rifai məscidində dəfn etdi.
***
Hakimiyyətini möhkəmləndirən Sadat ölkənin daxili siyasətində bir sıra addımlar atdı. İlk növbədə islamçılara qarşı repressiyalar dayandırıldı. Mühafizəkar ailədən çıxan prezidentin özü də inanclı idi və bu, onu Nasirdən fərqləndirən daha bir cəhət idi. Keçmiş prezidentin dövründə islamçılar ən çox repressiyaya məruz qalan təbəqə idi, onların əsas ideoloqu Seyid Qütb 1966-cı ildə edam edilmişdi.
Sadat isə özünü islamçılara daha yaxın bilirdi və ənənəvi nasirçilərə qarşı mübarizədə onların dəstəyinə arxalanırdı, onları dəstəkləyirdi. Verilən amnistiya nəticəsində əksəriyyəti islamçılar olan 3 mindən çox siyasi məhbus azadlığa buraxıldı. Yeni siyasət hətta 1971-ci ilin sentyabrında qəbul edilən konstitusiyada da əksini tapdı. Əsas qanunun 2-ci maddəsində İslamın dövlət dini olması, qanunvericiliyin əsasında isə müsəlman hüququnun – şəriətin dayandığı qeyd olunurdu.
Bu addım yaxın perspektivdə özünü doğrultdu, amma daha uzaq perspektivdə problemlər yaratdı. Misirdə mühafizəkarlıq, siyasi islam, şəriət dövləti meyli xeyli çoxaldı. Nasirçilər zərərsizləşdirilndən sonra islamçılar Sadatın əsas rəqibinə çevrildilər və sonda qətlə yetirdilər.
Üçüncü prezidentin daxili siyasətində yaddaqalan addımlardan biri də Nasir sosializmindən imtina və İnfitah (açıqlıq) adını alan iqtisadi siyasət idi. Bu siyasət iqtisadiyyatda özəl sektorun payının çoxalmasını, xarici investorların cəlbini nəzərdə tuturdu. Amma özlüyündə doğru istiqamət olan İnfitah bir çox səbəblərdən (ardıcıllığın olmaması, korrupsiya, sosial tədbirlərin görülməməsi, qısa müddətdə böyük nəticələrə nail olmaq istəyi və s.) istənilən hədəflərə çatmadı.
***
Ənvər Sadatın gətirdiyi dəyişikliklərdən biri də İranla münasibətlər idi. İran İsraillə normal münasibətlərə malik idi və bu səbəbdən Camal Əbdül Nasirin öz çıxışlarında tez-tez hücum etdiyi ölkə idi. Hakimiyyət dəyişikliyi iki dövlət arasındakı olduqca soyuq münasibətlərə də təsir göstərdi.
1970-ci illərdə İran və Misir dost ölkələrə çevrildilər. İran şahı və Misir prezidenti bir-birlərinə “əziz qardaşım” deyə müraciət edirdilər.Sadat 1971 və 1976-cı illərdə Tehrana, Pəhləvi isə 1975-ci ildə Qahirəyə səfər etdi. İslam inqilabından sonra Məhəmməd Rza şah bir neçə ölkədən imtina alandan sonra məhz Misirdə sığınacaq tapdı və burada öldü. Sadat öz dostu üçün böyük ehtiramla dəfn mərasimi keçirdi və əl-Rifai məscidində dəfn etdi.
Misirin üçüncü prezidentinin xarisi siyasətinin əsas hədəfi İsrail işğalı altında olan Sinay yarımadasını qaytarmaq idi. Amma müəyyən cəhdlərdən sonra anladı ki, bunu etmək üçün müharibə qaçılmazdır. Həmin dövrdə İsraildə Altıgünlük qələbədən sonrakı eyforiya davam edirdi. Qolda Meir hökuməti biabırçı məğlubiyyətə uğramış Misirin yeni müharibəyə başlayacağına inanmırdı. Digər tərəfdən, yəhudilər Süveyş kanalının şərq sahilində yaratdıqları Bar-Lev xəttinin keçilməzliyinə inanırdılar.
Ənvər Sadat da Sinay yarımadasını silah gücünə azad edə biləcəyinə inanmırdı. Amma o, kiçik də olsa qələbə qazanmağa, bunun nəticəsində Altıgünlük müharibənin rüsvayçılığını təmizləməyə və İsraili Misirlə hesablaşmağa məcbur etməyə ümid bəsləyirdi. O, keçən müharibədən lazımi nəticələr çıxardı, Misir ordusunun döyüş qabiliyyətini gücləndirmək üçün islahatlar keçirdi.
Müharibə 1973-cü il oktyabrın 6-da başladı və 18 gün davam etdi (bu müharibə haqqında “Məşhər günü savaşı” adlı məqaləmdə geniş yazmışam). Misirlilər Süveyş kanalını bir neçə saat ərzində keçdilər və xüsusən ilk günlərdə ciddi uğurlar qazandılar.
İsrail çətinliklə vəziyyəti dəyişə bildi. Müharibə son nəticədə yenə yəhudilərin qələbəsi ilə yekunlaşdı. Amma mənəvi qələbə Misirin tərəfində idi. İsraillilərin eyforiyası bir anda dağıldı. Onlar anladılar ki, qarşılarındakı düşmən Altıgünlük müharibədəki deyil, onlarla hesablaşmaq lazımdır. Təsadüfi deyil ki, Misirdə 6 oktyabr günü bayram sayılırdı və hər il həmin gün hərbi parad keçirilirdi.
Məşhər günü müharibəsində istədiyi effektə nail olan Ənvər Sadat Sinayı qaytarmaq üçün Vaşinqtonla yaxınlaşmağa başladı. 1974-ci il fevralın 28-də iki ölkə arasında diplomatik əlaqələr bərpa olundu. 1975-ci il iyunun 5-də heç bir şərt irəli sürmədən Süveyş kanalını açdı. Nəticədə, Qərb Misir prezidentinə birlikdə işləməyin mümkün olduğu adekvat fiqur kimi yanaşmağa başladı.
