Müqəddəs Taxt-Tacın yeganə rəsmi mətbuat orqanı olan “L’Osservatore Romano” qəzetində “Xristianlığın köklərində. Azərbaycanda Alban Apostol Kilsəsinin izində. Qədim Qafqaz Albaniyasına səyahət” sərlövhəli məqalə dərc edilib.
Ölkəmizə səfər edən qəzetin jurnalisti Rossella Fabiani məqaləsində Azərbaycanda xristianlıq, qədim alban irsi, ölkəmizdə yaşayan dini icmaların vəziyyəti, eləcə də tarixi faktlara və həqiqətlərə geniş yer ayırıb. Yazıda 1836-cı ildə çar I Nikolayın Alban kilsəsini ləğv edib Erməni Qriqorian kilsəsinə tabe etmək qərarına gəldiyi diqqətə çatdırılıb.
Məqalədə Qafqazda Alban Apostol Kilsəsinin yaranmasının eramızın IV əsrinə təsadüf etdiyi bildirilir. Vurğulanır ki, qədim Qafqaz Albaniyası şimalda dağlardan cənubda Araz çayına, şərqdə Xəzər dənizindən qərbdə Gürcüstan (o zaman İberiya) sərhədlərinə qədər uzanırdı. Bu gün onun ərazisində udi icması sayəsində hazırda da mövcud olan bu qədim kilsənin izlərini aşkarlamaq üçün üç min kilometrə yaxın məsafə qət etdiyimiz Azərbaycan yerləşir. Qafqaz Albaniyası dünyada həvari Faddeyin şagirdi vaiz Yeliseyin yaydığı xristian dinini qəbul edən ilk ölkələrdən biri olub. Qüdsün ilk patriarxı Müqəddəs Yaqub tərəfindən Qafqaza göndərilən Yelisey onun öz sözləri ilə desək, Faddeyin ona nəql etdiyi kimi, İsanın həyatından ilhamlanaraq Qafqazda Şərq ayinli qədim Alban Apostol Kilsəsinin “toxumlarını” səpib.
Qeyd olunur ki, Yeliseyin səyahəti uzun çəkib. O, Qüdsdən yola çıxıb, bir neçə ölkə keçərək müxtəlif dillər və tayfaların töhfəsi ilə çoxəsrlik tarix formalaşdıran, plüralist, multietnik və multikultural kimlik ərsəyə gətirən diyar olan Şəki rayonundakı Kiş kəndinə gəlib və burada Qafqaz Albaniyasının ilk kilsəsini qurub. Yazılı mənbələr və maddi mədəniyyət nümunələri I əsrdən başlayaraq burada dominant etnik qrup albanlar olmaqla, 26 tayfadan ibarət böyük bir mozaikanın mövcud olduğunu sübut edir. Bunlara gellər, leqlər, udilər (albanların birbaşa varisləri hesab olunurlar), qarqarlar, çilblər, silvlər, lupenlər, sovdelər və kaspilər daxildir. Müxtəlif mədəniyyətlərə və dinlərə malik icmalara ev sahibliyi etdiyi bilinsə də, Azərbaycanın indi süqut etmiş hesab olunmasına baxmayaraq, kilsənin və icmasının hələ də var olduğu Qafqaz Albaniyası adı ilə tanınan böyük bir krallığın mərkəzində yaradılan Şərq ayinli Alban Apostol Kilsəsinin beşiyi olduğu az məlumdur. 1937-ci ildə gürcü dilçisi İliya Abuladze erməni əlyazmasını araşdırarkən bir sıra qeyri-adi əlifbalar aşkar edənədək bu sivilizasiya və kilsənin mövcudluğu uzun müddət məlum olmayıb. 1947-ci ildə Azərbaycanın Mingəçevir şəhərində böyük bəndin tikintisi zamanı erməni əlyazmasında tapılanlarla eyni olan yeni yazılar aşkar edilib. Bir neçə il sonra - 1952-ci ildə əvvəlkilərlə eyni əlifbadan ibarət yeni əlyazma tapılıb. 1975-ci ilin mayında Misirin Sinay dağındakı Müqəddəs Yekaterina monastırında bir sıra yerləri məhv edən yanğından sonra çökmüş döşəmənin altında salamat qalan bir məkan ortaya çıxıb. Orada XVIII əsrdən bəri 140-ı gürcü mənşəli olmaqla, 1100 əlyazma saxlanılırmış. Onlardan ikisi həlledici rolu ilə fərqlənirdi: N Sina 13 və 55, perqament üzərində yazılmış kodekslər. X əsrə aid olan iki əlyazma bütövlükdə hər birində sözlər arasında boşluq qoyulmadan iki sütunda düzülmüş alban dilində mətndən ibarət palimpsestlər idi (əsl mətnin yenisi ilə əvəz olunması üçün istifadə olunan material). İki palimpsestin yazısını Matenadaran əlifbası MS, 7117 və Azərbaycanda 1947-ci və 1952-ci illərdə aşkarlanmış qəbir daşı yazıları ilə müqayisə etdikdən sonra alman alimləri Jost Gippert və Volfgang Schulze belə qənaətə gəliblər ki, iki gürcü əlyazması N Sina 13 və 55 alban dilində tərtib olunub və günümüzə gəlib çatmamış əlyazmanın bir hissəsi olub. Lakin hər şeydən əvvəl Sinay palimpsestləri albanların liturgik dili ilə udilərin müasir dili arasında davamlılığı sübut edirdi.
