1989-cu ildə Azərbaycan Tarix Muzeyinin keçmiş direktoru akademik Püstəxanım Əzizbəyova dövlət nümayəndə heyətinin tərkibində Hindistanda səfərdə olmuşdu. O Vətənə döndükdən sonra Azərbaycan Televiziyasında sensasiyalı çıxışı ilə dinləyiciləri həyəcana gətirdi. Akademikin özü də həyəcanla danışırdı. P.Əzizbəyova Dehlidə Dövlət Muzeyində “26 Bakı komissarları”nın başçısı erməni Stepan Şaumyanın son illərin nəşri olan irihəcmli kitabının saxlandığına şahidlik edirdi.
Püstəxanım Əzizbəyovanın şahidliyi məni bu yöndə axtarışlara vadar etdi. Bakının mərkəzi hissəsində yerləşən “26-lar”in dəfn edildiyi bağda son aylarda yenidənqurma işləri aparılarkən ümumi məzarlıqda mütəxəssislərin apardıqları araşdırmalar vaxtilə məqsədli şəkildə üstü örtülmüş tarixçə ilə bağlı yeni fikirlərin meydana çıxmasına səbəb oldu.Məhz buna görə də Püstəxanım Əzizbəyovanın şahidliyinə əsaslanaraq,daşnaq-bolşevik lideri erməni Stepan Şaumyanın “müəmmalı şəkildə” aradan çıxarılması barədə çoxillik axtarışların yekununu “Xalq qəzeti”nin oxucularına təqdim edirəm.
“26-lar”ın güllələnməsi barədə o illərdə Cənubi Qafqazda çıxan “İskra”,"Znamya Truda","Narodnı Znamen" və başqa qəzetlərdə yazılar verilmişdi. Lakin yazıların heç birində Mərkəzikaspi Diktaturasının Aşqabad türməsində saxladığı 26 komissarın və onlarla birlikdə həbs etdiyi başqa bolşevik liderlərinin taleyi barədə doğru-düzgün məlumat verilmirdi. Məqalələr Krasnovodskdan gələn və ağızdan-ağıza gəzən xəbərlər əsasında tərtib edilirdi.Dövri mətbuatda bir-birini tutmayan, rəngarəng məlumatlar həqiqəti olduğu kimi verə bilmədi. Çünki o yazıların bir qismində komissarların “izsiz yox olmalarından”, bəzisində onların “güllələnmələrindən”, digərlərində bolşevik liderlərinin “Hindistan”a aparılmaları ətrafında söz-söhbətdən başqa heç bir rəsmi sənədə söykənilmirdi.
Lakin məsul şəxs olaraq eser Vadim Çaykin apardığı geniş araşdırmalardan, qanlı hadisəni törədən bəzi şəxslərdən aldığı ifadələrdən sonra “İskra” və “Znamya truda” qəzetlərində 12 mart tarixli sayında çap etdirdiyi “26 Bakı Komissarlarının edamı” adlı məqaləsində Bakı fəhləsinin liderlərinin ingilislər tərəfindən Ağcaqum çöllərində güllələndikləri nəticəsinə gəlirdi.V.Çaykin bu tarixi cinayətin səbəbkarları olaraq yerli satqınlarla yanaşı, Böyük Britaniya hökumətinin Şərqdə işğalçı siyasətini həyata keçirən hərbi missiyanın başçılarından Aşqabadda oturan kapitan Tiq Consu və onun Məşhəddəki hamisi general Mallesonu təqsirli bilirdi.
Bununla əlaqədar “Azərbaycan” qəzetində çap edilmiş Böyük Britaniya Baş Qərargahının bəyanatında deyilirdi ki, Tiq Consu “26-lar”ı güllələməkdə ittiham edən V.Çaykinin “bəyanatı başdan-başa yalandır və burada başlıca məqsəd ingilisləri ictimaiyyətin hədəfinə çevirməkdir”. “Kapitan Cons komissarları Hindistana göndərməyi təklif etdi və bunun cavabında Aşqabad (icraiyyə) komitəsinin üzvlərindən biri cavab verdi ki, o öz sərəncamını verə bilər... Bundan iki gün sonra Tiq Consa məlum oldu ki, komissarlarla bağlı tədbirlər görülüb, özü də bu zaman onların qətlinə işarə edilirdi. Bu barədə kapitan Tiq Cons dərhal general Mallesonu xəbərdar etdi. Bir müddət keçdikdən sonra Aşqabad komitəsinin həmin üzvü kapitan Tiq Consun yanına həyəcanlı vəziyyətdə gələrək bildirdi ki, Şaumyanın qohumları onun harada olduğu barədə soruşurlar və Tiq Consdan komissarların Hindistana göndərilməsi xəbərinin dəqiq olmasını təsdiq etməsini xahiş etmişlər. Tiq Cons bundan narazılıqla imtina etdi. Kapitan Tiq Consun komissarların qətlinə bütün aidiyyatı bununla da bitir”.
Bu bəyanat təbii suallar doğurur: “Şaumyanın qohumlarının xahişi” barədə səsləndirilən fikir daşnaq-bolşevik lideri S.Şaumyanın ömrünün sonunadək Hindistanda yaşadığı barədə zaman-zaman ictimaiyyət arasında dolaşan fikirlərə, o cümlədən, “güllələnmiş” komissarın son illərdə yazdığı kitabın Hindistan muzeyində saxlandığına şahidlik edən Püstəxanım Əzizbəyovaya haqq qazandırmırmı? Komissarların 26 nəfəri o vaxt güllələnmişdimi?
Əlimizdə olan teleqram mətnlərində, rəsmi sənəd olaraq, bu suallara aydın cavab verilir.
Teleqram P.№M.D 00538, vaxtı 18/ alınıb 19 sentyabr 1918-ci il/.General Mallesondan, Məşhəd — Baş Qərargahın rəisinə. Simla.
1. Sentyabrın 17-də Battin Krasnovodskdan teleqraf vasitəsilə bildirib ki, Bakıdan bura gələnlər arasında onlar bolşevik rəhbərləri Petrov, Şaumyan, Avakyan, Caparidze, Karqanovu həbs etmişlər. Bu zaman sursatla bərabər iki pulemyot və silah müsadirə edilib. 2. Aşqabad hökumətinə yuxarıda adı çəkilən liderlərin Hindistana göndərilməsi ilə əlaqədar onların mənə verilməsi ilə bağlı sorğu göndəririk, çünki indiki vaxtda onların Zakaspidə olmaları olduqca təhlükəlidir".
Söhbət 18—19 sentyabr 1918-ci ilə aid olan bu teleqramda göstərilən liderlərin Hindistana — ingilis müstəmləkəçilərinin Şərqdəki baş qərargahına aparılmalarından gedir.Məsələ belə olduğu halda adı gedən komissarların ingilis qərargahının göstərişi ilə aradan bir neçə saat keçəndən sonra, yəni 20-nə keçən gecə xüsusi qatarda Aşqabaddan 207 kilometr aralıda tarixi ad almış yerə — “Ağcaqum çölləri”nə gətirilərək orada başqa komissarlarla bir yerdə “güllələnmələri” heç cür ağıla sığası deyildir. Çünki teleqramda bu liderlərin təcili güllələnmələri deyil, onların Zakaspi Diktaturasında saxlanılmalarının fövqəladə təhlükəli olduğu qeyd edilirdi.
Törədilən qanlı cinayətdən 3 gün sonra Hindistana Məşhəddən vurulan teleqram “güllələnmənin” üstündən 90 il (1918-2009) keçəndən sonra tarixi həqiqətə aydınlıq gətirir. Təəssüf ki, teleqramın nəşr mətnində son fikirlər buraxılmışdı.
“Teleqram P.N M.D. 00581 23 sentyabr 1918-ci il. General Malleson. Məşhəd — Baş Qərargahının rəisinə. Simla. Məxfi. Sizin 1 75457 M.O.İ. 21 sentyabr tarixli sorğunuzda məruzə edilir ki, 26 keçmiş Bakı bolşevik rəhbəri güllələnib, beş və ya altı nəfər az nüfuzlu şəxslərə rəhm edilib”.
Əvvəla, bu “bağışlanmış” adamlar kimlərdirlər və onların hansı səbəbdən, nəyin bahasına qəddar ingilis müstəmləkəçilərinin qanlı caynağından xilas olmaları sənəddən bəlli olmur. Bəlli olan budur ki, ingilis imperializminə qəti düşmən olmuş bolşevik liderlərinə “çox əhəmiyyətli”,"az əhəmiyyətli" bölgüsü ilə yanaşılacağına ağılı başında olan kimsə inanmaz. İkincisi, teleqramda “beş-altı az əhəmiyyətli adamın bağışlanması” qeyd olunur ki, bu da birinci sənəddə adları çəkilən liderlərin sayına tam uyğun gəlir.
