Miryqaub Mirəbdüləziz oğlu Mehdiyev (1891, Bakı-Xirdalan - 1952 Türkiyə) kiçik yaşlarından ərəb, fars və rus dillərini öyrənmişdir. 1909 - cu ildə Aleksandropol (Gümrü) kommersiya məktəbini bitirdikdən sora təhsilini davam etdirmək üçün Sankt-Peterburqa getmiş və oradakı universitetin İqtisadiyyat fakültəsinə daxil olmuşdur. Çar üsul idarəsinin müsəlman xalqlarına etdiyi təzyiqlərə etiraz əlaməti olaraq Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərində təhsil alan gənclərin Kiyevdə təşkil olunan hərəkatında iştirak etdiyinə görə ali təhsil ocağından çıxarılan M.Mehdiyev sonradan universitetə bərpa olunmuş, daha sonra Almaniyanın Bonn şəhərindəki universitetdə ali təhsil almışdır.
Bildirdiyimiz kimi, 1918-ci ildə M.Mehdiyev Paris Sülh Konfransında iştirak etmək üçün Fransaya gedən Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində dünyanın mədəniyyət mərkəzi, inqilablar beşiyi hesab olunan ölkəyə gəlmişdir. Ərəb, fars və rus diləri ilə yanaşı alman, fransız və ingilis dillərini öyrənməsi, bu dillərdə sərbəst danışması Miryaqub Mehdiyevin Fransadakı fəaliyyətində mühüm rol oynamışdır.
On səkkiz ildən artıq bir dövrdə Fransada yaşayan M.Mehdiyev biliyi, bacarığı və dünyagörüşü ilə doğma vətənlərindən uzaq düşərək bu ölkəyə sığınan mühacirlər arasında böyük nüfuz və hörmət qazana bilmişdir.
Fransada yaşadığı illərdə M. Mehdiyev elmi səviyyəsini artırmaq məqsədilə əsası 1298- ci ildə qoyulan və 1970-ci ildən etibarən məşhur fransız şairi Pol Valerinin (1871-1945) adını daşıyan Monpolye-3 Universitetinin Hüquq fakültəsinin doktorantı olmuşdur.
"SSRİ-də milli məsələ" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını vaxtından əvvəl bitirərək, müdafiə şurasına təqdim etmışdır. Beş nəfərdən ibarət şura üzvləri əsəri yüksək qiymətləndirmiş və M.Mehdiyevə hüquq elmləri doktoru elmi dərəcəsinin verilməsinə yekdilliklə səs vermişlər.
Müzakirəyə yekun vuran müdafiə şurasının sədri bildirmişdir ki, dissertasiyanın fəlsəfi tərəfi o qədər güclüdür ki, mövzu hüquq elminə həsr olunmasaydı biz müəllifin fəlsəfə elmləri doktoru alimlərin dərəcəsinə layiq görülməsinə tərəddüd etmədən məmnuniyyətlə səs verərdik.
Miryaqub Mehdiyev Parisdə yaşadığı dövrdə dünyanın, xüsusilə bolşeviklər tərəfindən zor gücünə işğal edilən Cənubi Qafqaz ölkələrinin ictimai-siyasi həyatına, milli məsələlərə həsr etdiyi məqalələrlə yerli mətbuatda, o cümlədən, Fransada yaşayan və müxtəlif millətləri təmsil edən mühacirlərin təşkil etdiyi "Prometey" cəmiyyətinin mətbu orqanı, Parisdə fransız dilində nəşr olunan "Prometey" jurnalında vaxtaşırı kəskin yazılarla çıxış etmişdir. 1926-cı ildə ilk nömrəsində işıq üzü görən son nömrəsi 1938- ci ildə çap olunan jurnalda M.Mehdiyevin bolşeviklərin istilasına məruz qalan Azərbaycanda baş verən hadisələrə, ölkəmizin mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və incəsənətinə həsr olunmuş məqalələri həmişə maraqla qarşılanmışdır. Xatırladaq ki, M.Mehdiyev jurnalın redaksiya heyətinin üzvlərindən biri olmuşdur.
M.Mehdiyev "Prometey" jurnalının 1932-ci il dekabr ayında çıxan 73-cü nömrəsində fransız dilində "San-Remo konfransı və Qafqaz respublikaları", 1933-cü ilin mart ayındakı 76-cı nömrəsində "Erməni məsələsi" məqalələri çap edilmişdir. Sonuncu məqalə müəllifin 1933-cü ildə fransız dilində çap etdirdiyi irihəcmli "Qafqaz problemi" adlı kitabına olduğu kimi daxil edilmişdir.
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinə həsr olunan məqalə müəlliflərinin bir çoxu Miryaqub Mehdiyevin yaradıcılığına toxunaraq milli istiqlalçı fəalın "Beynəlmiləl siyasətdə petrol" və "Beynəlxalq vəziyyət və sovetlərdə milli məsələ" kitablarının adını çəkir, hər iki əsərin rus dilində qələmə alındığını bildirmişlər.