Məqalədə, eyni zamanda, bildirilir ki, bu tapıntılar əsasında Qafqaz Albaniyasında ilk kilsələrin I əsrə aid olduğunu iddia edən orta əsr yazılı mənbələrinin haqlı olduğunu söyləmək mümkündür. Bu xüsusda Musa Kalankatuklunun (VII əsr) “Albaniya tarixi” kitabında yazdığı fikirlər əvəzsizdir: “Qüdsdə Yelisey İsanın qardaşı, Yerusəlimin birinci patriarxı olan Müqəddəs Yaqub tərəfindən təyin edilib. Yelisey Şərqi bir hədiyyə olaraq qəbul edib. Azərbaycanın şimalında yerləşən Quis (Kiş) kəndinə gəlib, burada kilsə təsis edib, qurban kəsib. Bu yer kilsələrimizin ilkin mənbəyi, qədim paytaxtların əsası və əzəmət məkanının başlanğıcıdır”. Lakin yalnız IV əsrin ortalarında (313-cü ildə Milan Fərmanından sonra) Alban kralları rəsmi olaraq xristianlığı qəbul edib və Qafqaz Albaniyasının ilk paytaxtı Qəbələdə yerli pul zərb etməyə başlayıb. Bu, IV əsrdən VII əsrə qədər davam edən xristian memarlığının inkişafının ikinci mərhələsinin başlanğıcı idi. Beləliklə, xristianlıq çoxtayfalı Alban dövlətinin birləşməsində mühüm amilə çevrilib. Qədim inanclara aid abidələrin yerləşdiyi məkanlar bazilikaların və kilsələrin tikintisi üçün bünövrə rolunu oynayıb. XII əsrdə isə Alban kilsəsi intibah dövrünü yaşayıb. Bu dövrdə yeni kilsələr tikilib, ən qədimləri bərpa edilib, yeni memarlıq nümunələri yaradılıb. Buna misal olaraq 1204-cü ildə tikilən və Kəlbəcər rayonunda yerləşən Xatirəvəng monastırını, eləcə də 1214-cü ildə inşa olunan və UNESCO tərəfindən ümumdünya əhəmiyyətli abidə kimi qeydə alınan Xudavəng monastırını göstərmək olar. Bundan əlavə, Ağdərə rayonunda yerləşən və əsası 1216-cı ildə qoyulmuş Gəncəsər monastırı. Onun epiqraflarından birində “Alban patriarxının göstərişi ilə albanlar üçün tikilib” yazılıb. Bu, çar I Nikolayın Alban kilsəsini ləğv edib erməni Qriqorian kilsəsinə tabe etmək qərarına gəldiyi 1836-cı ilə qədər müstəqil qalan Alban knyazlığının mənəvi mərkəzi olan monastırdır.
Vurğulanır ki, 1828-ci ildə Osmanlı və Fars imperiyalarından gələn ermənilərin Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərinə köçürülməsini nəzərdə tutan Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə artıq yavaş-yavaş alban kilsəsinin tənəzzülü baş verib. Bundan sonra Qafqaz Albaniyasının irsinin qreqorianlaşdırılması prosesi başlayıb. Lakin 1918-1919-cu illərdə Qarabağda apardığı arxeoloji ekspedisiya zamanı sovet Ermənistanı Elmlər Akademiyasının prezidenti, şərqşünas İosif Orbeli Qarabağın kilsə və monastırlarının, xüsusən də Gəncəsərin divarlarında həkk olunmuş mindən çox epiqrafı tədqiq və təsvir edib. Erməni arxeoloqu “Gəncəsar və Havotsptuk kitabələri” kitabında dərc etdirdiyi tədqiqatın nəticələrinə əsasən belə nəticəyə gəlib ki, mədəni memarlıq irsi ümumdünya irsinin, xüsusən də xristian irsinin ayrılmaz hissəsi olan Qafqaz Alban Kilsəsinin irsidir.
“Azərbaycana səfər onu daha yaxından tanımaq üçün, sadəcə, başlanğıcdır”, - deyə jurnalist Rossella Fabiani məqaləsində vurğulayıb.