“Teleqram P. № M.D. 00595 24 sentyabr 1918-ci il . General Malleson, Məşhəd — Baş Qərargahın rəisinə. Simla.
Xətti azad edin: Sizin 24 sentyabr № 76488 — M.O.Z. sorğunuzda...
Məlumatlara görə sadaladığımız şəxslər artıq edam ediliblər (bax. Mənim 13 sentyabr M.D. 00581 teleqramım). Üç bolşevik burada həbsdədirlər, lakin onların elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Şübhəsiz ki, mən digərlərini Aşqabad hökumətindən ala bilərəm, lakin mənə zəmanət verdilər ki, doğrudan da, əsil nüfuza malik olanların hamısı öldürülüb".
Göründüyü kimi, üçüncü sənəd aydınlaşan məsələnin üstünə yenidən qara örtük salır, fikrin kələfini dolaşdırır və bizi sual qarşısında qoyur. Düşünürük, əvvəla, görəsən bağışlanmış “beş,ya altı nəfər az əhəmiyyətli” bolşevik bircə gün sonra, bəlkə də, bir neçə saat keçməmiş hansı səbəbdən təkrarən “bağışlanma mərasimində” saf-çürük edilir; ikincisi, kimlər yenidən “bağışlanırlar” və “nə üçün bağışlanırlar”- bəlli olmur.
Lakin həmin illərdə kələfi məharətlə düyünə salanların ustadı olmuş Anastas Mikoyan istəməsə də özü bunu açır.Bu baxımdan onun “Bakinski raboçi” qəzetində yerləşdirilmiş məqaləsi (26-ların matəm gününə həsr edilmiş “Qanlı ildönümü münasibətilə” adlı məqalə) maraqlıdır. Guya o, ingilislərin və Mərkəzikaspi Diktaturasının Aşqabadda yaratdıqları həbsxananın ölüm kameralarına yerləşdirilmiş “26 Baki komissarları”ndan olan 16 nəfərlə bir yerdə olmuşdu.Lakin o illərdə “26-lar”la əlaqədar aparılan istintaq materiallarında A.Mikoyanın Aşqabad həbsxanasında olması barədə heç bir qeyd yoxdur.
Hadisə ətrafında toplanmış rəsmi sənədlər təsdiq edir ki, A.Mikoyanın özü bolşevizmin amansız düşmənləri olan ingilislərin və Mərkəzikaspi Diktaturasının Bayıl həbsxanasına atdıqları “26-ları” həmin qurumların verdikləri rəsmi sənəd əsasında həbsxanadan cıxararaq, silah altında Həştərxana gedəcək “Sevan” gəmisinə deyil, düşmənlərin hazırladıqları “ölüm konveyerinə”— Krasnovodska yol alacaq “Türkmənistan” gəmisinə mindirmişdi.
Bəs bu külli- ixtiyar ona haradandı? Məkrli, hiyləgər siyasətlə Kremlin “rəşadətli bolşeviklər” siyahısında yer almış A.Mikoyanın siyasi simasızlığını meydana qoyan rəsmi sənədlərlə,"26-lar"ı qətlə yetirən 41 nəfər məhkumun məhkəmə prosesində verilən ifadələrlə, özünün müstəntiqə şəxsən verdiyi izahatla tanış olduqda bu sualın cavabı aşkarlanır. O, Mərkəzikaspi Diktaturasının məsul işçilərindən,mauzerist canilərinindən olmuşdu. Bütün bu təkzibedilməz gerçəkliklə S.Şaumyanın və onun başqa iki soydaşının,habelə özünün tarixi satqınlığını gizlətmək üçün A.Mikoyanın süni şəkildə düzüb-qoşduğu “həbsxana tərcümeyi-halı” “faktı” antifakta çevrilir.
Məqalədən parçalar:
“Üç gün idi ki,biz bu zindana düşmüşdük. Şaumyan, Çaparidze, Fioletov və başqa yoldaşlar bizim kamerada idilər–cəmi on altı adam var idi. ...Sentyabrın 20-sinə keçən gecə idi.Kamerada olan bütün məhbusları üç qrupa böldülər.Birinci iki qrupu sıralarımızdan qopararaq kameradan çıxardılar.”
Aparılan iki qrupa daxil edilənlər, Mikoyanla üçüncü qrupa ayrılanlar kimlər idilər bəlli olmur. Bəs Mikoyanın şahidlik etdiyi üç qrupa ayrılmış on altı nəfərdən başqa yerdə qalan bolşeviklər harada saxlanılırdılar ? O,bu barədə də məlumat vermir. Aparılanların taleyi də qaranlıq qalır.
Məqalədə oxuyuruq:
“Əzablı günlər və həftələr ötüb keçir,bir xəbər gəlmir.”
Buradan belə çıxır ki, 20 sentyabr tarixindən, başqa sözlə, “Ağcaqum”da baş vermiş qanlı hadisə günündən “həftələr ötüb keçsə” də, Mikoyanın məqsədli olaraq adlarını çəkmədiyi onunla üçüncü qrupa ayrılmış bolşeviklər hələ də həbsdə imişlər. Şahidin “ifadəsindən” təbii sual doğur: hansı məqsədlə Zakaspi Diktaturası və ingilis müstəmləkəçiləri qatı düşmənləri olaraq həbs etdikləri bolşeviklərin hamısını bir yerdə məhv etməmiş, onları “üçüncü növə” ayırmış və sonuncuları tarixə yazdıqları qanlı gündən “həftələr ötüb keçsə də” mühafizə altında saxlamışlar?! Şərti qəbul edək ki, həmin “məhbus”lardan biri Mikoyan olmuşdu. Bəs o biri məhbuslar kimlər idilər? Onlar da güllələnmişlərmi? Əgər güllələnmişlərsə, bəs o zaman “Kremlin rəşadətli bolşeviki” Mikoyanı hansı “möcüzə” xilas etmişdi. Məqalədə bu məsələ də aydınlaşmamış qalır.
Mikoyan 26 Bakı komissarlarının, guya, onunla eyni kamerada yerləşdirilmiş on altı nəfərini birinci və ikinci qrupa ayırır, lakin onların ümumi sayı barədə məlumat vermir. O, yazır:
...Onların harada olduqlarını,hara aparıldıqlarını bilə bilmirik. Bəziləri deyirlər ki, onlar Aşqabaddadırlar, başqaları deyirlər ki, İrandadırlar...”
A.Mikoyanın şahidliyi S.Şaumyanın sirli “ölümünün” Kreml tərəfindən 90 il xalqdan gizlədildiyini aşkara qoymuş olur. Lakin o,"Alyoşa","Vaneçka" uydurması ilə, başqa millətdən olan komissarların adlarını çəkməklə həm özünün, həm də S.Şaumyanla yanaşı iki soydaşının tarixi xəyanətlərinin üstünü ört-basdır etməyə çalışır.
Yalançı “şahid” uydurmalarına davam edərək yazır: “Yaxın dostlarımızın harada olduğunu bilmirik...şübhə qəlbimizə girir, onu parçalayır. Stepanın, Alyoşanın, Vaneçkanın daha sağ olmadıqlarını düşünmək ağırdır... Birdən birisi bayırdan qəflətən bizə, həbsxanaya qorxunc bir həqiqəti gətirib xəbər verir, eser cəlladların misli görünməmiş cinayətinin dəhşətli mənzərəsini mənə təsvir edir. Bu adam Krasnovodskda dəmir yolu fəhləsiydi, gərək ki, bələdçi idi. Nə biz onu tanıyırıq, nə də o bizi... Həmin gecə o, vağzalda imiş. O, burada qiyafələrini dəyişmiş,başlarına ağ çalma geymiş silahlı, şübhəli adamlar görür. Vaqonlarda kürəklər var imiş. O, pis və dəhşətli bir iş hazırlandığını duyaraq, bu qanlı divanın şahidi olmaq qərarına gəlir."
A.Mikoyanın təsvir etdiyi ətraf şəraiti, kənar adam üçün olduqca təhlükəli vəziyyəti gözünüz qarşısında canlandırın. Mikoyanın “şahidinin” keçirdiyi qorxulu psixoloji vəziyyəti yaşayın və belə bir suala cavab verin: “başlarına ağ çalma geymiş silahlı adamlar” və “vaqonlarda kürəklər” görməklə siz “pis və dəhşətli bir iş hazırlandığını duya” bilərdinizmi? Haradan bilərdiniz ki, “ağ çalma geymiş” bu adamlar məhz “qanlı divan” tutmağa hazırlaşırlar? Bunu bilmək üçün “vaqonda kürəkləri” görmək lazım idimi? Bəlkə, həmin adamlar qumlu səhrada kürəklə arx çəkməyə, su gətirməyə və ya kürəklə görülə biləcək başqa bir işin dalıyca gedirmişlər? Bəs siz bilərdinizmi ki, o “başlarına ağ çalma geymiş silahlı adamlar” hökmən “qiyafələrini dəyişmişlər?” Əgər siz Mikoyanın uydurduğu “şahid ifadəsinə” inanmış olsanız, o zaman gərək həmin adamların əvvəlki keyim forması barədə də məlumatınız ola.
