Quzey Azərbaycan xalqının Milli Azadlıq Hərəkatının fəlsəfəsinin inkişaf yollarını və başlıca xüsusiyyətlərini doğru, obyektiv şəkildə anlamaq, bu dövrün fəlsəfi problemlərini və inkişaf yollarını müəyyənləşdirmək tanınmış mütəfəkkirlərin təmsil olunduğu dini-fəlsəfi (idealist), ateist-marksist (materialist) təlimlərin, o cümlədən maarifçi, milli-demokrat və sosial-demokrat yönlü siyasi-ideoloji, sosial-fəlsəfi cərəyanların
mahiyyətini aşkar etmək üçün, sosial-siyasi və mədəni mühitin ümumi mənzərəsinə diqqət yetirmək zəruridir.
XX əsrin əvvəllərində Quzey Azərbaycanda sosial-siyasi vəziyyət belə idi ki, 1813 (Gülüstan) və
1828-ci illərdə (Türkmənçay) Qacarlar dövləti ilə bağladığı sülh müqavilələri əsasında Bütöv Azərbaycanın
quzey ərazilərini Dərbənddən Astaraya, İrəvandan-Naxçıvandan Bakıya qədər işğal altında saxlayan çar Rusiyası mütləqiyyətçi idarəetmə sisteminə uyğun olaraq ölkəmizi üç quberniya (Bakı, Yelizavaetpol və İrəvan)
və bir dairə (Zaqatala) şəklində idarə edirdi. Heç bir zaman çar Rusiyasının müstəmləkəçiliyi ilə razılaşmayan quzey Azərbaycan türkləri də milli haqlarının bərpası uğrunda mübarizəni yeni bir mərhələyə daşımağa
başlamışdılar. XX əsrin əvvəllərində Quzey Azərbaycan türkləri milli azadlıqlarını yenidən əldə etmək üçün
bir neçə istiqamətdə iş aparırdılar: 1) Milli kapital ya da milli iqtisadiyyatın formalaşması, 2) Milli haqlar ugrunda mübarizə və Dövlət Dumasında Türk millət (Güney Qafqaz, o cümlədən Quzey Azərbaycan) vəkillərinin təmsilçiliyi, 3) Milli təşkilatlar və partiyaların yaranması, 4) Milli mətbuatın yenidən canlanması, 5) Milli
məktəblərin çoxalması fonunda Türk dilində tədrisin inkişafı, 6) Milli ədəbiyyatın yeni mərhələyə qədəm
qoyması və milli fəlsəfi fikrin təcəssümü.
Ötən 80-90 il ərzində çarizmin ortaya atdığı “parçala və hökm sür!” siyasətinin, eləcə də real şərtlərin
nəticəsi olmalı idi ki, XX əsrin ilk illərində Türk ziyalılarından bir qismi Quzey Azərbaycanın gələcəyini
konstitusiyalı ya da sosial-demokrat (marksist) Rusiyayla, digər bir qismi isə “İslam birliyi” ya da “Türk birliyi” inancıyla Osmanlıyla birləşməkdə görürdülər. Xüsusilə də, 1905-ci il birinci Rusiya inqilabına qədər və
inqilab illərində (1905-1907) Quzey Azərbaycan Türk ziyalılarının qabaqcılları arasında İslamçılıqla Türkçülük (Osmanlıyla birləşmə) və sosial-demokratizmlə liberal-demokratizm (Rusiyayla birgəliyə davam) ideyaları daha geniş yayılmışdır. Bu anlamda XX əsrin ilk on illiyində Quzey Azərbaycan türklərinin yeniləşməsi,
inkişafı məsələsi böyük ölçüdə iki istiqamətli idi. Türk aydınlarından bir qismi xalqın yeniləşməsində ana
prinsip kimi İslamçılıqla Türkçülüyü götürüb üzünü Osmanlı İmperiyasına tutduğu halda, digər bir qisim isə
sosial-demokratizmi ya da liberal-demokratizmi qəbul edərək Rusiyanın tərkibində qalmağa üstünlük verirdilər. Həmin dövrdə ziyalılar arasında Qacarlarla birləşmək ya da müstəqillik ideyalarının tərəfdarları yetrincə deyildi.