Qeyd edək ki, bu, jurnalistin ölkəmizə səfərinə dair yazdığı silsilə məqalələrin birincisidir.
Ölkəmizə səfər edən qəzetin jurnalisti Rossella Fabiani məqaləsində Azərbaycanda xristianlıq, qədim alban irsi, ölkəmizdə yaşayan dini icmaların vəziyyəti, eləcə də tarixi faktlara və həqiqətlərə geniş yer ayırıb. Yazıda 1836-cı ildə çar I Nikolayın Alban kilsəsini ləğv edib Erməni Qriqorian kilsəsinə tabe etmək qərarına gəldiyi diqqətə çatdırılıb.
Məqalədə Qafqazda Alban Apostol Kilsəsinin yaranmasının eramızın IV əsrinə təsadüf etdiyi bildirilir. Vurğulanır ki, qədim Qafqaz Albaniyası şimalda dağlardan cənubda Araz çayına, şərqdə Xəzər dənizindən qərbdə Gürcüstan (o zaman İberiya) sərhədlərinə qədər uzanırdı. Bu gün onun ərazisində udi icması sayəsində hazırda da mövcud olan bu qədim kilsənin izlərini aşkarlamaq üçün üç min kilometrə yaxın məsafə qət etdiyimiz Azərbaycan yerləşir. Qafqaz Albaniyası dünyada həvari Faddeyin şagirdi vaiz Yeliseyin yaydığı xristian dinini qəbul edən ilk ölkələrdən biri olub. Qüdsün ilk patriarxı Müqəddəs Yaqub tərəfindən Qafqaza göndərilən Yelisey onun öz sözləri ilə desək, Faddeyin ona nəql etdiyi kimi, İsanın həyatından ilhamlanaraq Qafqazda Şərq ayinli qədim Alban Apostol Kilsəsinin “toxumlarını” səpib.
Qeyd olunur ki, Yeliseyin səyahəti uzun çəkib. O, Qüdsdən yola çıxıb, bir neçə ölkə keçərək müxtəlif dillər və tayfaların töhfəsi ilə çoxəsrlik tarix formalaşdıran, plüralist, multietnik və multikultural kimlik ərsəyə gətirən diyar olan Şəki rayonundakı Kiş kəndinə gəlib və burada Qafqaz Albaniyasının ilk kilsəsini qurub. Yazılı mənbələr və maddi mədəniyyət nümunələri I əsrdən başlayaraq burada dominant etnik qrup albanlar olmaqla, 26 tayfadan ibarət böyük bir mozaikanın mövcud olduğunu sübut edir. Bunlara gellər, leqlər, udilər (albanların birbaşa varisləri hesab olunurlar), qarqarlar, çilblər, silvlər, lupenlər, sovdelər və kaspilər daxildir. Müxtəlif mədəniyyətlərə və dinlərə malik icmalara ev sahibliyi etdiyi bilinsə də, Azərbaycanın indi süqut etmiş hesab olunmasına baxmayaraq, kilsənin və icmasının hələ də var olduğu Qafqaz Albaniyası adı ilə tanınan böyük bir krallığın mərkəzində yaradılan Şərq ayinli Alban Apostol Kilsəsinin beşiyi olduğu az məlumdur. 1937-ci ildə gürcü dilçisi İliya Abuladze erməni əlyazmasını araşdırarkən bir sıra qeyri-adi əlifbalar aşkar edənədək bu sivilizasiya və kilsənin mövcudluğu uzun müddət məlum olmayıb. 1947-ci ildə Azərbaycanın Mingəçevir şəhərində böyük bəndin tikintisi zamanı erməni əlyazmasında tapılanlarla eyni olan yeni yazılar aşkar edilib. Bir neçə il sonra - 1952-ci ildə əvvəlkilərlə eyni əlifbadan ibarət yeni əlyazma tapılıb. 1975-ci ilin mayında Misirin Sinay dağındakı Müqəddəs Yekaterina monastırında bir sıra yerləri məhv edən yanğından sonra çökmüş döşəmənin altında salamat qalan bir məkan ortaya çıxıb. Orada XVIII əsrdən bəri 140-ı gürcü mənşəli olmaqla, 1100 əlyazma saxlanılırmış. Onlardan ikisi həlledici rolu ilə fərqlənirdi: N Sina 13 və 55, perqament üzərində yazılmış kodekslər. X əsrə aid olan iki əlyazma bütövlükdə hər birində sözlər arasında boşluq qoyulmadan iki sütunda düzülmüş alban dilində mətndən ibarət palimpsestlər idi (əsl mətnin yenisi ilə əvəz olunması üçün istifadə olunan material). İki palimpsestin yazısını Matenadaran əlifbası MS, 7117 və Azərbaycanda 1947-ci və 1952-ci illərdə aşkarlanmış qəbir daşı yazıları ilə müqayisə etdikdən sonra alman alimləri Jost Gippert və Volfgang Schulze belə qənaətə gəliblər ki, iki gürcü əlyazması N Sina 13 və 55 alban dilində tərtib olunub və günümüzə gəlib çatmamış əlyazmanın bir hissəsi olub. Lakin hər şeydən əvvəl Sinay palimpsestləri albanların liturgik dili ilə udilərin müasir dili arasında davamlılığı sübut edirdi.