Mikoyanın heç bir siyasi məqsəd güdməyən şahidinin (“yalançının şahidi yanında olar” — deyiblər) marağı nə qədər dəlilik dərəcəsinə çatır ki, o, şirin canını fəlakətə atır. Yuxarıdakı cümlənin davamında oxuyuruq: “Kimsənin gözünə görünmədən vaqonların arasına girib buferlərin üstündə əyləşir.O,öz gözləri ilə görür ki,qatarı uzaq bir səhrada dayandırdılar, kommunizm uğrunda çarpışan “mübarizləri” dəstə-dəstə vaqonlardan çıxartdılar,dəmir yol xətti yaxınlığında onlara vəhşicəsinə divan tutdular.”
Bu “gözə görünməmək” hara,"vaqonlarda kürəkləri görmək" hara?! 1.Əgər “gözə görünməmək” lazım idisə, deməli vaqonlar ciddi silahlı nəzarətdə idi, o ətrafa yaxınlaşmaq da olduqca təhlükəli idi. 2. Əgər,hətta “vaqonlarda kürəkləri görmək” təsadüfi adam üçün adi məsələ imişsə, deməli, vaqonlar nəzarətsiz imişlər və “gözə görünməmək” də kimsəyə lazım deyilmiş. Əcəb erməni nağılıdır!
Mikoyanın nağılından belə çıxır ki, güllələnməyə gətirilmiş bolşeviklər bir vaqona deyil, bir neçə vaqona yerləşməsi mümkün olan sayda olmuş, onları da guya “dəstə-dəstə” vaqonlardan çıxartmışlar. Bəs elə isə nə üçün daşnaq-bolşevik lideri S.Şaumyan başda olmaqla “dostluq və qardaşlıq” qurbanlarının kitablarda sayca 26 nəfərdən ibarət olduğu yazılırdı? Bu məsələnin bir tərəfi. Digər tərəfinə gəldikdə Zakaspi Diktaturasının “üçüncü qrup”a Mikoyanla birlikdə “seçdiyi” məhbuslar kimlərdir və onların son aqibətləri necə olmuşdu?
SSRİ xalqlarından Kremlin gizlin saxladığı tarixi həqiqət insanlara 90 ildən sonra məlum oldu. “26 Bakı Komissarları”nın ümumi məzarı başqa əraziyə köçürülərkən tarixi sirr meydana çıxdı: “26-lar”dan 3 komissar məzarsızdı! Bu faktı yuxarıda mətnini verdiyimiz rəsmi sənəd də təsdiq edir: “24 sentyabr. Məlumatlara görə, adı çəkilən şəxslər artıq edam ediliblər. Bolşeviklərdən üçü burada həbsdədirlər”. A.Mikoyan Mərkəzikaspi hökuməti tərəfindən həbs edilmiş “26-lar”ı Bakıdan çıxarmaq üçün kim tərəfindən səlahiyyətli şəxs edilmişdi? “26-lar” barədə geniş istintaq araşdırmaları aparmaq səlahiyyəti olmuş eser Vadim Çaykinin “26 Bakı Komissarlarının e’damı” kitabında verilmiş məlumatlar “Böyük Armeniya” naminə erməni liderlərinin bütün tarixi çağlarda siyasi fahişə olduqlarını meydana qoyan çox qiymətli tarixi faktlardır. Diqqət yetirək.
Lev Dalinin verdiyi yazılı ifadə “26-lar”ın faciəli taleyinə səbəb olmuş Anastas Mikoyanın Qafqazda inqilab alvovunu söndürmək uğrunda vuruşan ingilis müstəmləkəçiləri və Mərkəzikaspi Diktaturası ilə iş birliyində olduğunu ifşa edən rəsmi sənəddir. Dalinin öz əli ilə yazdığı ifadə bundan ibarətdir:
“1. Yoldaş V.A.Çaykinə: Sizin tərəfinizdən 26 bolşevik komissarının (Bakıdan) qətli ilə bağlı iş üzrə məhkəmə-istintaq komissiyasının təşkili barədə məsələ qaldırıldığına görə, Bakı şəhəri fövqəladə istintaq komissiyasının sədrinə, Lev Dalin, bu məsələnin tam mənzərəsi yaranması üçün aşağıdakı məlumatları nəzərinizə çatdırmağı öz borcum hesab edirəm: Bakı Sentrokaspi diktaturasının sərəncamına əsasən keçən ilin 16-18 avqustunda komissarlar və bir sıra bolşevik rəhbərləri ələ keçirilmiş gəmilərdən çıxarılaraq 1 nömrəli mərkəzi, 2 nömrəli Bayıl həbsxanalarına gətirilmişdilər. Avqustun 25-də bolşeviklərin hamısı Bayıl həbsxanasında idilər.
2. Bolşeviklərin işi üzrə istintaqı fövqəladə komissiyanın müstəntiqi, hələ bolşeviklər tərəfindən dəvət edilmiş vətəndaş Çukov aparırdı.
3. Sentyabrın 14-də saat 10-11 radələrində bolşevik Mikoyan Sentrokaspi Diktaturası və İcraiyyə Komitəsindən mənim ünvanıma A.Velunun və katib A.Ter-Karapetyanın imzası ilə bütün həbsdə olan bolşeviklərin “Sevan” gəmisinə yerləşdirilməsi barədə sərəncam gətirdi. Gəminin komandiri haraya getmək barədə sərəncamı sonra biləcəkdi. Burada həmçinin dayandığı yer göstərilmişdi.
5. Yoldaş Mikoyanın imzasına əsasən həbsxananın siyasi korpusunda bütün saxlanılanların buraxılması barədə icazəni imzalayaraq mən ona Bakı komissarlarının gəmiyə mindirilməsi zamanı müşayiət və qorunma üçün 12 nəfərdən ibarət 1-ci bölməni özü ilə götürməyi təklif etdim.
Petrovskdə, komissarları müşayiət edən bölmə rəisinin mənə etdiyi məruzədən müəyyənləşdirdim ki,
a) onlar göstərilən yerə gəldikləri vaxt “Sevan” paraxodu orada olmamışdır;
b) bunun yaxınlığında olan yerdə onlar “Türkmən” və ya “Torkan” (dəqiq yadımda deyil) gəmisinə minərək dənizə çıxdılar;
v) onlarla eyni vaxtda partizan T.Əmirov öz dəstəsinin bir hissəsi ilə həbsxanaya yaxınlaşdı (gəmidə olan Əmirovlardan biri);
q) yol boyu mübarizə başladı: bir tərəfdən Həştərxana tərəf yönəlmək təklifi edən Əmirovun təhdidləri və rüşvət təklifləri, digər tərəfdən isə gəmi komandirinin yanacaq qıtlığı səbəbindən Həştərxana getməmək bəyanatları — özü də komandir iki istiqamət göstərdi — Petrovsk və ya Krasnovodsk; nəhayət Krasnovodska getmək qərara alındı, belə ki, Biçeraxov Petrovskda idi;
d) Krasnovodska çatan kimi onların hamısı İcraiyyə Komitəsi tərəfindən saxlanıldı.
Vicdan və namus borcu qarşısında bütün dediklərimi təsdiq edirəm. L.Dalin
Tiflis şəhəri, 4 iyun, 1919-cu il.
Vadim Çaykin A.Mikoyanın tarixi satqınlığını Mərkəzikaspi dövlətinin əsas simalarından olan Abram Veluntsla əlaqədar araşdırmalarına və L.Dalinin yuxarıda verdiyimiz rəsmi ifadəsinə yekun olaraq aşağıdakı nəticə ilə təsdiq edir. Bu nəticəyə yuxarıda adı çəkilən Abram Veluntsun şəxsi ifadəsi əsasında gəlinib. Onun dediyi Mikoyan tərəfindən azad edilən və onunla birgə Bakıdan gedən komissarla bağlı faktla ümumilikdə tam üst-üstə düşür.
Yuxarıda nümunə gətirdiyimiz rəsmi sənədlər və A.Mikoyanın “canlı şahidliyi” əsas verir söyləyək ki, Mərkəzikaspi Diktaturası Bayıl həbsxanasına atdığı komissarların və başqa bolşevik liderlərinin Bakıdan çıxarılması üçün ona elə-belə,səbəbsiz icazə verməmişdir. Hadisələrin sonu göstərir ki,ingilis müstəmləkəçilərinin əlaltısı olmuş yerli satqın diktaturanın məhbusları çaşbaş salmaq üçün əvvəlcə səsləndirdikləri “Sevan” gəmisində deyil,"Türkmən" gəmisində yola salması da təsadüfi hadisə deyildir. Bu, dünya erməni diasporunun ideoloji savaş maşınının hazırladığı, lakin gözləmədikləri halda ingilis bayrağı altında Qafqazda fırtınaya düşmüş “Böyük Hayastan” “gəmisinin” batmaq (Nuru paşanın komandanlığı altında türk ordusunun Bakıya olan müzəffər yürüşü ilə) ərəfəsində olduğunu erməni həssaslığı ilə hiss edən S.Şaumyanla A.Mikoyanın Lenin Rusiyasının, eyni zamanda, Bakı fəhləsinin gözündə pərdə asmaq üçün əcnəbi və yerli satqın ağaları ilə birgə tərtib etdikləri plana uyğun idi.