1977-ci il noyabrın 9-da isə Misir parlamentində çıxış edən Ənvər Sadat hamını heyrətləndirəcək fikir səsləndirdi: “ İsraillilər təəccüblənə bilərlər, amma mən onların evinə, Knessetə belə getməyə və onlarla danışmağa hazıram”. Ərəb dövlətlərinin İsraili tanımaqdan qəti imtina etmələri fonunda Sadatın sözləri bütün dünyada bomba effekti yaratdı.
Amma İsraildə bəzi adamlar üçün bu, gözlənilməz olmadı. Baş nazir Menaxim Begin, xarici işlər naziri Moşe Dayan Misir prezidenti ilə gizli əlaqə saxlayırdılar. Bu işdə onlara Altıgünlük müharibədən sonra İsraillə diplomatik əlaqələri kəsməyən yeganə kommunist dövləti olan Rumıniyanın prezidenti Nikolae Çauşesku vasitəçilik edirdi. Əlaqələr olduqca məxfi saxlanılırdı, İsrailin hökumət kabinetinin digər üzvlərinin belə bundan xəbərləri yox idi.
Çıxışın ertəsi günü Begin bildirdi ki, əgər Ənvər Sadat İsrailə gələrsə, dövlət başçısına layiq şəkildə qarşılancaq. Noyabrın 15-də isə Tel-Əvivdəki ABŞ səfiri vasitəsilə Sadata dəvət göndərdi və həmin dəvəti Qahirədəki ABŞ səfiri prezidentə çatdırdı.
Onu da deyim ki, tərəflər arasında məxfi danışıqlardan xəbərsiz olan israillilər Misir prezidentinin niyyətinə şübhə ilə yanaşırdılar. Ordunun Baş qərargah rəisi Mordexay Qur Sadatının çıxışının hətta yeni hücumu pərdələmək üçün atılmış addım ola biləcəyini belə istisna etmirdi.
Misirdə də hamı baş verənlərdən məmnun deyildi. Məsələn, xarici işlər naziri İsmayıl Fəhmi istefa verdi. Onu səlahiyyətlərinin icrası müvəqqəti olaraq BMT-nin gələcək Baş katibi Butros Butros Qaliyə tapşırıldı.
Noyabrın 19-da Sadat İsrailə uçdu. Yəqin ki, həmin vaxt ərəb dünyasında xeyli adam onun təyyarəsinin qəzaya uğraması üçün dua edirdi. Amma Misir prezidenti axşam saatlarında sağ-salamat yerə endi və üzündə təbəssüm təyyarədən çxıdı. Onu qarşılayanlar arasında prezident Efraim Katsir, Menaxem Begin və digərləri vardı. Səfəri işıqlandırmaq üçün Tel-Əvivə 3 min jurnalist ezam olunmuşdu.
Ənvər Sadat da Sinay yarımadasını silah gücünə azad edə biləcəyinə inanmırdı. Amma o, kiçik də olsa qələbə qazanmağa, bunun nəticəsində Altıgünlük müharibənin rüsvayçılığını təmizləməyə və İsraili Misirlə hesablaşmağa məcbur etməyə ümid bəsləyirdi. O, keçən müharibədən lazımi nəticələr çıxardı, Misir ordusunun döyüş qabiliyyətini gücləndirmək üçün islahatlar keçirdi.
Müharibə 1973-cü il oktyabrın 6-da başladı və 18 gün davam etdi (bu müharibə haqqında “Məşhər günü savaşı” adlı məqaləmdə geniş yazmışam). Misirlilər Süveyş kanalını bir neçə saat ərzində keçdilər və xüsusən ilk günlərdə ciddi uğurlar qazandılar.
İsrail çətinliklə vəziyyəti dəyişə bildi. Müharibə son nəticədə yenə yəhudilərin qələbəsi ilə yekunlaşdı. Amma mənəvi qələbə Misirin tərəfində idi. İsraillilərin eyforiyası bir anda dağıldı. Onlar anladılar ki, qarşılarındakı düşmən Altıgünlük müharibədəki deyil, onlarla hesablaşmaq lazımdır. Təsadüfi deyil ki, Misirdə 6 oktyabr günü bayram sayılırdı və hər il həmin gün hərbi parad keçirilirdi.
Məşhər günü müharibəsində istədiyi effektə nail olan Ənvər Sadat Sinayı qaytarmaq üçün Vaşinqtonla yaxınlaşmağa başladı. 1974-ci il fevralın 28-də iki ölkə arasında diplomatik əlaqələr bərpa olundu. 1975-ci il iyunun 5-də heç bir şərt irəli sürmədən Süveyş kanalını açdı. Nəticədə, Qərb Misir prezidentinə birlikdə işləməyin mümkün olduğu adekvat fiqur kimi yanaşmağa başladı.
1977-ci il noyabrın 9-da isə Misir parlamentində çıxış edən Ənvər Sadat hamını heyrətləndirəcək fikir səsləndirdi: “ İsraillilər təəccüblənə bilərlər, amma mən onların evinə, Knessetə belə getməyə və onlarla danışmağa hazıram”. Ərəb dövlətlərinin İsraili tanımaqdan qəti imtina etmələri fonunda Sadatın sözləri bütün dünyada bomba effekti yaratdı.
Amma İsraildə bəzi adamlar üçün bu, gözlənilməz olmadı. Baş nazir Menaxim Begin, xarici işlər naziri Moşe Dayan Misir prezidenti ilə gizli əlaqə saxlayırdılar. Bu işdə onlara Altıgünlük müharibədən sonra İsraillə diplomatik əlaqələri kəsməyən yeganə kommunist dövləti olan Rumıniyanın prezidenti Nikolae Çauşesku vasitəçilik edirdi. Əlaqələr olduqca məxfi saxlanılırdı, İsrailin hökumət kabinetinin digər üzvlərinin belə bundan xəbərləri yox idi.
Çıxışın ertəsi günü Begin bildirdi ki, əgər Ənvər Sadat İsrailə gələrsə, dövlət başçısına layiq şəkildə qarşılancaq. Noyabrın 15-də isə Tel-Əvivdəki ABŞ səfiri vasitəsilə Sadata dəvət göndərdi və həmin dəvəti Qahirədəki ABŞ səfiri prezidentə çatdırdı.
