AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, BAO-nun Türk dünyası ilə əlaqələr üzrə müavini, dosent Faiq Ələkbərli ilə müsahibə.
-Faiq müəllim, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin irsini indiki nəsillərə çatdırmaqda əsas məqsədiniz nədir?
-M.Ə.Rəsulzadənin irsini öyrənmək, tədqiq etmək həm bu günümüz, həm keçmişimiz, həm də gələcəyimizlə bağlı olan bir məsələdir. Böyük Şəxsiyyət Azərbaycan xalqının keçmişini, mədəniyyətini, fəlsəfi baxışlarını, coğrafiyasını çox yaxşı bilirdi. O azərbaycanlıları Türk Dünyasının ayrılmaz bir parçası kimi görərək eyni zamanda, islamı dərindən öyrənən, ümumbəşər dəyərlərini mənimsəyən bir mütəfəkkir idi. M.Ə.Rəsulzadəni bilmək həm də bütövlükdə Azərbaycanı, azərbaycançılığı bilmək deməkdir. Gənclərimiz M.Ə.Rəsulzadənin irsini öyrəndikdə öz tarixinə yiyələnirlər, kiçiklik, natamamlıq kompleksindən uzaqlaşırlar. Rəsulzadə zaman-zaman alovlanan və tənəzzülə uğrayan Azərbaycanın və Türklüyün ruhunu yenidən ortaya qoydu. Səlcuqlardan, Elxanilərdən, Səfəvi, Əfşar və Qacarlardan keçmiş bizim şanlı tariximizi yenidən gündəmə gətirdi.
-Faiq müəllim, bildiyiniz kimi M.Ə.Rəsulzadənin erkən siyasi baxışlarında sosial-demokratçılığın, ümmətçiliyin təsiri olmuşdu. Zənninizcə, onun həmin siyasi cərayanlardan milliyətçi dünya görüşünə keçidi necə baş verdi?
--Bəzən opponentlərimiz bu məsələdə yanlışlığa yol verərək deyirlər ki, Rəsulzadə türkçülüyə yad sosial-demokrat, ümmətçi olub. Məsələ ondadır ki, o böyük şəxsiyyət həm ümmətçilikdə, həm də liberal-demokratiyada ancaq Azərbaycan ruhunu dirçəltməyi düşünüb. Səhv etmirəmsə, 1905-ci ildə onun yazdığı bir məqalədə deyilir ki, milli ruhu milləti oyandırmaqda sosial-demokratiyanın, ümmətçiliyin faydası varsa, biz ondan bəhrələnməliyik. Təsadüfi deyil ki, bayrağımızda türkçülükdən (göy )əlavə, həm çağdaşlığın (qırmızı), həm də islamın (yaşıl) rəmzləri var.
--Sizcə, Rəsulzadənin siyasi baxışlarına Əhməd Ağaoğlunun, Əli bəy Hüseynzadənin, Yusuf Akçuranın, İsmayıl Qaspıralının və o dövrün diğər görkəmli mütəfəkkirlərin təsiri olubmu?
--Bildiyiniz kimi 19-cu əsrin axırlarında Türk dövlətləri tənəzzül dövrünü yaşayırdılar. İstər Türkiyədə Osmanlı xanədanı, istərsə də İranda Qacarlar sülaləsi. Məhz bu vaxt, əslən Cənubi Azərbaycanın Əsədabad kəndibdən olan Şeyx Cəmaləddin Əfqani gündəmdə yeni fikirlə çıxış etdi. Hər hansı bir xalq yeni dövrə uyğunlaşmaq istəyirsə, o mütləq etnik kimliyinə, mənsub olduğu dinə yiyələnməli, çağdaş dövrün tələblərini mənimsəməlidir. Əli bəy Hüseynzadə məhz Əfqaninin düşüncələrindən yararlanaraq sonradan bayrağımızda əks olunan "Türkləşmək, Müasirləşmək, İslamlaşmaq" şüarını gündəmə gətirdi. Əslində, M.Ə.Rəsulzadə də bu ideyanı Cəmaləddin Əfqanidən əxz edərək, onun əsərlərini farsçadan türkcəyə çevirmişdir. Hər iki siyasi xadimimizin əksər fikir və amalları üst-üstə düşürdü. Bircə fərq onda idi ki, Əli bəy Hüseynzadə Türk Dünyasının dirçəlməsini İstanbul mərkəzli vahid Turan dövlətində görürdü. Zatən o vaxtlar "İttihad və Tərəqqi" öndərlərinin (Ənvər Paşa, Tələt Paşa, Camal Paşa) başçılıq etdikləri pantürkist Osmanlı hökümətinin məqsədi də o idi. M.Ə.Rəsulzadənin fikri isə bir qədər başqa idi. O, Turanı gələcəkdə yaradılan Türk dövlətlərinin konfederasiyası kimi görürdü və konfederasiyanın üzvü olan vahid Azərbaycan dövlətinin yaradılmasını zəruri sayırdı.