Tarixdən bəllidir ki, erməni “Qnçak” partiyasının nüfuzu Avropada iflasa uğradıqdan sonra onun bir çox lideri Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasına soxulmuşdu.
Dövrün iki gücünə — bir tərəfdən ingilis, digər tərəfdən rus imperializminə söykənən dünya ernəni diasporunun siyasəti uğrunda mübarizə aparan “Bakı komissarları”nın 26-sından 3 nəfərinin — S.Şaumyan başda olmaqla əlavə iki erməni komissarının Bakıda “şanlı bolşeviklər” məzarlığında olmamaları, A.Mikoyanın Kremldə yüksək məqama çatması, Şaumyanın və inqilaba xəyanət etmiş başqa satqınların ailələrini stalinçi Kremlin himayə etməsi əsla təəccüb doğurmamalıdır.
Əlbəttə,"A.Mikoyanın iltizamı" ilə həbsxana rəisinin 26-ları türmədən azad etməsi və onun sərəncamına verməsi, inqilabçı liderlərin “Sevan” adlı gəmi ilə deyil, gözlənilmədən “Türkmən”lə, həm də Tatevos Amiryanın başçılıq etdiyi daşnak bandasının nəzarətı ilə düşmən ocağına — Krasnovodska istiqamətləndirilməsi üç “məzarsız komissarın” kimliyinə aydınlıq gətirmiş olur. Şahidlə “qonaqların” Mərkəzikaspi dövlətinin Aşqabaddakı nümayəndələri tərəfindən qarşılanmaları məsləhətləşdirilmiş plana uyğun idi.
Məhkəmənin birinci iclası 19-26 aprel 1921-ci ildə Krasnovodskda olmuşdu.A.Mikoyanın Bakı komissarlarının xaincəsinə güllələnməsində xüsusi rolunu gözəl bilən Stalin öz seminarist yoldaşını xulas etmək üçün məhkəmənin əsas hissəsini Lenin aradan götürülənədək yubatmağa nail olur. Beləliklə, məhkəmə prosesi Bakıda 1926-cı ilin 17-27 aprelində və 1-6 martında davam etdirilir.
“26-lar”ın güllələnməsində ittiham olunan 41 nəfərdən bəzilərinin məhkəmə prosesi zamanı verdikləri ifadədən bir neçə məqamı xatırlasaq, bolşevik S.Şaumyanla A.Mikoyanın ingilislərlə və “Mərkəzikaspi Diktaturası” ilə əlaqələri və “Bakı komissarları”nın tərkibində erməni millətindən olmayan şəxslərin faciəli sonluğunda xüsusi rol oynadıqları bir daha təsdiq ediləcəkdir.
1.Şahid B.Şeboldayevin ifadəsindən: "Şaumyan yoldaş başda olmaqla Bakı Xalq Komissarları Soveti Biçeraxovun dəstəsinin ingilislərin ön dəstəsi olduğunu çox gözəl bilirdi.Lakin cəbhədəki uğursuzluqların təsiri altında (şahid Bakının müdafəsində dayanmış Mərkəzikaspi dövlətinin ermənilərdən ibarət olan silahlı bandasını Nuru paşanın komandanlığı altında türk ordusunun darmadağın etməsini xatırladır) və ictimai rəyi nəzə almaq zərurəti üzündən bu addımı atmağa məcbur oldu".
2. Şahid Suren Ağamirovun ifadəsindən: “O zaman 20 batalyon əsgərimiz” vardı, onlar 3 briqadada birləşmişdilər, əksəriyyəti cəbhəçi erməni əsgərləri idi. Onların cüzi hissəsi partiya əlamətinə görə öz dəstələrini yaradan bakılı erməni fəhlələri (qnçakistlər, daşnaklar) idi, sonra bu drujinalar nizami qoşun hissələri ilə birləşdi. Birinci briqadanın komandanı Hamazasp idi, ikinci briqadaya Arutyunov və üçüncü briqadaya, səhv etmirəmsə, keçmiş zabit Beknazarov komandanlıq edirdi..."
3. Şahid Pleşakovun ifadəsindən: “Yadımdadır, qoşunlar Şamaxının həndəvərində Ağsu kəndinə yaxınlaşanda 2-ci briqadanın məmurları məni müstəqim rabitə aparatının yanına çağırdılar. Onlar komandir Hamazaspı və komissarı bərk axtarırdılar. Əlimizin altında olan kuryerlərin, çaparların hamısını göndərdik və komandir Hamazaspı tapa bilmədik. Yalnız gecə saat 5-də A.Mikoyan ilə Hamazaspı qatarın dal vaqonunda 3 şəfqət bacısının yanında tapdıq”.
4. Şahid Artakın ifadəsindən: “Sovet hakimiyyətini devirən ingilislər və Sentrokaspi diktaturası Bakıda eserlərin ”Znamya truda" və menşeviklərin “İskra” qəzetində xəbər vermişdilər ki, guya, Bakıya Şaumyan üçün məktub gətirən alman casusları həbs edilmişdir.
5. Şahid Anastas Mikoyanın müstəntiqə verdiyi ifadəsindən: “Axırıncı gün, sentyabrın 14-də (14—16 sentyabrda Nuru paşanın və Mürsəl paşanın türk hərbi birləşməsi Bakıya daxil olur — V.Çaykin) ”Sentrokaspi" artıq gəmiyə yüklənmişdi və onun binasında məsul şəxslərdən kimsə qalmamışdı, mən tək idim, rota komandirim Veluntsu gözləyirdim. O, cəbhədən qayıtmalı idi. Onu danladım, dedim ki, ya mənimlə getməlidir, ya da vəhşiliklər törətdiyini sübut edən materialları türklərə çatdıracam. Bu sözlərin təsirindən Velunts mənimlə İstintaq Komissariatlığına getdi. Orada Dalindən və əsgərlərdən başqa kimsə yox idi. Nəticədə onlar mənə icazə verdilər ki, məhbusları (söhbət Bayıl türməsində saxlanan Bakı komissarlarından və başqa bolşevik liderlərindən gedir. Sənəddən məlum olur ki, Mərkəzikaspi diktaturası inqilabçı Bakı fəhləsinin 65 nəfər liderini həbs etmişdir.) azadlığa buraxmadan keşikçilərin müşayiəti ilə Bakıdan çıxarıb aparım".
Yuxarıda dediklərimizi təsdiq edən A.Mikoyanın ifadəsindən də açıq görsənir ki, “26 Bakı komissarları”nın və onların başqa bolşevik yoldaşlarının “Sevan” gəmisilə Həştərxana deyil, “Türkmən” gəmisilə Aşqabada aparılmaları təsadüfi deyildi. Bakını ingilislərdən və erməni qəddarlardan xilas etməyə gəlmiş türk ordusunun qorxusundan tələm-tələsik Bakı ofisini Aşqabaddakı mərkəzinə köçürən Mərkəzikaspi diktaturası, belə demək mümkünsə, ona məxsus olan məhbusları da Bayıl türməsindən oraya köçürməli olmuşdu.
Sənədlərdən gətirdiyimiz bir neçə nümunə canlı şahidə çevrilərək sübut edir ki, günümüzədək SSRİ xalqlarına “Kremlin rəşadətli bolşeviki” kimi tanıdılan Anastas Mikoyan bolşevizmin qəti düşmənləri olmuş “Qnçak” və “Daşnak” partiyaları ilə, əsas tərkibini ermənilər təşkil edən eser və menşeviklərlə fəal əlaqə saxlayan, “Mərkəzikaspi Diktaturasının” erməni millətindən olan başqa öncül adamları ilə eyni sırada “məsul işçisi” və mauzeristi olmuşdu.
İdealı “Böyük Hayastan” uğrunda mübarizə olan S.Şaumyanın yuxarıda adı gedən siyasi təşkilatlarda birləşən ermənilərlə, xüsusən Lenin hökumətinin amansız düşməni olmuş ingilislərlə birlikdə hərbi ittifaqda olmuş Biçeraxovla sazişə gəlməsi, onun Bakı fəhləsinin başqa liderləri ilə birlikdə həbs edilməsi, onlarla birlikdə Aşqabada aparılması, heç şübhəsiz, Zaqafqaziyada bolşevizmin etibarlı dayaqları olan qeyri-erməni liderlərə qarşı törədiləcək faciəli hadisələrin önünə tutulan xüsusi planla hazırlanmış məkrli pərdədir. Gətirdiyimiz təkzibedilməz bütün faktlar Bakıda “26-lar”dan üç məzarsız komissarın hansı xalqa mənsub olduğuna işıq salmış olur.