Onu da deyim ki, tərəflər arasında məxfi danışıqlardan xəbərsiz olan israillilər Misir prezidentinin niyyətinə şübhə ilə yanaşırdılar. Ordunun Baş qərargah rəisi Mordexay Qur Sadatının çıxışının hətta yeni hücumu pərdələmək üçün atılmış addım ola biləcəyini belə istisna etmirdi.
Misirdə də hamı baş verənlərdən məmnun deyildi. Məsələn, xarici işlər naziri İsmayıl Fəhmi istefa verdi. Onu səlahiyyətlərinin icrası müvəqqəti olaraq BMT-nin gələcək Baş katibi Butros Butros Qaliyə tapşırıldı.
Noyabrın 19-da Sadat İsrailə uçdu. Yəqin ki, həmin vaxt ərəb dünyasında xeyli adam onun təyyarəsinin qəzaya uğraması üçün dua edirdi. Amma Misir prezidenti axşam saatlarında sağ-salamat yerə endi və üzündə təbəssüm təyyarədən çxıdı. Onu qarşılayanlar arasında prezident Efraim Katsir, Menaxem Begin və digərləri vardı. Səfəri işıqlandırmaq üçün Tel-Əvivə 3 min jurnalist ezam olunmuşdu.
Ertəsi gün o, Qüdsdə əl-Əqsa məscidini ziyarət etdi və namaz qıldı. Daha sonra Müqəddəs Məqbərə kilsəsində, Yad Vaşem Holokost memorialında oldu. Günortadan sonra isə Knessetin xüsusi iclasında çıxış etdi. Sadat düşmənçilik və şübhə divarını yıxmaq məqsədilə gəldiyini, İsrailin ərəblər arasında dinc və təlükəsiz yaşaya biləcəyini dedi. Misir prezidenti eyni zamanda bildirdi ki, separat sülh bağlamaq niyyətində deyil, İsrail Şərqi Qüds də daxil işğal etdiyi torpaqları boşaltmalı, Fələstin dövlətinin yaradılmasına mane olmamalıdır.
Menaxem Begin Sadata cəsarətinə görə təşəkkür edərək Suriya prezidenti Hafiz Əsədi, İordaniya kralı Hüseyni Misir prezidentindən nümunə götürməyə və sülh danışıqlarına başlamağa çağırdı. O, Misirin şərtlərinə cavab verməyə hazır olmadığını bildirdi, müzakirələri BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri əsasında aparmağı təklif etdi.
Noyabrın 21-də Sadat parlamentin iqtidar və müxalifət fraksiyaları ilə görüşdü, Begin ilə birlikdə mətbuat konfransı keçirdi və saat 16.00 radələrində geri döndü. Bu səfəri sayəsində o, Tayms jurnalı tərəfindən “ilin adamı” seçildi.
***
Qeyd etmək lazımdır ki, Misir və İsrail arasında daha əvvəl də müəyyən razılaşmalar olmuşdu. Məşhər günü savaşının bitməsindən dərhal sonra tərəflər arasında danışıqlar başlamış, noyabrın 12-də əsirlər mübadiləsi də daxil olmaqla bir sıra şərtləri nəzərdə tutan razılaşma əldə olunmuşdu. Bu, İsrail dövləti yaranandan Misirlə ilk bilavasitə təmaslar idi.
1974-cü il yanvarın 18-də imzalanan sənədə görə, müharibə zamanı Misir qüvvələri Süveyş kanalının şərqində, İsrail qüvvələri isə kanalın qərbində tutduqları ərazilərdən geri çəkilməli idilər. İsrail kanaldan şərqdə, Sinay yarımadasında da 20 km geri çəkilirdi. Burada ilk 10 km-də Misirin məhdud sayda (7000 hərbçi və 33 tank) hərbi qüvvə yerləşdirilməsinə icazə verilirdi. İkinci 10 km-lik zolaqda BMT qüvvələri yerləşdiriləcəkdi. Sinay yarımadasının İsrailin nəzarətində qalan hissəsinin ilk 10 km-lik zolağında da Tsahal 7000 hərbçi və 33 tank yerləşdirə bilərdi.
Bundan sonra tərəflər arasında danışıqlar davam etdi, yəhudilərin Sinay yarımadasında bir qədər də şərqə çəkilmələri müzakirə olundu.Bu zaman İsrailin tutduğu sərt mövqe ABŞ-da narazılıq doğurdu və Vaşinqton Tel-Əvivə təzyiq göstərməyə başladı. Silah satışı barədə daha əvvəl əldə olunan şifahi razılıq rəsmiləşdirilmədi, amerikalı diplomatların Fələstin Azadlıq Təşkilatının nümayəndələri ilə görüşləri çoxaldı, Yaxın Şərq məsələləri ilə bağlı məsləhətləşmələr dayandırıldı. Bu və başqa addımlar İsraili daha üzüyola olmağa vadar etdi.
1975-ci il sentyabrın 4-də isə tərəflər ABŞ-ın Dövlət katibi Henri Kissincerin vasitəçiliyi ilə Cenevrədə Müvəqqəti Sinay Anlaşmasını imzaladılar. Sazişə görə, tərəflər konflikti dinc yolla həll etməyi, hərbi gücdən istifadə etməməyi və ya istifadə ilə hədələməməyi öhdələrinə götürürdülər.
İsrail Sinay yarımadasında daha 30-40 km şərqə çəkildi. Əvvəl BMT nəzarətində olan zolaq isə Misirin nəzarətinə verildi. İndi bufer zonası İsrailin çəkildiyi ərazi idi. Altıgünlük müharibədən ötən müddət ərzində burada salınan yəhudi məskənləri ləğv edildi. Əbu-Rüdeys neft mədəni misirlilərə qayıtdı. Müqaviləyə daxil edilməyən, amma Misirin ABŞ qarşısında götürdüyü daha bir öhdəlik də ondan ibarət idi ki, əgər Dəməşqin təşəbbüsü ilə yeni İsrail-Suriya müharibəsi başlayarsa, Misir müdaxilə etməyəcək.