Milli Kitabxanada əldə etdiyimiz faktlardan çıxış edərək bildirməliyik ki, "Beynəlmiləl siyasətdə petrol"əsəri ingilis dilində Amerikada çap olunmuş, sonralar həmin əsər 1992- ci ildə müəllifin doğma ana dilinə tərcümə olunaraq Bakıda nəşr edilmişdir.
Söhbət açacağımız müəllifin növbəti iri həcmli "Qafqaz problemi" əsəri, 1933-cü ildə Parisdə "Amerika və Şərq kitabxanası" seriyası altında fransız dilində nəşr olunmuşdur. M.Mehdiyevin yaradıcılığından bəhs edən müəlliflər istər yuxarıda adlarını çəkdiyimiz məqalələrdən, istərsə də "Qafqaz problemi" əsərindən söhbət açmamışlar. Mərhum yazıçı, filologiya elmləri doktoru Əzizə Cəfərzadə Türkiyəyə səfəri zamanı AXC-nin yaranmasında fəal iştirak etmiş, bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etdikdən sonra qardaş ölkəyə pənah aparmış, bir çox Avropa akademiyalarının fəxri və həqiqi üzvi, İstanbul Universitetinin professoru Əhməd Cəfəroğlunun qızı Nazan xanımla görüşmüşdür. Nazan xanım atasının arxivindən xeyli materialı Əzizə Cəfərzadəyə vermişdir. Arxiv materialları arasında M.Mehdiyevin "Qafqaz problemi" əsəri də olmuşdur. Əzizə xanım əsəri tərcümə üçün Azərbaycan Xarici Dillər Universitetinin mərhum dosenti, bacarıqlı tərcüməçi Əziz Gözəlsoya vermişdir. Beləliklə, əsər Əziz müəllimin tərcüməsində 1996-cı ildə "Azərbaycan" nəşriyyatında doğma dilimizdə işıq üzü görmüşdür. Amma nədənsə əsər barədə ətraflı məlumat verilməmişdir.
M.Mehdiyevin qələminin məhsulu olan kitab 200 səhifəyə yaxındır. Kitab "Giriş", "Rusiya tərəfindən Qafqazın işğal edilməsi", "Azərbaycan türklərinin intibahı", "Gürcüstanda milli hərəkat", "Şimali Qafqazda milli hərakat", "Erməni məsələsi", "Avropada separatistlərin fəallığı": "Zaqafqaziya Federasiyası", "Qafqaz və Brest-Litovsk sülhü", "Milli respublikaların formalaşması", "Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinin tanınması", "Qafqaz respublikaları arasında əlaqələr", "Qafqaz respublikaları və Türkiyə", "Bolşeviklər tərərfindən Qafqazın işğalı", "Qafqazda siyasi cəbhə birliyi" və "Nəticə" kimi yarım sərlövhələrdən ibarətdir.
Fransanın Milli Kitabxanasında saxlanılan əsərin nüsxəsi üzərində müəllif türk dilində öz dəsti xətti ilə yazmışdır. "Dostum və qardaşım Mustafa bəyə hömətlərimlə, Mir Yacoub. Paris, 11/VIII. 1933". Burada adı çəkilən Mustafa bəy AXC-nin fəal qurucularından olub "Musavat" və bitərəflər fraksiyasından parlamentə (1918-1920) üzv seçilən və Fransaya mühacirət edən, sonralar Türkiyəyə köçən Mustafa bəy Vəkilov (1896 - 1965) nəzərdə tutulmuşdur.
Bir məsələni də diqqətə çatdıraq ki, M.Vəkilov Fransada mühacirətdə olan Ceyhun Hacıbəyli ilə birlikdə "Prometey" jurnalı ilə bir müddət əməkdaşlıq etmişdir.
Əsərin əvvəlində Qafqaz probleminin aktual problemə çevrildiyini diqqətə çəkən müəllif Qafqazda siyasi və coğrafi vəziyyətin mühüm dünyəvi əhəmiyyət daşımasını qeyd etmişdir. Əgər coğrafi vəziyyətə nəzrə yetirilərsə, Qafqaz boğazının iki quru hissəni ayırdığını asanlıqla görmək olar, bununla belə eyni zamanda Qafqaz iki dünyanı qərb və şərq dünyasını birləşdirən körpü rolunu oynayır.Qocaman Asiya boğazlarını Avropanın sənaye ölkələri ilə birləşdirən yolun, məhz Qafqazdan keçdiyi bildirilir.