Əjdər TAĞIOĞLU, professor
Püstəxanım Əzizbəyovanın şahidliyi məni bu yöndə axtarışlara vadar etdi. Bakının mərkəzi hissəsində yerləşən “26-lar”in dəfn edildiyi bağda son aylarda yenidənqurma işləri aparılarkən ümumi məzarlıqda mütəxəssislərin apardıqları araşdırmalar vaxtilə məqsədli şəkildə üstü örtülmüş tarixçə ilə bağlı yeni fikirlərin meydana çıxmasına səbəb oldu.Məhz buna görə də Püstəxanım Əzizbəyovanın şahidliyinə əsaslanaraq,daşnaq-bolşevik lideri erməni Stepan Şaumyanın “müəmmalı şəkildə” aradan çıxarılması barədə çoxillik axtarışların yekununu “Xalq qəzeti”nin oxucularına təqdim edirəm.
“26-lar”ın güllələnməsi barədə o illərdə Cənubi Qafqazda çıxan “İskra”,"Znamya Truda","Narodnı Znamen" və başqa qəzetlərdə yazılar verilmişdi. Lakin yazıların heç birində Mərkəzikaspi Diktaturasının Aşqabad türməsində saxladığı 26 komissarın və onlarla birlikdə həbs etdiyi başqa bolşevik liderlərinin taleyi barədə doğru-düzgün məlumat verilmirdi. Məqalələr Krasnovodskdan gələn və ağızdan-ağıza gəzən xəbərlər əsasında tərtib edilirdi.Dövri mətbuatda bir-birini tutmayan, rəngarəng məlumatlar həqiqəti olduğu kimi verə bilmədi. Çünki o yazıların bir qismində komissarların “izsiz yox olmalarından”, bəzisində onların “güllələnmələrindən”, digərlərində bolşevik liderlərinin “Hindistan”a aparılmaları ətrafında söz-söhbətdən başqa heç bir rəsmi sənədə söykənilmirdi.
Lakin məsul şəxs olaraq eser Vadim Çaykin apardığı geniş araşdırmalardan, qanlı hadisəni törədən bəzi şəxslərdən aldığı ifadələrdən sonra “İskra” və “Znamya truda” qəzetlərində 12 mart tarixli sayında çap etdirdiyi “26 Bakı Komissarlarının edamı” adlı məqaləsində Bakı fəhləsinin liderlərinin ingilislər tərəfindən Ağcaqum çöllərində güllələndikləri nəticəsinə gəlirdi.V.Çaykin bu tarixi cinayətin səbəbkarları olaraq yerli satqınlarla yanaşı, Böyük Britaniya hökumətinin Şərqdə işğalçı siyasətini həyata keçirən hərbi missiyanın başçılarından Aşqabadda oturan kapitan Tiq Consu və onun Məşhəddəki hamisi general Mallesonu təqsirli bilirdi.
Bununla əlaqədar “Azərbaycan” qəzetində çap edilmiş Böyük Britaniya Baş Qərargahının bəyanatında deyilirdi ki, Tiq Consu “26-lar”ı güllələməkdə ittiham edən V.Çaykinin “bəyanatı başdan-başa yalandır və burada başlıca məqsəd ingilisləri ictimaiyyətin hədəfinə çevirməkdir”. “Kapitan Cons komissarları Hindistana göndərməyi təklif etdi və bunun cavabında Aşqabad (icraiyyə) komitəsinin üzvlərindən biri cavab verdi ki, o öz sərəncamını verə bilər... Bundan iki gün sonra Tiq Consa məlum oldu ki, komissarlarla bağlı tədbirlər görülüb, özü də bu zaman onların qətlinə işarə edilirdi. Bu barədə kapitan Tiq Cons dərhal general Mallesonu xəbərdar etdi. Bir müddət keçdikdən sonra Aşqabad komitəsinin həmin üzvü kapitan Tiq Consun yanına həyəcanlı vəziyyətdə gələrək bildirdi ki, Şaumyanın qohumları onun harada olduğu barədə soruşurlar və Tiq Consdan komissarların Hindistana göndərilməsi xəbərinin dəqiq olmasını təsdiq etməsini xahiş etmişlər. Tiq Cons bundan narazılıqla imtina etdi. Kapitan Tiq Consun komissarların qətlinə bütün aidiyyatı bununla da bitir”.
Bu bəyanat təbii suallar doğurur: “Şaumyanın qohumlarının xahişi” barədə səsləndirilən fikir daşnaq-bolşevik lideri S.Şaumyanın ömrünün sonunadək Hindistanda yaşadığı barədə zaman-zaman ictimaiyyət arasında dolaşan fikirlərə, o cümlədən, “güllələnmiş” komissarın son illərdə yazdığı kitabın Hindistan muzeyində saxlandığına şahidlik edən Püstəxanım Əzizbəyovaya haqq qazandırmırmı? Komissarların 26 nəfəri o vaxt güllələnmişdimi?
Əlimizdə olan teleqram mətnlərində, rəsmi sənəd olaraq, bu suallara aydın cavab verilir.
Teleqram P.№M.D 00538, vaxtı 18/ alınıb 19 sentyabr 1918-ci il/.General Mallesondan, Məşhəd — Baş Qərargahın rəisinə. Simla.
1. Sentyabrın 17-də Battin Krasnovodskdan teleqraf vasitəsilə bildirib ki, Bakıdan bura gələnlər arasında onlar bolşevik rəhbərləri Petrov, Şaumyan, Avakyan, Caparidze, Karqanovu həbs etmişlər. Bu zaman sursatla bərabər iki pulemyot və silah müsadirə edilib. 2. Aşqabad hökumətinə yuxarıda adı çəkilən liderlərin Hindistana göndərilməsi ilə əlaqədar onların mənə verilməsi ilə bağlı sorğu göndəririk, çünki indiki vaxtda onların Zakaspidə olmaları olduqca təhlükəlidir".
Söhbət 18—19 sentyabr 1918-ci ilə aid olan bu teleqramda göstərilən liderlərin Hindistana — ingilis müstəmləkəçilərinin Şərqdəki baş qərargahına aparılmalarından gedir.Məsələ belə olduğu halda adı gedən komissarların ingilis qərargahının göstərişi ilə aradan bir neçə saat keçəndən sonra, yəni 20-nə keçən gecə xüsusi qatarda Aşqabaddan 207 kilometr aralıda tarixi ad almış yerə — “Ağcaqum çölləri”nə gətirilərək orada başqa komissarlarla bir yerdə “güllələnmələri” heç cür ağıla sığası deyildir. Çünki teleqramda bu liderlərin təcili güllələnmələri deyil, onların Zakaspi Diktaturasında saxlanılmalarının fövqəladə təhlükəli olduğu qeyd edilirdi.
Törədilən qanlı cinayətdən 3 gün sonra Hindistana Məşhəddən vurulan teleqram “güllələnmənin” üstündən 90 il (1918-2009) keçəndən sonra tarixi həqiqətə aydınlıq gətirir. Təəssüf ki, teleqramın nəşr mətnində son fikirlər buraxılmışdı.
“Teleqram P.N M.D. 00581 23 sentyabr 1918-ci il. General Malleson. Məşhəd — Baş Qərargahının rəisinə. Simla. Məxfi. Sizin 1 75457 M.O.İ. 21 sentyabr tarixli sorğunuzda məruzə edilir ki, 26 keçmiş Bakı bolşevik rəhbəri güllələnib, beş və ya altı nəfər az nüfuzlu şəxslərə rəhm edilib”.
Əvvəla, bu “bağışlanmış” adamlar kimlərdirlər və onların hansı səbəbdən, nəyin bahasına qəddar ingilis müstəmləkəçilərinin qanlı caynağından xilas olmaları sənəddən bəlli olmur. Bəlli olan budur ki, ingilis imperializminə qəti düşmən olmuş bolşevik liderlərinə “çox əhəmiyyətli”,"az əhəmiyyətli" bölgüsü ilə yanaşılacağına ağılı başında olan kimsə inanmaz. İkincisi, teleqramda “beş-altı az əhəmiyyətli adamın bağışlanması” qeyd olunur ki, bu da birinci sənəddə adları çəkilən liderlərin sayına tam uyğun gəlir.
“Teleqram P. № M.D. 00595 24 sentyabr 1918-ci il . General Malleson, Məşhəd — Baş Qərargahın rəisinə. Simla.
Xətti azad edin: Sizin 24 sentyabr № 76488 — M.O.Z. sorğunuzda...