Bu hadisələrdən sonra Yaxın Şərq sülh prosesində müəyyən pauza yarandı. Bunun bir səbəbi də 1976-cı ildə ABŞ-da gedən prezident seçkiləri kampaniyası idi. Sadatın İsrail səfərindən sonra prosesin sürətlənəcəyini gözləmək olardı. Amma bu elə də asan olmadı. Misir prezidentinin bəxtindən 1977-ci ildə İsrail yaranandan bəri ilk dəfə sağ hökumət quruldu və bir zamanlar “İrqun” kimi terror təşkilatına başçılıq edən Menaxem Begin baş nazir oldu. O isə Sadatı yüksək səviyyədə qarşılamasına baxmayaraq, güzəştlərə meylli deyildi.
***
ABŞ prezidenti Cimmi Karter 1978 ci ilin sentyabrında Begin və Sadatı Kemp-Devid iqamətgahına dəvət etdi. Burada sentyabrın 5-dən 17-ə kimi tərəflər arasında çətin danışıqlar getdi. Bir ara hətta Sadat danışıqları yarımçıq tərk etmək üzrə idi, Karterin xahişindən sonra qaldı.
Sadat separat sülh ittihamından yayınmaq üçün müqaviləyə BMT-nin 181 saylı qətnaməsinə uyğun olaraq İsrailin Qəzzə sektorundan və İordan çayının qərb sahilindən çəkilməsinin salınmasını istəyirdi. Qüdsün isə iki yerə bölünməsinin tərəfdarı idi. Amma Begin Qərb sahilindən və Şərqi Qüdsdən çəkilməkdən imtina edirdi.
Tərəflər arasında ziddiyyət o həddə çatdı ki, Sadat və Begin bir-birlərilə hətta danışmırdılar. Karter onlar üçün ayrılan otaqlar arasında gəzərək dalana dirənən danışıqları xilas etməyə çalışırdı və bu, ona müyəssər oldu. Sentyabrın 17-də iki ölkə arasında çərçivə razılaşması imzalandı.
Kemp-Devid razılaşması “Yaxın Şərqdə sülhün çərçivələri” və “Misir və İsrail arasında sülh müqaviləsi bağlanmasının çərçivələri” adlı iki hissədən ibarət idi. Birinciyə görə, “Fələstin xalqının qanuni hüquqları”nı tanınır və “tam muxtariyyət” təmin edəcək prosesin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Yerli özünüidarə orqanları seçiləndən sonra İsrail Qərb sahilindən və Qəzzədən çəkiləcəkdi. Sənəddə Qüdsdən bəhs edilmirdi.
İkinci razılaşmaya görə, altı aydan sonra sülh sazişi imzalanacaq və həmin sazişdən sonrakı üç il müddətində Sinay yarımadasını həm İsrail ordusu, həm də burada məskunlaşan 4500 yəhudi tərk edəcəkdi. Ölkələr arasında diplomatik əlaqələr yaradılacaqdı. Misir İsrailin Süveyş kanalından istifadəsinə təminat verirdi. Tiran boğazı və Əkəbə körfəzi beynəlxalq sular elan edilir və İsrail üçün qapadıla bilməzdi.
***
Qeyd etmək lazımdır ki, Misir və İsrail arasında daha əvvəl də müəyyən razılaşmalar olmuşdu. Məşhər günü savaşının bitməsindən dərhal sonra tərəflər arasında danışıqlar başlamış, noyabrın 12-də əsirlər mübadiləsi də daxil olmaqla bir sıra şərtləri nəzərdə tutan razılaşma əldə olunmuşdu. Bu, İsrail dövləti yaranandan Misirlə ilk bilavasitə təmaslar idi.
1974-cü il yanvarın 18-də imzalanan sənədə görə, müharibə zamanı Misir qüvvələri Süveyş kanalının şərqində, İsrail qüvvələri isə kanalın qərbində tutduqları ərazilərdən geri çəkilməli idilər. İsrail kanaldan şərqdə, Sinay yarımadasında da 20 km geri çəkilirdi. Burada ilk 10 km-də Misirin məhdud sayda (7000 hərbçi və 33 tank) hərbi qüvvə yerləşdirilməsinə icazə verilirdi. İkinci 10 km-lik zolaqda BMT qüvvələri yerləşdiriləcəkdi. Sinay yarımadasının İsrailin nəzarətində qalan hissəsinin ilk 10 km-lik zolağında da Tsahal 7000 hərbçi və 33 tank yerləşdirə bilərdi.
Bundan sonra tərəflər arasında danışıqlar davam etdi, yəhudilərin Sinay yarımadasında bir qədər də şərqə çəkilmələri müzakirə olundu.Bu zaman İsrailin tutduğu sərt mövqe ABŞ-da narazılıq doğurdu və Vaşinqton Tel-Əvivə təzyiq göstərməyə başladı. Silah satışı barədə daha əvvəl əldə olunan şifahi razılıq rəsmiləşdirilmədi, amerikalı diplomatların Fələstin Azadlıq Təşkilatının nümayəndələri ilə görüşləri çoxaldı, Yaxın Şərq məsələləri ilə bağlı məsləhətləşmələr dayandırıldı. Bu və başqa addımlar İsraili daha üzüyola olmağa vadar etdi.
1975-ci il sentyabrın 4-də isə tərəflər ABŞ-ın Dövlət katibi Henri Kissincerin vasitəçiliyi ilə Cenevrədə Müvəqqəti Sinay Anlaşmasını imzaladılar. Sazişə görə, tərəflər konflikti dinc yolla həll etməyi, hərbi gücdən istifadə etməməyi və ya istifadə ilə hədələməməyi öhdələrinə götürürdülər.