Məqalədə, eyni zamanda, bildirilir ki, bu tapıntılar əsasında Qafqaz Albaniyasında ilk kilsələrin I əsrə aid olduğunu iddia edən orta əsr yazılı mənbələrinin haqlı olduğunu söyləmək mümkündür. Bu xüsusda Musa Kalankatuklunun (VII əsr) “Albaniya tarixi” kitabında yazdığı fikirlər əvəzsizdir: “Qüdsdə Yelisey İsanın qardaşı, Yerusəlimin birinci patriarxı olan Müqəddəs Yaqub tərəfindən təyin edilib. Yelisey Şərqi bir hədiyyə olaraq qəbul edib. Azərbaycanın şimalında yerləşən Quis (Kiş) kəndinə gəlib, burada kilsə təsis edib, qurban kəsib. Bu yer kilsələrimizin ilkin mənbəyi, qədim paytaxtların əsası və əzəmət məkanının başlanğıcıdır”. Lakin yalnız IV əsrin ortalarında (313-cü ildə Milan Fərmanından sonra) Alban kralları rəsmi olaraq xristianlığı qəbul edib və Qafqaz Albaniyasının ilk paytaxtı Qəbələdə yerli pul zərb etməyə başlayıb. Bu, IV əsrdən VII əsrə qədər davam edən xristian memarlığının inkişafının ikinci mərhələsinin başlanğıcı idi. Beləliklə, xristianlıq çoxtayfalı Alban dövlətinin birləşməsində mühüm amilə çevrilib. Qədim inanclara aid abidələrin yerləşdiyi məkanlar bazilikaların və kilsələrin tikintisi üçün bünövrə rolunu oynayıb. XII əsrdə isə Alban kilsəsi intibah dövrünü yaşayıb. Bu dövrdə yeni kilsələr tikilib, ən qədimləri bərpa edilib, yeni memarlıq nümunələri yaradılıb. Buna misal olaraq 1204-cü ildə tikilən və Kəlbəcər rayonunda yerləşən Xatirəvəng monastırını, eləcə də 1214-cü ildə inşa olunan və UNESCO tərəfindən ümumdünya əhəmiyyətli abidə kimi qeydə alınan Xudavəng monastırını göstərmək olar. Bundan əlavə, Ağdərə rayonunda yerləşən və əsası 1216-cı ildə qoyulmuş Gəncəsər monastırı. Onun epiqraflarından birində “Alban patriarxının göstərişi ilə albanlar üçün tikilib” yazılıb. Bu, çar I Nikolayın Alban kilsəsini ləğv edib erməni Qriqorian kilsəsinə tabe etmək qərarına gəldiyi 1836-cı ilə qədər müstəqil qalan Alban knyazlığının mənəvi mərkəzi olan monastırdır.
Vurğulanır ki, 1828-ci ildə Osmanlı və Fars imperiyalarından gələn ermənilərin Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərinə köçürülməsini nəzərdə tutan Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması ilə artıq yavaş-yavaş alban kilsəsinin tənəzzülü baş verib. Bundan sonra Qafqaz Albaniyasının irsinin qreqorianlaşdırılması prosesi başlayıb. Lakin 1918-1919-cu illərdə Qarabağda apardığı arxeoloji ekspedisiya zamanı sovet Ermənistanı Elmlər Akademiyasının prezidenti, şərqşünas İosif Orbeli Qarabağın kilsə və monastırlarının, xüsusən də Gəncəsərin divarlarında həkk olunmuş mindən çox epiqrafı tədqiq və təsvir edib. Erməni arxeoloqu “Gəncəsar və Havotsptuk kitabələri” kitabında dərc etdirdiyi tədqiqatın nəticələrinə əsasən belə nəticəyə gəlib ki, mədəni memarlıq irsi ümumdünya irsinin, xüsusən də xristian irsinin ayrılmaz hissəsi olan Qafqaz Alban Kilsəsinin irsidir.
“Azərbaycana səfər onu daha yaxından tanımaq üçün, sadəcə, başlanğıcdır”, - deyə jurnalist Rossella Fabiani məqaləsində vurğulayıb.
Qeyd edək ki, bu, jurnalistin ölkəmizə səfərinə dair yazdığı silsilə məqalələrin birincisidir.