Məlumatlara görə sadaladığımız şəxslər artıq edam ediliblər (bax. Mənim 13 sentyabr M.D. 00581 teleqramım). Üç bolşevik burada həbsdədirlər, lakin onların elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Şübhəsiz ki, mən digərlərini Aşqabad hökumətindən ala bilərəm, lakin mənə zəmanət verdilər ki, doğrudan da, əsil nüfuza malik olanların hamısı öldürülüb".
Göründüyü kimi, üçüncü sənəd aydınlaşan məsələnin üstünə yenidən qara örtük salır, fikrin kələfini dolaşdırır və bizi sual qarşısında qoyur. Düşünürük, əvvəla, görəsən bağışlanmış “beş,ya altı nəfər az əhəmiyyətli” bolşevik bircə gün sonra, bəlkə də, bir neçə saat keçməmiş hansı səbəbdən təkrarən “bağışlanma mərasimində” saf-çürük edilir; ikincisi, kimlər yenidən “bağışlanırlar” və “nə üçün bağışlanırlar”- bəlli olmur.
Lakin həmin illərdə kələfi məharətlə düyünə salanların ustadı olmuş Anastas Mikoyan istəməsə də özü bunu açır.Bu baxımdan onun “Bakinski raboçi” qəzetində yerləşdirilmiş məqaləsi (26-ların matəm gününə həsr edilmiş “Qanlı ildönümü münasibətilə” adlı məqalə) maraqlıdır. Guya o, ingilislərin və Mərkəzikaspi Diktaturasının Aşqabadda yaratdıqları həbsxananın ölüm kameralarına yerləşdirilmiş “26 Baki komissarları”ndan olan 16 nəfərlə bir yerdə olmuşdu.Lakin o illərdə “26-lar”la əlaqədar aparılan istintaq materiallarında A.Mikoyanın Aşqabad həbsxanasında olması barədə heç bir qeyd yoxdur.
Hadisə ətrafında toplanmış rəsmi sənədlər təsdiq edir ki, A.Mikoyanın özü bolşevizmin amansız düşmənləri olan ingilislərin və Mərkəzikaspi Diktaturasının Bayıl həbsxanasına atdıqları “26-ları” həmin qurumların verdikləri rəsmi sənəd əsasında həbsxanadan cıxararaq, silah altında Həştərxana gedəcək “Sevan” gəmisinə deyil, düşmənlərin hazırladıqları “ölüm konveyerinə”— Krasnovodska yol alacaq “Türkmənistan” gəmisinə mindirmişdi.
Bəs bu külli- ixtiyar ona haradandı? Məkrli, hiyləgər siyasətlə Kremlin “rəşadətli bolşeviklər” siyahısında yer almış A.Mikoyanın siyasi simasızlığını meydana qoyan rəsmi sənədlərlə,"26-lar"ı qətlə yetirən 41 nəfər məhkumun məhkəmə prosesində verilən ifadələrlə, özünün müstəntiqə şəxsən verdiyi izahatla tanış olduqda bu sualın cavabı aşkarlanır. O, Mərkəzikaspi Diktaturasının məsul işçilərindən,mauzerist canilərinindən olmuşdu. Bütün bu təkzibedilməz gerçəkliklə S.Şaumyanın və onun başqa iki soydaşının,habelə özünün tarixi satqınlığını gizlətmək üçün A.Mikoyanın süni şəkildə düzüb-qoşduğu “həbsxana tərcümeyi-halı” “faktı” antifakta çevrilir.
Məqalədən parçalar:
“Üç gün idi ki,biz bu zindana düşmüşdük. Şaumyan, Çaparidze, Fioletov və başqa yoldaşlar bizim kamerada idilər–cəmi on altı adam var idi. ...Sentyabrın 20-sinə keçən gecə idi.Kamerada olan bütün məhbusları üç qrupa böldülər.Birinci iki qrupu sıralarımızdan qopararaq kameradan çıxardılar.”
Aparılan iki qrupa daxil edilənlər, Mikoyanla üçüncü qrupa ayrılanlar kimlər idilər bəlli olmur. Bəs Mikoyanın şahidlik etdiyi üç qrupa ayrılmış on altı nəfərdən başqa yerdə qalan bolşeviklər harada saxlanılırdılar ? O,bu barədə də məlumat vermir. Aparılanların taleyi də qaranlıq qalır.
Məqalədə oxuyuruq:
“Əzablı günlər və həftələr ötüb keçir,bir xəbər gəlmir.”
Buradan belə çıxır ki, 20 sentyabr tarixindən, başqa sözlə, “Ağcaqum”da baş vermiş qanlı hadisə günündən “həftələr ötüb keçsə” də, Mikoyanın məqsədli olaraq adlarını çəkmədiyi onunla üçüncü qrupa ayrılmış bolşeviklər hələ də həbsdə imişlər. Şahidin “ifadəsindən” təbii sual doğur: hansı məqsədlə Zakaspi Diktaturası və ingilis müstəmləkəçiləri qatı düşmənləri olaraq həbs etdikləri bolşeviklərin hamısını bir yerdə məhv etməmiş, onları “üçüncü növə” ayırmış və sonuncuları tarixə yazdıqları qanlı gündən “həftələr ötüb keçsə də” mühafizə altında saxlamışlar?! Şərti qəbul edək ki, həmin “məhbus”lardan biri Mikoyan olmuşdu. Bəs o biri məhbuslar kimlər idilər? Onlar da güllələnmişlərmi? Əgər güllələnmişlərsə, bəs o zaman “Kremlin rəşadətli bolşeviki” Mikoyanı hansı “möcüzə” xilas etmişdi. Məqalədə bu məsələ də aydınlaşmamış qalır.
Mikoyan 26 Bakı komissarlarının, guya, onunla eyni kamerada yerləşdirilmiş on altı nəfərini birinci və ikinci qrupa ayırır, lakin onların ümumi sayı barədə məlumat vermir. O, yazır:
...Onların harada olduqlarını,hara aparıldıqlarını bilə bilmirik. Bəziləri deyirlər ki, onlar Aşqabaddadırlar, başqaları deyirlər ki, İrandadırlar...”
A.Mikoyanın şahidliyi S.Şaumyanın sirli “ölümünün” Kreml tərəfindən 90 il xalqdan gizlədildiyini aşkara qoymuş olur. Lakin o,"Alyoşa","Vaneçka" uydurması ilə, başqa millətdən olan komissarların adlarını çəkməklə həm özünün, həm də S.Şaumyanla yanaşı iki soydaşının tarixi xəyanətlərinin üstünü ört-basdır etməyə çalışır.
Yalançı “şahid” uydurmalarına davam edərək yazır: “Yaxın dostlarımızın harada olduğunu bilmirik...şübhə qəlbimizə girir, onu parçalayır. Stepanın, Alyoşanın, Vaneçkanın daha sağ olmadıqlarını düşünmək ağırdır... Birdən birisi bayırdan qəflətən bizə, həbsxanaya qorxunc bir həqiqəti gətirib xəbər verir, eser cəlladların misli görünməmiş cinayətinin dəhşətli mənzərəsini mənə təsvir edir. Bu adam Krasnovodskda dəmir yolu fəhləsiydi, gərək ki, bələdçi idi. Nə biz onu tanıyırıq, nə də o bizi... Həmin gecə o, vağzalda imiş. O, burada qiyafələrini dəyişmiş,başlarına ağ çalma geymiş silahlı, şübhəli adamlar görür. Vaqonlarda kürəklər var imiş. O, pis və dəhşətli bir iş hazırlandığını duyaraq, bu qanlı divanın şahidi olmaq qərarına gəlir."
A.Mikoyanın təsvir etdiyi ətraf şəraiti, kənar adam üçün olduqca təhlükəli vəziyyəti gözünüz qarşısında canlandırın. Mikoyanın “şahidinin” keçirdiyi qorxulu psixoloji vəziyyəti yaşayın və belə bir suala cavab verin: “başlarına ağ çalma geymiş silahlı adamlar” və “vaqonlarda kürəklər” görməklə siz “pis və dəhşətli bir iş hazırlandığını duya” bilərdinizmi? Haradan bilərdiniz ki, “ağ çalma geymiş” bu adamlar məhz “qanlı divan” tutmağa hazırlaşırlar? Bunu bilmək üçün “vaqonda kürəkləri” görmək lazım idimi? Bəlkə, həmin adamlar qumlu səhrada kürəklə arx çəkməyə, su gətirməyə və ya kürəklə görülə biləcək başqa bir işin dalıyca gedirmişlər? Bəs siz bilərdinizmi ki, o “başlarına ağ çalma geymiş silahlı adamlar” hökmən “qiyafələrini dəyişmişlər?” Əgər siz Mikoyanın uydurduğu “şahid ifadəsinə” inanmış olsanız, o zaman gərək həmin adamların əvvəlki keyim forması barədə də məlumatınız ola.