İsrail Sinay yarımadasında daha 30-40 km şərqə çəkildi. Əvvəl BMT nəzarətində olan zolaq isə Misirin nəzarətinə verildi. İndi bufer zonası İsrailin çəkildiyi ərazi idi. Altıgünlük müharibədən ötən müddət ərzində burada salınan yəhudi məskənləri ləğv edildi. Əbu-Rüdeys neft mədəni misirlilərə qayıtdı. Müqaviləyə daxil edilməyən, amma Misirin ABŞ qarşısında götürdüyü daha bir öhdəlik də ondan ibarət idi ki, əgər Dəməşqin təşəbbüsü ilə yeni İsrail-Suriya müharibəsi başlayarsa, Misir müdaxilə etməyəcək.
Bu hadisələrdən sonra Yaxın Şərq sülh prosesində müəyyən pauza yarandı. Bunun bir səbəbi də 1976-cı ildə ABŞ-da gedən prezident seçkiləri kampaniyası idi. Sadatın İsrail səfərindən sonra prosesin sürətlənəcəyini gözləmək olardı. Amma bu elə də asan olmadı. Misir prezidentinin bəxtindən 1977-ci ildə İsrail yaranandan bəri ilk dəfə sağ hökumət quruldu və bir zamanlar “İrqun” kimi terror təşkilatına başçılıq edən Menaxem Begin baş nazir oldu. O isə Sadatı yüksək səviyyədə qarşılamasına baxmayaraq, güzəştlərə meylli deyildi.
***
ABŞ prezidenti Cimmi Karter 1978 ci ilin sentyabrında Begin və Sadatı Kemp-Devid iqamətgahına dəvət etdi. Burada sentyabrın 5-dən 17-ə kimi tərəflər arasında çətin danışıqlar getdi. Bir ara hətta Sadat danışıqları yarımçıq tərk etmək üzrə idi, Karterin xahişindən sonra qaldı.
Sadat separat sülh ittihamından yayınmaq üçün müqaviləyə BMT-nin 181 saylı qətnaməsinə uyğun olaraq İsrailin Qəzzə sektorundan və İordan çayının qərb sahilindən çəkilməsinin salınmasını istəyirdi. Qüdsün isə iki yerə bölünməsinin tərəfdarı idi. Amma Begin Qərb sahilindən və Şərqi Qüdsdən çəkilməkdən imtina edirdi.
Tərəflər arasında ziddiyyət o həddə çatdı ki, Sadat və Begin bir-birlərilə hətta danışmırdılar. Karter onlar üçün ayrılan otaqlar arasında gəzərək dalana dirənən danışıqları xilas etməyə çalışırdı və bu, ona müyəssər oldu. Sentyabrın 17-də iki ölkə arasında çərçivə razılaşması imzalandı.
Kemp-Devid razılaşması “Yaxın Şərqdə sülhün çərçivələri” və “Misir və İsrail arasında sülh müqaviləsi bağlanmasının çərçivələri” adlı iki hissədən ibarət idi. Birinciyə görə, “Fələstin xalqının qanuni hüquqları”nı tanınır və “tam muxtariyyət” təmin edəcək prosesin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Yerli özünüidarə orqanları seçiləndən sonra İsrail Qərb sahilindən və Qəzzədən çəkiləcəkdi. Sənəddə Qüdsdən bəhs edilmirdi.
İkinci razılaşmaya görə, altı aydan sonra sülh sazişi imzalanacaq və həmin sazişdən sonrakı üç il müddətində Sinay yarımadasını həm İsrail ordusu, həm də burada məskunlaşan 4500 yəhudi tərk edəcəkdi. Ölkələr arasında diplomatik əlaqələr yaradılacaqdı. Misir İsrailin Süveyş kanalından istifadəsinə təminat verirdi. Tiran boğazı və Əkəbə körfəzi beynəlxalq sular elan edilir və İsrail üçün qapadıla bilməzdi.
Kemp-Devid razılaşmasına görə Ənvər Sadat və Menaxem Begin 1978-ci il üzrə Nobel sülh mükafatına layiq görüldülər. Əslində bu mükafat ABŞ prezidentinə verilsəydi, daha ədalətli olardı. Amma Cimmi Karter yalnız 2002-ci ildə beynəlxalq konfliktlərin həllində, demokratiya və insan hüquqlarının möhkəmləndirilməsində roluna görə Nobel sülh mükafatını aldı.
***
İsrail və Misir arasında sülh müqaviləsi 1979-cu il martın 26-da Vaşinqtonda imzalandı. Müqaviləyə əsasən İsrail ordusu ilkin olaraq əl-Əriş – Ras-Məhəmməd xəttinə çəkildikdən sonra tərəflər bir-birlərinin siyasi müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü tanıyaraq diplomatik əlaqələr quracaqdılar.
İsrail, ümumiyyətlə, Sinay yarımadasını 3 ildən gec olmayaraq Misirə qaytarırdı. Yarımada üç zonaya bölünəcəkdi. Ən qərbdə yerləşən A zonasında Misir 20 minlik hərbi qüvvə saxlaya bilərdi. Mərkəzdəki B zonasında yalnız 4 tabor məskunlaşacaqdı. İsraillə sərhədini və Əkəbə körfəzinin sahillərini əhatə edən C zonasında yalnız beynəlxalq sülhməramlı qüvvələr yerləşirdi. Misirin buraya hərbi qüvvə yeritməsi İsrailin müharibəyə başlama səbəbi ola bilərdi. Nəhayət, sərhədin İsrail tərəfindəki dördüncü D zonasında Tsahal yalnız 4 piyada taboru saxlayacaqdı.
***
Sülh müqaviləsinin imzalanması ABŞ-da yüksək qiymətləndirildi. Cimmi Karter bu zaman öz populyarlığının zirvəsində idi. O zaman doqquz ölkənin üzv olduğu Avropa İqtisadi Birliyi sülh müqaviləsinin imzalanmasını bəyənsə də Fələstin dövləti yaranmadan Yaxın Şərq tənzimlənməsinin mümkünsüz olacağını vurğuladı.
BMT isə Kemp-Deviddə imzalanan “Yaxın Şərqdə sülhün çərçivələri”ni fələstinlilərin məskənlərinə qayıdış, müqəddəratını təyin, milli müstəqillik və suverenlik hüquqlarına cavab verməməsi, BMT və FAT iştirakı olmadan imzalanması səbəbindən rədd etdi, İsrailin işğal etdiyi bütün torpaqları tərk etməli olduğunu bildirdi.