Quzey Azərbaycanda milli fəlsəfi fikir aşağı-yuxarı məhz bu ideyaların əsaslandırılması, həmin ideyalar arasında oxşarlıqlar və ziddiyyətlərin ortaya çıxarılmasıyla bağlı olmuşdur. Hər halda Azərbaycan milli
ideyasının (Azərbaycan türkçülüyünün) və onun bariz təcəssümü olan Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasında Türkçülüklə İslamçılı qədər olmasa da, sosial-demokratizmlə liberal-demokratizm ideyalarının da
bəlli rolu olmuşdur. Bizcə, milli fəlsəfi fikrin mahiyyəti, inkişaf yolları da məhz bir-birinə zidd görünən, ancaq bir çox hallarda da həmin ziddiyyətlərin bütünlüyündə öz ifadəsini tapmışdır. Bu anlamda Azərbaycanda
fəlsəfi fikrin inkişafındakı təzadları, o cümlədən həmin təzadlı düşüncələrin müəlliflərini əsasən, anlamaq çətin deyildir. Bizim məqsədimiz, Türk aydınlarını təzadlı, bir-birinə zidd olan düşüncələrinə, yəni sosial-demokrat, liberal-demokrat, milli-demokrat, islamçı, türkçü, pozitivist və başqa bir cərəyana aid olmasından,
bunlar arasında yer dəyişdirmələrindən asılı olmayaraq ana prinsipə, yəni sözün həqiqi mənasında daima
Azərbaycan türklərinin maraqlarına, milli mənafeyinə sadiq qalmalarıdır. Başqa sözlə, önəmli olan daxildən
və kənardan qaynaqlanmasından asılı olmayaraq hər hansı bir ideyaya tapınan Azərbaycan Türk ziyalısının
həmin ideyadan öz millətinin maraq və mənafeyi naminə xidmət etməsidir. Çünki həmin ideyalar fəlsəfi və
ictimai fikrə də çox ciddi təsir göstərmişdir. Hər halda milli kapitaldan tutmuş milli təşkilatların yaranması,
ya da milli mətbuatdan tutmuş Türk dilinin öz varlığını hansı formada ortaya qoyması biri-birilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olmuşdur. Burada həmin məsələlərin (milli kapital, milli mətbuat, milli təşkilatlar) geniş
izahına varmadan əsasən fəlsəfi və sosial-siyasi fikrə öz təsirini göstərmiş mühüm məqamlara nəzər yetirəcəyik.
XX əsrin əvvəllərində sosial-siyasi və mədəni proseslərin gedişinə ən ciddi təsir edən amillərdən birincisi, milli iqisadiyyatın inkişafı və onun fonunda milli kapitalın xeyli dərəcə də özünü göstərməsi idi. İqtisadiyyatda, özəlliklə neft sənayesində milli sərmayənin formalaşması heç də asan baş vermirdi. Bakının neft
sənayesində özünə yer edənlər arasında yalnız işğalçı rus deyil, eyni zamanda ingilis, yəhudi, alman, isveç,
2
erməni mənşəli neft maqnatları da var idi.1 1-ci Dünya müharibəsi (1914-1918) ərəfəsində Abşeron-Bakı neft
mədənlərində bütün Rusiya neftinin 80 faizə yaxını hasil edilirdi ki, onun 65 faizə qədəri altı əcnəbi zavodun
payına düşürdü.2 1914-cü ildə Azərbaycanda neft sənayesi əsasən üç beynəlxalq inhisar – “Şell”, “Nobel qardaşları” və “Rus baş neft şirkəti” (“Oyl”) şirkətinin əlində idi. Onlar “Rusiya imperiyasında neft sənayesinin
bütün səhmdar kapitallarını 86 faizini və hasil edilən neftin 60 faizini öz nəzarəti altında saxlayırdı”.3 Bakı
neftində Türk kapitalını H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, M.Muxtarov təmsil edirdilər ki, 167 neft sənaye müəssisəsindən 49-u, yəni 29,3%-i onların himayəsində idi. Ancaq sayca çox görünsə də, neftin ümumi istehsal həcmində vəziyyət əcnəbi şirkətlərin xeyrinə dəyişirdi.4
XIX əsrin sonundan başlayaraq Quzey Azərbaycanda iqtisadiyyatın xeyli dərəcədə yüksəlişi, xüsusilə
neft sənayesinin inkişafı demoqrafik artıma və şəhərlərin sürətlə inkişafına da öz təsirini göstərdi. Rusiya isə
çalışırdı ki, iri və böyük şəhərlərdə yerli türk əhalisinin sayı çoxalmasın, bu məqsədlə də qeyri-türklərin
müxtəlif yollarla saylarını artırmağa çalışırdılar. Bunun da nəticəsində "Şəhər əsasnaməsi"nə uyğun olaraq
şəhərin özünüidarə orqanlarında əsas yeri türklər deyil ruslar, ermənilər və başqa yad millətlərin nümayəndələri tuturdular. 1900-cu ildə çarın verdiyi fərmana görə, Şəhər Dumasında yerlərin 50 %-ni türklər tutmalı olsalar da, buna əməl olunmurdu.