Mikoyanın heç bir siyasi məqsəd güdməyən şahidinin (“yalançının şahidi yanında olar” — deyiblər) marağı nə qədər dəlilik dərəcəsinə çatır ki, o, şirin canını fəlakətə atır. Yuxarıdakı cümlənin davamında oxuyuruq: “Kimsənin gözünə görünmədən vaqonların arasına girib buferlərin üstündə əyləşir.O,öz gözləri ilə görür ki,qatarı uzaq bir səhrada dayandırdılar, kommunizm uğrunda çarpışan “mübarizləri” dəstə-dəstə vaqonlardan çıxartdılar,dəmir yol xətti yaxınlığında onlara vəhşicəsinə divan tutdular.”
Bu “gözə görünməmək” hara,"vaqonlarda kürəkləri görmək" hara?! 1.Əgər “gözə görünməmək” lazım idisə, deməli vaqonlar ciddi silahlı nəzarətdə idi, o ətrafa yaxınlaşmaq da olduqca təhlükəli idi. 2. Əgər,hətta “vaqonlarda kürəkləri görmək” təsadüfi adam üçün adi məsələ imişsə, deməli, vaqonlar nəzarətsiz imişlər və “gözə görünməmək” də kimsəyə lazım deyilmiş. Əcəb erməni nağılıdır!
Mikoyanın nağılından belə çıxır ki, güllələnməyə gətirilmiş bolşeviklər bir vaqona deyil, bir neçə vaqona yerləşməsi mümkün olan sayda olmuş, onları da guya “dəstə-dəstə” vaqonlardan çıxartmışlar. Bəs elə isə nə üçün daşnaq-bolşevik lideri S.Şaumyan başda olmaqla “dostluq və qardaşlıq” qurbanlarının kitablarda sayca 26 nəfərdən ibarət olduğu yazılırdı? Bu məsələnin bir tərəfi. Digər tərəfinə gəldikdə Zakaspi Diktaturasının “üçüncü qrup”a Mikoyanla birlikdə “seçdiyi” məhbuslar kimlərdir və onların son aqibətləri necə olmuşdu?
SSRİ xalqlarından Kremlin gizlin saxladığı tarixi həqiqət insanlara 90 ildən sonra məlum oldu. “26 Bakı Komissarları”nın ümumi məzarı başqa əraziyə köçürülərkən tarixi sirr meydana çıxdı: “26-lar”dan 3 komissar məzarsızdı! Bu faktı yuxarıda mətnini verdiyimiz rəsmi sənəd də təsdiq edir: “24 sentyabr. Məlumatlara görə, adı çəkilən şəxslər artıq edam ediliblər. Bolşeviklərdən üçü burada həbsdədirlər”. A.Mikoyan Mərkəzikaspi hökuməti tərəfindən həbs edilmiş “26-lar”ı Bakıdan çıxarmaq üçün kim tərəfindən səlahiyyətli şəxs edilmişdi? “26-lar” barədə geniş istintaq araşdırmaları aparmaq səlahiyyəti olmuş eser Vadim Çaykinin “26 Bakı Komissarlarının e’damı” kitabında verilmiş məlumatlar “Böyük Armeniya” naminə erməni liderlərinin bütün tarixi çağlarda siyasi fahişə olduqlarını meydana qoyan çox qiymətli tarixi faktlardır. Diqqət yetirək.
Lev Dalinin verdiyi yazılı ifadə “26-lar”ın faciəli taleyinə səbəb olmuş Anastas Mikoyanın Qafqazda inqilab alvovunu söndürmək uğrunda vuruşan ingilis müstəmləkəçiləri və Mərkəzikaspi Diktaturası ilə iş birliyində olduğunu ifşa edən rəsmi sənəddir. Dalinin öz əli ilə yazdığı ifadə bundan ibarətdir:
“1. Yoldaş V.A.Çaykinə: Sizin tərəfinizdən 26 bolşevik komissarının (Bakıdan) qətli ilə bağlı iş üzrə məhkəmə-istintaq komissiyasının təşkili barədə məsələ qaldırıldığına görə, Bakı şəhəri fövqəladə istintaq komissiyasının sədrinə, Lev Dalin, bu məsələnin tam mənzərəsi yaranması üçün aşağıdakı məlumatları nəzərinizə çatdırmağı öz borcum hesab edirəm: Bakı Sentrokaspi diktaturasının sərəncamına əsasən keçən ilin 16-18 avqustunda komissarlar və bir sıra bolşevik rəhbərləri ələ keçirilmiş gəmilərdən çıxarılaraq 1 nömrəli mərkəzi, 2 nömrəli Bayıl həbsxanalarına gətirilmişdilər. Avqustun 25-də bolşeviklərin hamısı Bayıl həbsxanasında idilər.
2. Bolşeviklərin işi üzrə istintaqı fövqəladə komissiyanın müstəntiqi, hələ bolşeviklər tərəfindən dəvət edilmiş vətəndaş Çukov aparırdı.
3. Sentyabrın 14-də saat 10-11 radələrində bolşevik Mikoyan Sentrokaspi Diktaturası və İcraiyyə Komitəsindən mənim ünvanıma A.Velunun və katib A.Ter-Karapetyanın imzası ilə bütün həbsdə olan bolşeviklərin “Sevan” gəmisinə yerləşdirilməsi barədə sərəncam gətirdi. Gəminin komandiri haraya getmək barədə sərəncamı sonra biləcəkdi. Burada həmçinin dayandığı yer göstərilmişdi.
5. Yoldaş Mikoyanın imzasına əsasən həbsxananın siyasi korpusunda bütün saxlanılanların buraxılması barədə icazəni imzalayaraq mən ona Bakı komissarlarının gəmiyə mindirilməsi zamanı müşayiət və qorunma üçün 12 nəfərdən ibarət 1-ci bölməni özü ilə götürməyi təklif etdim.
Petrovskdə, komissarları müşayiət edən bölmə rəisinin mənə etdiyi məruzədən müəyyənləşdirdim ki,
a) onlar göstərilən yerə gəldikləri vaxt “Sevan” paraxodu orada olmamışdır;
b) bunun yaxınlığında olan yerdə onlar “Türkmən” və ya “Torkan” (dəqiq yadımda deyil) gəmisinə minərək dənizə çıxdılar;
v) onlarla eyni vaxtda partizan T.Əmirov öz dəstəsinin bir hissəsi ilə həbsxanaya yaxınlaşdı (gəmidə olan Əmirovlardan biri);
q) yol boyu mübarizə başladı: bir tərəfdən Həştərxana tərəf yönəlmək təklifi edən Əmirovun təhdidləri və rüşvət təklifləri, digər tərəfdən isə gəmi komandirinin yanacaq qıtlığı səbəbindən Həştərxana getməmək bəyanatları — özü də komandir iki istiqamət göstərdi — Petrovsk və ya Krasnovodsk; nəhayət Krasnovodska getmək qərara alındı, belə ki, Biçeraxov Petrovskda idi;
d) Krasnovodska çatan kimi onların hamısı İcraiyyə Komitəsi tərəfindən saxlanıldı.
Vicdan və namus borcu qarşısında bütün dediklərimi təsdiq edirəm. L.Dalin
Tiflis şəhəri, 4 iyun, 1919-cu il.
Vadim Çaykin A.Mikoyanın tarixi satqınlığını Mərkəzikaspi dövlətinin əsas simalarından olan Abram Veluntsla əlaqədar araşdırmalarına və L.Dalinin yuxarıda verdiyimiz rəsmi ifadəsinə yekun olaraq aşağıdakı nəticə ilə təsdiq edir. Bu nəticəyə yuxarıda adı çəkilən Abram Veluntsun şəxsi ifadəsi əsasında gəlinib. Onun dediyi Mikoyan tərəfindən azad edilən və onunla birgə Bakıdan gedən komissarla bağlı faktla ümumilikdə tam üst-üstə düşür.
Yuxarıda nümunə gətirdiyimiz rəsmi sənədlər və A.Mikoyanın “canlı şahidliyi” əsas verir söyləyək ki, Mərkəzikaspi Diktaturası Bayıl həbsxanasına atdığı komissarların və başqa bolşevik liderlərinin Bakıdan çıxarılması üçün ona elə-belə,səbəbsiz icazə verməmişdir. Hadisələrin sonu göstərir ki,ingilis müstəmləkəçilərinin əlaltısı olmuş yerli satqın diktaturanın məhbusları çaşbaş salmaq üçün əvvəlcə səsləndirdikləri “Sevan” gəmisində deyil,"Türkmən" gəmisində yola salması da təsadüfi hadisə deyildir. Bu, dünya erməni diasporunun ideoloji savaş maşınının hazırladığı, lakin gözləmədikləri halda ingilis bayrağı altında Qafqazda fırtınaya düşmüş “Böyük Hayastan” “gəmisinin” batmaq (Nuru paşanın komandanlığı altında türk ordusunun Bakıya olan müzəffər yürüşü ilə) ərəfəsində olduğunu erməni həssaslığı ilə hiss edən S.Şaumyanla A.Mikoyanın Lenin Rusiyasının, eyni zamanda, Bakı fəhləsinin gözündə pərdə asmaq üçün əcnəbi və yerli satqın ağaları ilə birgə tərtib etdikləri plana uyğun idi.