Ərəb ölkələrinin reaksiyası kəskin oldu. Misir bir vaxtlar lider olduğu ərəb dünyasında izqoy ölkəyə çevrildi, Ərəb Dövlətləri Liqasından qovuldu. Təşkilatın mərkəzi Qahirədən Tunisə köçürüldü. SSRİ-nin reaksiyası da fərqli deyildi. Moskva “Yaxın Şərq probleminin kompleks tənzmlənməsi”nin tərəfdarı olduğunu bildirirdi, hərçənd, belə bir tənzimləmə heç üfüqdə görünmürdü.
***
Misirdə əhalinin əksəriyyəti sülh sazişinin imzalanmasından razı idi. Müqavilənin böyük bir ərazinin dinc yolla qaytarmasından əlavə, xeyli maddi üstünlükləri də vardı. Hərbi xərclər azalacaqdı, üstəlik, Sinaydakı neft yataqlarının qayıtması ilə dövlətin gəlirləri artırdı. Bundan əlavə, ABŞ-ın yardımı da vardı: 1978-ci ildən başlayaraq Vaşinqton Misirə önəmli maliyyə yardımı ayırdı.
Amma narazılar da vardı və onlar əsasən islamçılar idilər. Üstəlik, onların sayı get-gedə artırdı. Bunun bir səbəbi Sadatın daxili siyasəti idisə, digər səbəbi xarici amillərlə – İrandakı İslam inqilabı və SSRİ-nin Əfqanıstana müdaxiləsi - bağlı idi.
Belə əhval-ruhiyyədən xəbərdar olan Sadat islamçılarla bağlı siyasətinə yenidən baxır. Cinayət Məcəlləsinə edilən dəyişikliyə əsasən, din xadimlərinə peşə fəaliyyəti zamanı hökuməti və onun fəaliyyətini , istənilən qanunu və fərmanı tənqid etmək qadağan edilirdi. Sadat çıxışlarında “dində siyasət və siyasətdə din olmaz” fikrini səsləndirir.
1981-ci il sentyabrın 3-4-də əksəriyyəti islamçılar olan 1536 nəfər həbs edildi. Amma bu həbslər ordunun baş leytenantı, “İslam cihadı” təşkilatının gizli üzvü Xalid İslambulinin daxil olduğu özəkdən yan keçdi. İslambuli həmin gün öz gündəliyində yazdı: “Mömin üçün ən böyük savab Allah yolunda ölmək və ya öldürməkdir”.
Oktyabrın 6-da Məşhər günü müharibəsinin başlanmasının ildönümü münasibətilə hərbi parad keçiriləcəkdi. “İslam cihadı” və “İslam camaatı” təşkilatları həmin gün Sadatı öldürmək qərarına gəldilər. Planı həyata keçirmək üçün əsas fiqur kimi Xalid İslambuli seçildi.
Parad zamanı təhlükəsizlik məqsədilə hərbçilərə döyüş güllələri verilmirdi. Onların silahlarının darağı boş idi. Amma hərbi kəşfiyyatın yüksək rütbəli zabiti Əbud Zumar paradda iştirak edəcək yük maşınına döyüş güllələri keçirməkdə İslambuliyə kömək etdi. Daha bir versiyaya görə, İslambulinin komandir olduğu artilleriya taqımı ümumiyyətlə paradda iştirak etməməli idi. Məhz polkovnik Zumar taqımlardan birinin İslambulinin taqımı ilə əvəzlənməsinə nail oldu.
Oktyabrın 6-ı Ənvər Sadat üçün həm də özündən 30 yaş kiçik qardaşı, hərbi pilot Atif Sadatın həlak olduğu gün idi. Onun təyyarəsi Məşhər günü savaşının ilk günündə İsrailin hava hücumundan müdafiə qüvvələri tərəfindən vurulmuşdu. Buna görə də prezident evdən çıxdıqda əvvəlcə qardaşının, daha sonra Naməlum əsgərin məzarını ziyarət etdi və paradın keçiriləcəyi meydana yollandı.
Parad saat 11.00-da başladı. Hökumət tribunasından paradı izləyən Sadatın bir tərəfində vitse-prezident Hüsnü Mübarək, digər tərəfində isə müdafiə naziri Əbdülhəlim Əbu-Qəzala oturmuşdu.
Başlanğıcdan 40 dəqiqə sonra tribunanın qarşısından arxasınca top daşıyan yük maşınları, səmada isə hərbi təyyarələr uçurdu. İslambulinin olduğu maşın tribunanın önündən keçərkən baş leytenant sui-qəsdin iştirakçısı olmayan sürücünü silah gücünə dayanmağa məcbur edir. İslambuli və daha iki nəfər maşından düşərək tribunaya tərəf qaçdılar.
Sadat hərbçilərin onu salamlamaq istədiklərini və bunun parad şousunun bir hissəsi olduğunu düşünərək ayağa qalxdı və asan hədəfə çevrildi. İslambuli tribunaya üç əl qumbarası atdı, amma onlardan biri partladı. Bundan sonra hücum edənlər avtomat silahlardan atəş açdılar. Daha bir nəfər, snayper Hüseyn Abbas avtomobildən atəş açdı. Özünü itirən təhlükəsizlik xidməti gec reaksiya verdi. Hücum edənlər güllələri qurtarandan sonra həbs edildilər. Snayperdən isə kimsə şübhələnmədi və o, hadisə yerini tərk edə bildi: yalnız üç gün sonra, yoldaşlarının işgəncə altında verdiyi ifadələrdən sonra tutuldu.
***
İsrail və Misir arasında sülh müqaviləsi 1979-cu il martın 26-da Vaşinqtonda imzalandı. Müqaviləyə əsasən İsrail ordusu ilkin olaraq əl-Əriş – Ras-Məhəmməd xəttinə çəkildikdən sonra tərəflər bir-birlərinin siyasi müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü tanıyaraq diplomatik əlaqələr quracaqdılar.