--Emin bəyin təməl fikirlərindən biri də Azərbaycan türklərinin milliyət mərhələsindən millət mərhələsinə keçməsi idi. Sizcə, o mərhələni adlamışıqmı?
--Əslində milliyətdən millət mərhələsinə keçid anlayışı Avropadan gəlmə bir nəsnədi. Bizə gəldikdə isə, hesab edirəm Xətainin dövründə xalqımız müəyyən mənada milliyət mərhələsndən keçərək millət kimi formalaşmışdı. Çünki qızılbaşların arasında türklərdən başqa etnik mənsubiyyətinə görə digər tayfalar da var idi. Onu da deyim ki, hər hansı bir toplum millətə çevriləndə dövləti yaradan milliyətlə kifayətlənə bilməz. 1920-ci ilin mənfur 28 aprel işğalı bizim millət mərhələsinə keçidimizi əngəllədi. Biz yalnız 80-ci illərin sonunda 90-nın əvvəlində o mərhələyə qayıtmağa başladıq. Çar Rusiyasından sonra Sovetin apardığı ayır buyur siyasəti müstəqilliyimiz əldə ediləndən sonra öz "bəhrəsini" verdi. Ayrı-ayrı bölgələrdə separatçılıq meylləri baş qaldırdı. Biri dedi "Talış-Muğan Respublikası", digəri "Ləzgistan" ya da Kürdüstan və sair. Amma düşmənlər bizim birliyimizi, Azərbaycana bağlılığımızı dağıda bilmədilər. Düşmən çox hiyləgərdir. O bizim azərbaycançılığımızı, türkçülüyümüzü başqa səmtə çevirmək istəyirdi. Mən zərrə qədər şübhə etmirəm ki, Səfəvilər dövlətində də, Qacarlar dönəmində də (son dövrü çıxmaq şərti ilə) özünü talış, kürd, ləzgi sayanlar özlərini daha çox türk hesab edirdilər. Çünki bizim türkçülüyümüz insanlıq üzərində qurulub. M.Ə.Rəsulzadə öz əsərində Nizami Gəncəvinin dili ilə deyir ki, Türklük-Ucalıqdı, Türklük-Əxlaqdı, Türklük-İnsanlıqdı, Türklük-Mədəniyyətdi. Bizim üçünsə dahi öndərin təbirincə desək, azərbaycanlılığımız və türklüyümüz biri birini tamamlayır.
--Faiq əfəndi, nəyə görə M.Ə.Rəsulzadə Cumhuriyyətin mövcud olduğu 2 illik dönəmində rəsmi vəzifə tutmadı?
--Bildiyinuz kimi Çar Rusiyası dağılandan sonra bizim bölgədə mərkəzi Tiflis olan Zaqafqaziya Seymi yaradıldı. Həmin qurum 1918-ci ildə öz müstəqilliyini elan etdi. Seymdə 3 fraksiya var idi. Azərbaycanı təmsil edən müsəlman fraksiyası, gürcü menşeviklərin və erməni daşnakların fraksiyaları. Müsəlman fraksiyasının əsasında Milli Şura yaradıldı və 1918-ci ilin Mayın 28 -də Milli Şura Azərbaycan Cumhuriyyətinin qurulması haqqında Bəyənnamə qəbul etdi. M.Ə.Rəsulzadə isə Milli Şuranın başçısı seçildi. Deməli, M.Ə.Rəsulzadə yeni yaradılmış Cumhuriyyətin həm qurucusu, həm də dövlət başçısı oldu. Bildiyiniz kimi, o zaman Azərbaycan Cumhuriyyətinin var olması uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi gedirdi və Osmanlı Türkiyəsi ilə bağlanmış 4 iyun müqaviləsinə əsasən, Qafqaz İslam Ordusu gənc Cumhuriyyətimizin köməyinə gəldi. Müharibə şəraitinin tələblərinə görə Milli Şura buraxıldı və bütün səlahiyyətlərini Fətəli Xan-Xoylunun başçılıq etdiyi hökümətə verdi. Osmanlı 1-ci Dünya Hərbində məğlub olandan sonra, Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Bərpa olunan Milli Şuranın səlahiyyətləri isə 1918-ci ilin 7 dekabrında işinə başlayan Azərbaycan Parlamanına (Milli Məclisinə) verildi. M.Ə.Rəsulzadə Parlamanın hökumət quran ən böyük Müsavat fraksiyasının lideri idi. Təsadüfi deyil ki, Cumhuriyyətin 1 illiyi qeyd ediləndə rəsmi qəzetlərin manjetlərində 1-ci M.Ə.Rəsulzadənin, sonra isə hökümət və parlament başçılarının şəkilləri dərc edilirdi.