Müəllif vurğulayır ki, təbii sərvətlərlə zəngin, keçmişdə mühüm siyasi və iqtisadi rola malik olan Qafqazın Xəzər və Qara dəniz sahillərində yerləşməsi Yaxın Şərq ölkələri, İran, Əfqanıstan, Hindistan və digər müsəlman dövlətləri ilə ticarət əlaqələrini inkişaf etdirməkdə əsas strateji məkan hesab olunur. Məhz belə strateji məkana görə Rusiya Qafqazı işğal etməyə səy göstərirdi.Rusiya yumşaq iqlim şəraitinə malik, yeraltı və yerüstü sərvətlərlə zəngin Qafqazı istila etməklə, Aralıq və Hind okeanlarına çıxmaq məqsədi güdürdü. Rusiya çarı Böyük Pyotr vəsiyyətnaməsində Hindistan üzərində ağalıq etmək üçün Konstantinoplu tutmağın zəruriliyini diqqətə çəkir. Bu məqsədə çatmaq üçün Rusiyanın qarşısında üç yol dururdu. Birincisi, iki əsrə yaxın türklərin əsarətində olan Balkan ölkələrindən keçib Konstantinopolu zəbt etmək, ikincisi Hindistana və İrana çatmaq üçün Türkistandan keçməli idi.Bunların müqabilində Rusiya daha qısa , daha rahat üçüncü yolu-Qafqazı seçdi. Böyük Pyotrun vəsiyyətnaməsinə uyğun olaraq ruslar Qafqazı işğal etmək məqsədilə qanlı yürüşə başladılar. Qafqazın istilası bir neçə mərhələ ilə həyata keçirildi. Ruslar əvvəlcə Qafqaz sıra dağlarının ətəyində məskunlaşmış xalqaların azadlıqlarına, Azərbaycandakı xanlıqların varlığına son qoydu.1804-cü ildə Gəncəni, 1806- cı ildə isə Bakını qanlı döyüşlər bahasına ələ keçirdilər. Əsərdə doğma vətənlərini qəhrəmanlıqla müdafiə edən Gəncə xanı Cavad xanın, xalqının azadlığı uğrunda uzun müddət ruslarla mübarizə aparmış Şamilin adları çəkilmiş, onların Qafqaz xalqlarının xatirəsində əbədi iz qoyduqları diqqətə alınmışdır.
M. Mehdiyev əsərində dini və milli hissləri tapdalanmış Qafqaz xalqlarının uzun illər çar rejimi altında yaşadıqlarını və Qafqaz müsəlmanlarının həyatının daha ağır, daha əzablı olduğunu vurğulamışdır.
XIX əsrin sonlarında azərbaycanlılar arasında milli hərəkatın gücləndiyini qeyd edən müəllif ölkəmizdə yeni sosial və iqtisadi formaların yaranması ilə xalqın şüurunda mühüm dəyişikliklər əmələ gəlməsi, məktəblərdə rus dilinin tədris olunması rus despotizminə qarşı çıxdıqlarına görə azərbaycanlı vətənpərvərlərin Sibirə sürgün edilməsi, Hindistanda nəşr olunan Azərbaycanlı şairlərdən Füzulinin, Vaqifin, Vidadinin, Seyid Əzim Şirvaninin və başqalarının əsərlərinin gizli yollarla Azərbaycana gətirilməsi, rus hökumətinin Azərbaycanda yeni sosial və siyasi ideyaların yayılmasının qarşısını alması, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının düşüncələrində azadlıq ideyalarınınn kök salması, azərbaycanlı proletarların yetişməsi, Dumada müsəlmanların təmsil olunması, Rusiyanın, xüsusilə xarici ölkələrin universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı gənclərin öz ölkələrinə yeni ab-hava gətirməsi, Musavat, İttihad və digər partiyaları yaranması və Rusiyada baş verən inqilab fövqündə 1918-ci il may ayının 28- də müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması barədə oxuculara ətraflı məlumat vermişdir.
Gürcüstanda milli hərəkata və erməni məsələsinə toxunan M.Mehdiyev Rusiyanın Gürcüstanda yerləşməsini Qafqazın faciəsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirmiş, II İraklinin dövründə Rusiya ilə yaxınlaşma istiqamətində ilk addımların atıldığını, imperator II Yekatrina ilə II İrakli arasında saziş bağlandığını, lakin tezliklə bu sazişin I Aleksandr tərəfindən ləğv edildiyini, sonda Gürcüstanın Rusiyanın bir əyalətinə çevrildiyini vurğulamışdır. Gürcüstanda dövlət idarələrində çalışanların əksəriyyəti ruslarla əvəz olunmuş gürcü mədəniyyətinin beşiyi və Qafqazın paytaxtı hesab edilən Tiflis rusların iqamətgahına çevrilmiş, ümumilikdə, gürcü xalqı istilaya məruz qalmış, yerli mətbuat rus dövlətinin və senzurasının nəzarəti altına alınmışdır.Bütün bunlara baxmayaraq, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ölkədə yetişən yeni gənc qüvvələr Gürcüstanın azadlığı uğrunda mübarizə aparmağa başlamışlar. Onlar XX əsrin başlanğıcında Tiflisin varlı erməni burjuaziyasının və şəhərin bələdiyyə idarəsinə erməninin rəhbərlik etməsinə qarşı çıxmış, ölkə əhalisi sosial-demokrat partiyasının bayrağı altında öz mübarizələrini davam etdirmişlər. Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında Gürcüstan öz milli intibahına doğru inamla addım atmağa başlamışlar.