Çar Rusiyasının 1897-ci ildə əhalini siyahıya alması məlumatına görə, Quzey Azərbaycanda (Zaqatala
dairəsi nəzərə alınmamaqla) 1.805.788 nəfər yaşayırmış. Bu statistik məlumata şübhə ilə yanaşan M.H.Baharlı yazırdı ki, əhalinin bəzi üzvləri yaylaqda olmaları, yaxud da əsgərlikdən, vergidən yayınmaq kimi məsələlərə görə siyahıyaalınmada iştirak etməyiblər. Bu səbəbdən Baharlı 1897-ci ildə Quzey Azərbaycan əhalisinin sayının 2.150.000 nəfər, 1917-ci ildə isə 2.861.862 nəfər olduğunu irəli sürmüşdür.5 Baharlı yazır:
“Milli tərkibinə görə isə Azərbaycan əhalisi aşağıdakı qaydada bölünür: 1 milyon 9522 min, yaxıd 68,2%
müsəlman xalqları: Türklər - 1 milyon 696 min; tatlar - təxminən 70 min; avarlar - təxminən 50 min; ləzgilər
- təxminən 50 min; kürdlər - təxminən 20 min; Dağıstanın xırda xalqları - təxminən 16 min; ermənilər - 622
min, yaxud 21,7%; ruslar və ukraynalılar - 214,9 min, yaxud 7,5%;…”.6 Bu stastik məlumatlar da bir daha
təsdiq edir ki, hətta çarizmin əli ilə baş verən süni şəkildə köçürmələr belə Quzey Azərbaycan türklərinin dominantlığına təsir edə bilməmişdir.
XX əsrin əvvəllərində Yaponiya ilə müharibədə (1903-1904) məğlubiyyətlə yanaşı dünya iqtisadi böhranından (1901-1903) qurtula bilməmək, milli azadlıq və fəhlə hərəkatlarının genişlənməsi çar Rusiyasını çətin vəziyyətə salmışdı. 1905-ci il yanvarın 9-da II Nikolayın minlərlə adamların ona ünvanlanmış şikayətləri
dinləmək əvəzinə güllə-borana tutması da problemi həll edə bilmədi.7 Çarizm inqilabi hərəkatın qarşısını almaq, əhalinin diqqətini başqa istiqamətə yönəltmək üçün millətlərarası qırğından istifadə etdi. Belə ki, çar
Rusiyası Quzey Azərbaycanda inqilabi-marksist və milli-demokratik cərəyanların güclənməsindən ehtiyat
edərək Güney Qafqaz bölgəsində erməni-müsəlman münaqişəsinə (1905-1906-cı illər) rəvac verdi. Bundan isə
ən çox Quzey Azərbaycan türkləri, bütövlükdə Quzey Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün müsəlmanlar əziyyət
çəkdilər.8
1905-ci il fevralın 18-də çar II Nikolayın məcbur olaraq Dövlət Duması layihəsinin hazırlanmasına dair bəyanat verməsi Quzey Azərbaycanda da milli qüvvələri hərəkətə gətirdi. Türk ziyalılarından Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, F.Vəzirov və başqaları 1905-ci lin martın 15-də H.Tağıyevin evində toplaşaraq “Ümummilli
haqq istəyi” layihəsini hazırladılar. Bu layihənin əsas məzmunu Rusiyada yaşayan müsəlmanlara da ruslarla
eyni siyasi, hüquqi, mədəni, dini və iqtisadi haqların tanınmasından ibarət idi.

AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli (Qəzənfəroğlu)

AYMEDİACOMANY

1 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, V cild (1900-1920-ci ilər). Bakı: Elm, 2001, s.27-28
2 Yenə orada, s.33
3 Azərbaycan Kommunist Partiyasının oçerkləri. Bakı: Azərnəşr, 1986, I cild, s.219
4 Baykara Hüseyn. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, Azərnəşr, 1992, s.43
5 Vəliyev (Baharlı) Məhəmməd Həsən. "Azərbaycan" (Fiziki-coğrafi, etnoqrafik və iqtisadi oçerk). - Bakı, "Azərbaycan" Nəşriyyatı, 1993, s.14-15
6 Yenə orada, s.15
7 Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, Azərnəşr, 1992, s.101
8 Məmmədov İsmayıl. Azərbaycan tarixi. Dərslik, Bakı, Adiloğlu, 2005, s.327