--Dahi Öndərimizin "Stalinlə ixtilal xatirələri" əsəri var. Stalinlə münasibətləri haqda nə deyə bilərsiz?
--Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyri-adi insan idi. Stalin də diktator olmağına baxmayaraq, qeyri-adi bir kəs idi. Onlar ikisi də vaxtı ilə çarizmə qarşı mücadilə aparıblar. Amma sonra yolları ayrılıb. Rəsulzadə müsavatçı kimi Azərbaycan Milli Məfkurəsini gerçəkləşdirmək üçün mübarizə aparıb. Stalin isə etnik gürcü olmasına rəğmən bolşeviklərin ideyasına ("Bütün ölkələrin proletarları birləşin!") sadiq qalaraq nəhəng Sovet İttifaqının rəhbəri olub. Onlar vaxtı ilə çarizm istibdadına birgə nübarizə aparanda Emin bəy Kobanı (İ.V.Stalinin o dövrdəki ayaması) həbsdən qoruyaraq Novxanıdakı məscidin minbərində (?!) gizlədib. Stalin isə 1920-ci ildə Rəsulzadənin həbsindən xəbər alan kimi Bakıya gələrək onu həbsdən azad edib və şəxsi qatarında Moskvaya aparıb. O vaxt Rəsulzadə razı olsaydı, Stalin onu Sovet Azərbaycanının rəhbəri vəzifəsinə təyin edə bilərdi. Bu əsnada diktator Məhəmməd Əmin bəyə Cənubi Azərbaycanın nə vaxtsa sovetləşə biləcəyinə də ehyam vurdu. Çünki o bilirdi ki, Cumhuriyyətə Azərbaycan adını verməklə Rəsulzadənin strateji hədəfi Bütöv Azərbaycan Dövlətinin yaradılması idi. Amma Cumhuriyyətimizin qurucusu buna razı olmadı. Çünki onun yolu kommunistlərdən fərqli olaraq, "İnsanlara Hürriyyət, Millətlərə İstiqlal" idi.
--Yeri gəlmişkən, bəndəniz 30 il öncə İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin silahdaşı Əlirza Turanla görüşüb ondan AzTv üçün müsahibə almışdı. 80 yaşlı müsavatçı M.Ə.Rəsulzadəni xatırlarkən aşağıdakıları söylədi:
"-1946-cı ilin dekabrı idi. Sovet qoşunları Cənubi Azərbaycanı tərk etdikdən sonra Cənuba hücum edən Tehran rejimi Pişəvəri dövlətini süguta yetirdi. Mən Rəsulzadəyə bu xəbəri çatdıranda onun qanı qaraldı. Təəccüb içində ona xitab etdim, - "Emin bəy, səndəmi kommunist oldun? Nəyə görə qanın qaraldı?!" Qurucu Babamızın cavabı məni mütəəssir etdi. O dedi: - "Əlirza bəy, Sovetlər geci-tezi çökəcək. Cənub Sovetin nəzarətində qalsaydı, SSRİ dağılanda biz Vahid Azərbaycan olaraq dünya meydanına çıxardıq. Nə yazıq ki, belə olmadı."
--Elə Məhəmməd Əminin də böyüklüyü ondadı. Vahid Azərbaycan Dövləti hələ qurulmasa da, dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan həmyerliləriniz etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özlərini azərbaycanlı sayırlar. O Böyük İnsan gələcəyi görərək indiki nəslə müqəddəs Azərbaycan Məfkurəsini miras qoydu!
--Səmimi söhbətinizə görə təşəkkür edirəm Faiq bəy!
-Sağ olun!
Rüstəm Rüstəmov
"AYMEDİACOMPANY.AZ"