İsrail, ümumiyyətlə, Sinay yarımadasını 3 ildən gec olmayaraq Misirə qaytarırdı. Yarımada üç zonaya bölünəcəkdi. Ən qərbdə yerləşən A zonasında Misir 20 minlik hərbi qüvvə saxlaya bilərdi. Mərkəzdəki B zonasında yalnız 4 tabor məskunlaşacaqdı. İsraillə sərhədini və Əkəbə körfəzinin sahillərini əhatə edən C zonasında yalnız beynəlxalq sülhməramlı qüvvələr yerləşirdi. Misirin buraya hərbi qüvvə yeritməsi İsrailin müharibəyə başlama səbəbi ola bilərdi. Nəhayət, sərhədin İsrail tərəfindəki dördüncü D zonasında Tsahal yalnız 4 piyada taboru saxlayacaqdı.
***
Sülh müqaviləsinin imzalanması ABŞ-da yüksək qiymətləndirildi. Cimmi Karter bu zaman öz populyarlığının zirvəsində idi. O zaman doqquz ölkənin üzv olduğu Avropa İqtisadi Birliyi sülh müqaviləsinin imzalanmasını bəyənsə də Fələstin dövləti yaranmadan Yaxın Şərq tənzimlənməsinin mümkünsüz olacağını vurğuladı.
BMT isə Kemp-Deviddə imzalanan “Yaxın Şərqdə sülhün çərçivələri”ni fələstinlilərin məskənlərinə qayıdış, müqəddəratını təyin, milli müstəqillik və suverenlik hüquqlarına cavab verməməsi, BMT və FAT iştirakı olmadan imzalanması səbəbindən rədd etdi, İsrailin işğal etdiyi bütün torpaqları tərk etməli olduğunu bildirdi.
Ərəb ölkələrinin reaksiyası kəskin oldu. Misir bir vaxtlar lider olduğu ərəb dünyasında izqoy ölkəyə çevrildi, Ərəb Dövlətləri Liqasından qovuldu. Təşkilatın mərkəzi Qahirədən Tunisə köçürüldü. SSRİ-nin reaksiyası da fərqli deyildi. Moskva “Yaxın Şərq probleminin kompleks tənzmlənməsi”nin tərəfdarı olduğunu bildirirdi, hərçənd, belə bir tənzimləmə heç üfüqdə görünmürdü.
***
Misirdə əhalinin əksəriyyəti sülh sazişinin imzalanmasından razı idi. Müqavilənin böyük bir ərazinin dinc yolla qaytarmasından əlavə, xeyli maddi üstünlükləri də vardı. Hərbi xərclər azalacaqdı, üstəlik, Sinaydakı neft yataqlarının qayıtması ilə dövlətin gəlirləri artırdı. Bundan əlavə, ABŞ-ın yardımı da vardı: 1978-ci ildən başlayaraq Vaşinqton Misirə önəmli maliyyə yardımı ayırdı.
Amma narazılar da vardı və onlar əsasən islamçılar idilər. Üstəlik, onların sayı get-gedə artırdı. Bunun bir səbəbi Sadatın daxili siyasəti idisə, digər səbəbi xarici amillərlə – İrandakı İslam inqilabı və SSRİ-nin Əfqanıstana müdaxiləsi - bağlı idi.
Belə əhval-ruhiyyədən xəbərdar olan Sadat islamçılarla bağlı siyasətinə yenidən baxır. Cinayət Məcəlləsinə edilən dəyişikliyə əsasən, din xadimlərinə peşə fəaliyyəti zamanı hökuməti və onun fəaliyyətini , istənilən qanunu və fərmanı tənqid etmək qadağan edilirdi. Sadat çıxışlarında “dində siyasət və siyasətdə din olmaz” fikrini səsləndirir.
1981-ci il sentyabrın 3-4-də əksəriyyəti islamçılar olan 1536 nəfər həbs edildi. Amma bu həbslər ordunun baş leytenantı, “İslam cihadı” təşkilatının gizli üzvü Xalid İslambulinin daxil olduğu özəkdən yan keçdi. İslambuli həmin gün öz gündəliyində yazdı: “Mömin üçün ən böyük savab Allah yolunda ölmək və ya öldürməkdir”.
Oktyabrın 6-da Məşhər günü müharibəsinin başlanmasının ildönümü münasibətilə hərbi parad keçiriləcəkdi. “İslam cihadı” və “İslam camaatı” təşkilatları həmin gün Sadatı öldürmək qərarına gəldilər. Planı həyata keçirmək üçün əsas fiqur kimi Xalid İslambuli seçildi.
Parad zamanı təhlükəsizlik məqsədilə hərbçilərə döyüş güllələri verilmirdi. Onların silahlarının darağı boş idi. Amma hərbi kəşfiyyatın yüksək rütbəli zabiti Əbud Zumar paradda iştirak edəcək yük maşınına döyüş güllələri keçirməkdə İslambuliyə kömək etdi. Daha bir versiyaya görə, İslambulinin komandir olduğu artilleriya taqımı ümumiyyətlə paradda iştirak etməməli idi. Məhz polkovnik Zumar taqımlardan birinin İslambulinin taqımı ilə əvəzlənməsinə nail oldu.
Oktyabrın 6-ı Ənvər Sadat üçün həm də özündən 30 yaş kiçik qardaşı, hərbi pilot Atif Sadatın həlak olduğu gün idi. Onun təyyarəsi Məşhər günü savaşının ilk günündə İsrailin hava hücumundan müdafiə qüvvələri tərəfindən vurulmuşdu. Buna görə də prezident evdən çıxdıqda əvvəlcə qardaşının, daha sonra Naməlum əsgərin məzarını ziyarət etdi və paradın keçiriləcəyi meydana yollandı.
Parad saat 11.00-da başladı. Hökumət tribunasından paradı izləyən Sadatın bir tərəfində vitse-prezident Hüsnü Mübarək, digər tərəfində isə müdafiə naziri Əbdülhəlim Əbu-Qəzala oturmuşdu.