Tarixdən bəllidir ki, erməni “Qnçak” partiyasının nüfuzu Avropada iflasa uğradıqdan sonra onun bir çox lideri Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasına soxulmuşdu.
Dövrün iki gücünə — bir tərəfdən ingilis, digər tərəfdən rus imperializminə söykənən dünya ernəni diasporunun siyasəti uğrunda mübarizə aparan “Bakı komissarları”nın 26-sından 3 nəfərinin — S.Şaumyan başda olmaqla əlavə iki erməni komissarının Bakıda “şanlı bolşeviklər” məzarlığında olmamaları, A.Mikoyanın Kremldə yüksək məqama çatması, Şaumyanın və inqilaba xəyanət etmiş başqa satqınların ailələrini stalinçi Kremlin himayə etməsi əsla təəccüb doğurmamalıdır.
Əlbəttə,"A.Mikoyanın iltizamı" ilə həbsxana rəisinin 26-ları türmədən azad etməsi və onun sərəncamına verməsi, inqilabçı liderlərin “Sevan” adlı gəmi ilə deyil, gözlənilmədən “Türkmən”lə, həm də Tatevos Amiryanın başçılıq etdiyi daşnak bandasının nəzarətı ilə düşmən ocağına — Krasnovodska istiqamətləndirilməsi üç “məzarsız komissarın” kimliyinə aydınlıq gətirmiş olur. Şahidlə “qonaqların” Mərkəzikaspi dövlətinin Aşqabaddakı nümayəndələri tərəfindən qarşılanmaları məsləhətləşdirilmiş plana uyğun idi.
Məhkəmənin birinci iclası 19-26 aprel 1921-ci ildə Krasnovodskda olmuşdu.A.Mikoyanın Bakı komissarlarının xaincəsinə güllələnməsində xüsusi rolunu gözəl bilən Stalin öz seminarist yoldaşını xulas etmək üçün məhkəmənin əsas hissəsini Lenin aradan götürülənədək yubatmağa nail olur. Beləliklə, məhkəmə prosesi Bakıda 1926-cı ilin 17-27 aprelində və 1-6 martında davam etdirilir.
“26-lar”ın güllələnməsində ittiham olunan 41 nəfərdən bəzilərinin məhkəmə prosesi zamanı verdikləri ifadədən bir neçə məqamı xatırlasaq, bolşevik S.Şaumyanla A.Mikoyanın ingilislərlə və “Mərkəzikaspi Diktaturası” ilə əlaqələri və “Bakı komissarları”nın tərkibində erməni millətindən olmayan şəxslərin faciəli sonluğunda xüsusi rol oynadıqları bir daha təsdiq ediləcəkdir.
1.Şahid B.Şeboldayevin ifadəsindən: "Şaumyan yoldaş başda olmaqla Bakı Xalq Komissarları Soveti Biçeraxovun dəstəsinin ingilislərin ön dəstəsi olduğunu çox gözəl bilirdi.Lakin cəbhədəki uğursuzluqların təsiri altında (şahid Bakının müdafəsində dayanmış Mərkəzikaspi dövlətinin ermənilərdən ibarət olan silahlı bandasını Nuru paşanın komandanlığı altında türk ordusunun darmadağın etməsini xatırladır) və ictimai rəyi nəzə almaq zərurəti üzündən bu addımı atmağa məcbur oldu".
2. Şahid Suren Ağamirovun ifadəsindən: “O zaman 20 batalyon əsgərimiz” vardı, onlar 3 briqadada birləşmişdilər, əksəriyyəti cəbhəçi erməni əsgərləri idi. Onların cüzi hissəsi partiya əlamətinə görə öz dəstələrini yaradan bakılı erməni fəhlələri (qnçakistlər, daşnaklar) idi, sonra bu drujinalar nizami qoşun hissələri ilə birləşdi. Birinci briqadanın komandanı Hamazasp idi, ikinci briqadaya Arutyunov və üçüncü briqadaya, səhv etmirəmsə, keçmiş zabit Beknazarov komandanlıq edirdi..."
3. Şahid Pleşakovun ifadəsindən: “Yadımdadır, qoşunlar Şamaxının həndəvərində Ağsu kəndinə yaxınlaşanda 2-ci briqadanın məmurları məni müstəqim rabitə aparatının yanına çağırdılar. Onlar komandir Hamazaspı və komissarı bərk axtarırdılar. Əlimizin altında olan kuryerlərin, çaparların hamısını göndərdik və komandir Hamazaspı tapa bilmədik. Yalnız gecə saat 5-də A.Mikoyan ilə Hamazaspı qatarın dal vaqonunda 3 şəfqət bacısının yanında tapdıq”.
4. Şahid Artakın ifadəsindən: “Sovet hakimiyyətini devirən ingilislər və Sentrokaspi diktaturası Bakıda eserlərin ”Znamya truda" və menşeviklərin “İskra” qəzetində xəbər vermişdilər ki, guya, Bakıya Şaumyan üçün məktub gətirən alman casusları həbs edilmişdir.
5. Şahid Anastas Mikoyanın müstəntiqə verdiyi ifadəsindən: “Axırıncı gün, sentyabrın 14-də (14—16 sentyabrda Nuru paşanın və Mürsəl paşanın türk hərbi birləşməsi Bakıya daxil olur — V.Çaykin) ”Sentrokaspi" artıq gəmiyə yüklənmişdi və onun binasında məsul şəxslərdən kimsə qalmamışdı, mən tək idim, rota komandirim Veluntsu gözləyirdim. O, cəbhədən qayıtmalı idi. Onu danladım, dedim ki, ya mənimlə getməlidir, ya da vəhşiliklər törətdiyini sübut edən materialları türklərə çatdıracam. Bu sözlərin təsirindən Velunts mənimlə İstintaq Komissariatlığına getdi. Orada Dalindən və əsgərlərdən başqa kimsə yox idi. Nəticədə onlar mənə icazə verdilər ki, məhbusları (söhbət Bayıl türməsində saxlanan Bakı komissarlarından və başqa bolşevik liderlərindən gedir. Sənəddən məlum olur ki, Mərkəzikaspi diktaturası inqilabçı Bakı fəhləsinin 65 nəfər liderini həbs etmişdir.) azadlığa buraxmadan keşikçilərin müşayiəti ilə Bakıdan çıxarıb aparım".
Yuxarıda dediklərimizi təsdiq edən A.Mikoyanın ifadəsindən də açıq görsənir ki, “26 Bakı komissarları”nın və onların başqa bolşevik yoldaşlarının “Sevan” gəmisilə Həştərxana deyil, “Türkmən” gəmisilə Aşqabada aparılmaları təsadüfi deyildi. Bakını ingilislərdən və erməni qəddarlardan xilas etməyə gəlmiş türk ordusunun qorxusundan tələm-tələsik Bakı ofisini Aşqabaddakı mərkəzinə köçürən Mərkəzikaspi diktaturası, belə demək mümkünsə, ona məxsus olan məhbusları da Bayıl türməsindən oraya köçürməli olmuşdu.
Sənədlərdən gətirdiyimiz bir neçə nümunə canlı şahidə çevrilərək sübut edir ki, günümüzədək SSRİ xalqlarına “Kremlin rəşadətli bolşeviki” kimi tanıdılan Anastas Mikoyan bolşevizmin qəti düşmənləri olmuş “Qnçak” və “Daşnak” partiyaları ilə, əsas tərkibini ermənilər təşkil edən eser və menşeviklərlə fəal əlaqə saxlayan, “Mərkəzikaspi Diktaturasının” erməni millətindən olan başqa öncül adamları ilə eyni sırada “məsul işçisi” və mauzeristi olmuşdu.
İdealı “Böyük Hayastan” uğrunda mübarizə olan S.Şaumyanın yuxarıda adı gedən siyasi təşkilatlarda birləşən ermənilərlə, xüsusən Lenin hökumətinin amansız düşməni olmuş ingilislərlə birlikdə hərbi ittifaqda olmuş Biçeraxovla sazişə gəlməsi, onun Bakı fəhləsinin başqa liderləri ilə birlikdə həbs edilməsi, onlarla birlikdə Aşqabada aparılması, heç şübhəsiz, Zaqafqaziyada bolşevizmin etibarlı dayaqları olan qeyri-erməni liderlərə qarşı törədiləcək faciəli hadisələrin önünə tutulan xüsusi planla hazırlanmış məkrli pərdədir. Gətirdiyimiz təkzibedilməz bütün faktlar Bakıda “26-lar”dan üç məzarsız komissarın hansı xalqa mənsub olduğuna işıq salmış olur.
Əjdər TAĞIOĞLU, professor