Başlanğıcdan 40 dəqiqə sonra tribunanın qarşısından arxasınca top daşıyan yük maşınları, səmada isə hərbi təyyarələr uçurdu. İslambulinin olduğu maşın tribunanın önündən keçərkən baş leytenant sui-qəsdin iştirakçısı olmayan sürücünü silah gücünə dayanmağa məcbur edir. İslambuli və daha iki nəfər maşından düşərək tribunaya tərəf qaçdılar.
Sadat hərbçilərin onu salamlamaq istədiklərini və bunun parad şousunun bir hissəsi olduğunu düşünərək ayağa qalxdı və asan hədəfə çevrildi. İslambuli tribunaya üç əl qumbarası atdı, amma onlardan biri partladı. Bundan sonra hücum edənlər avtomat silahlardan atəş açdılar. Daha bir nəfər, snayper Hüseyn Abbas avtomobildən atəş açdı. Özünü itirən təhlükəsizlik xidməti gec reaksiya verdi. Hücum edənlər güllələri qurtarandan sonra həbs edildilər. Snayperdən isə kimsə şübhələnmədi və o, hadisə yerini tərk edə bildi: yalnız üç gün sonra, yoldaşlarının işgəncə altında verdiyi ifadələrdən sonra tutuldu.
Ənvər Sadata bir neçə güllə dəyməsinə baxmayaraq, helikopterlə xəstəxanaya çatdırılanda hələ sağ idi və sui-qəsddən iki saat sonra keçindi. Aksiya zamanı tribunada olan daha 10 nəfər həlak oldu, vitse-prezident Hüsnü Mübarək də daxil olmaqla 28 nəfər yaralandı.
***
Misir Prezidentinin ölümü müsəlman dünyasında gizlədilməyən və ya pis gizlədilən sevinclə qarşılandı. Müəmmər Qəddafinin artıq 12 il təkbaşına idarə etdiyi və daha 30 il də idarə edəcəyi Liviyada dövlət radiosu bu xəbəri “bütün tiranların sonu belə olacaq” şərhi ilə paylaşdı. Sosialist düşərgəsində də münasibət fərqli deyildi, hərçənd qətl bu qədər açıq dəstəklənmirdi.
Ənvər Sadatın oktyabrın 10-da keçirilən dəfnində ABŞ-ın üç keçmiş prezidenti (Nikson, Ford, Karter) iştirak edirdi. Fəaliyyətdə olan administrasiyanı isə dövlət katibi Aleksandr Heyq, müdafiə naziri Kaspar Uaynberger, BMT-dəki nümayəndə Cin Kirkpatrik və başqaları təmsil edirdilər. İsraildən baş nazir Begin, xarici işlər naziri İshaq Şamir və müdafiə naziri Ariel Şaron gəlmişdi. Qərbi Almaniya, Belçika, Böyük Britaniya, Fransa, İrlandiya, İspaniya, İtaliya, Niderland, Norveç, Rumıniya, Tailand, Tanzaniya, Yaponiya, Yuqoslaviya və bir sıra başqa ölkələrdən də nümayəndələrin iştirak etdiyi mərasimə müsəlman ölkələrinin çoxu qoşulmadı. Yalnız Mərakeş, Oman, Pakistan, Somali, Sudan nümayəndələri, eləcə də bir il öncə vəfat edən İran şahının oğlu burada idilər.
***
Misir Prezidentinin ölümü müsəlman dünyasında gizlədilməyən və ya pis gizlədilən sevinclə qarşılandı. Müəmmər Qəddafinin artıq 12 il təkbaşına idarə etdiyi və daha 30 il də idarə edəcəyi Liviyada dövlət radiosu bu xəbəri “bütün tiranların sonu belə olacaq” şərhi ilə paylaşdı. Sosialist düşərgəsində də münasibət fərqli deyildi, hərçənd qətl bu qədər açıq dəstəklənmirdi.
Ənvər Sadatın oktyabrın 10-da keçirilən dəfnində ABŞ-ın üç keçmiş prezidenti (Nikson, Ford, Karter) iştirak edirdi. Fəaliyyətdə olan administrasiyanı isə dövlət katibi Aleksandr Heyq, müdafiə naziri Kaspar Uaynberger, BMT-dəki nümayəndə Cin Kirkpatrik və başqaları təmsil edirdilər. İsraildən baş nazir Begin, xarici işlər naziri İshaq Şamir və müdafiə naziri Ariel Şaron gəlmişdi. Qərbi Almaniya, Belçika, Böyük Britaniya, Fransa, İrlandiya, İspaniya, İtaliya, Niderland, Norveç, Rumıniya, Tailand, Tanzaniya, Yaponiya, Yuqoslaviya və bir sıra başqa ölkələrdən də nümayəndələrin iştirak etdiyi mərasimə müsəlman ölkələrinin çoxu qoşulmadı. Yalnız Mərakeş, Oman, Pakistan, Somali, Sudan nümayəndələri, eləcə də bir il öncə vəfat edən İran şahının oğlu burada idilər.
Sadat qətlə yetirildiyi yerin yaxınlığında, Naməlum əsgər məzarının yanında dəfn edildi. Onun baş daşında “Müharibə və sülh qəhrəmanı. O, sülh üçün yaşayırdı və prinsipləri uğrunda şəhid oldu” yazıldı.
Qətlin dörd içtirakçısı, eləcə də onlara yardım etmiş Məhəmməd Fərəc adlı daha bir nəfər 1982-ci ilin aprelində edam olundular. Əbud Zumar isə 40 il həbsə məhkum olundu və 2011-ci il inqilabından sonra azad edildi.
Sadatın ölümündən 7 ay sonra İsrail Sinay yarımadasından tamamilə çıxdı.
Qətlin dörd içtirakçısı, eləcə də onlara yardım etmiş Məhəmməd Fərəc adlı daha bir nəfər 1982-ci ilin aprelində edam olundular. Əbud Zumar isə 40 il həbsə məhkum olundu və 2011-ci il inqilabından sonra azad edildi.
Sadatın ölümündən 7 ay sonra İsrail Sinay yarımadasından tamamilə çıxdı.