Erməni məsələsindən bəhs edən M.Mehdiyev XIX əsrin sonlarında Fransa, Amerika və İngiltərə kimi ölkələrdə yaşayan ermənilərin erməni xalqını yeni inkişaf formasına istiqamətləndirmək və milli şüuru oyatmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etdiklərini, "Daşnakstyun", "Ginçak" və "Ermənistan "kimi partiyaların müstəqil Ermanistan dövləti qurmaq naminə Rusiya qanadı altında Türkiyəyə qarşı ərazi iddiası ilə çıxış etmələrini, İkinci Dünya müharibəsində minlərlə dinc türk əhalisinə amansızlıqla divan tutmalarını açıb göstərmişdir. Onların erməni xalqının milli mədəni və iqtisadi maraqlarını müdafiə etməkdə erməni kilsələrinin xidmətindən yararlanmaları kitabda öz əksini tapmışdır. Əsərdə həmçinin Rusiyanın Türkiyə və İranda imperialist niyyətlərini həyata keçirmək üçün ermənilərdən alət kimi istifadə etməsi öz əksini tapmışdır.
“Şimali Qafqazda milli hərəkat” yarım sərlövhəsində Miryaqub Mehdiyev burada siyasi və sosial hərəkatlarının dini ideyalar altında baş verdiyini, siyasi partiyaların eyni zamanda dini partiyalar olduğunu, Qafqaz dağlılarının da Rusiya istilasına məruz qalmalarını, ağır şəraitdə yaşadıqları bölgədə müridizm meylinin güclü olması, dağlarda yaşayan xalqların əksəriyyətinin Türkiyəyə xilaskar kimi baxdıqlarını, lakin həmin dövrdə Balkan müharibəsi zamanı onun zəiflədiyi, Rusiya zülmünə tab gətirməyən çeçen xalqının ilk üsyanına rəhbərlik edən Şeyx Mənsur və tərəfdarlarının rus hərbçiləri tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirildiyini, əsir düşənlərin Sibirə sürgün edildiyini, çoxlu sayda çeçen kəndinin yerlə-yeksan olunduğunu diqqət mərkəzinə çəkib.
Müəllif qeyd edir ki, 1834-cü ildə imam seçilmiş, rusların istilasına qarşı başladığı mübarizədə Çeçenistan və Dağıstan xalqlarının çiyin-çiyinə rus əsgərlərinə qarşı vuruşduqları, insan şəxsiyyətinə hörmət, siyasi və sosial bərabərlik, demokratik prinsip kimi ideyaların mübarizənin əsasını təşkil etdiyini açıqlamış Şamilin mübarizəsi uzun müddət davam etmiş və tarixə şanlı səhifələr yazmışdır. Onun yüzlərlə silahdaşı Türkiyəyə mühacir etməyə məcbur olmuşlar.
Əsərdə qeyd olunur ki, Qafqaz millətçilərinin fəaliyyəti təkcə öz ölkələri ilə məhdudlaşmamış, Avropanın müxtəlif ölkələrində də geniş yayılmışdır. Milli partiyaların nümayəndələri Qafqaz xalqlarının müstəqillik ideyasını Avropada yaymaqla məşğul olmuşlar və onların bu təbliğatı Avropa xalqları tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Həmin düvrdə xalqların hüquq prinsipi müqəddəratını özü həll etməsi Paris, London, Roma və Berlin siyasi dairələrinin əsas müzakirə obyektinə çevrilmişdir.Avropa ölkələrində fəaliyyət göstərən Qafqaz siyasətçiləri Rusiyadan ayrılmaqla müstəqil dövlətlərini formalaşdırmaq yolunda yorulmadan ardıcıl mübarizəyə qoşulmuşlar. 1912 -ci ildə Litva millətçilərinin Parisdə təşkil etdikləri Milli Konfransda, habelə Lozannada yaradılan “Daimi komissiya”da bütün millətlərin nümayəndələri çıxışlarını ölkələrinin müstəqilliyi üzərində qurmuşlar. Belə beynəlxalq konfranslarda Ukrayna, Azərbaycan, Gürcüstan və digər ölkələrin müstəqillik məsələsi qoyulmuşdur.
Həmin konfransların birində çıxış edən fransalı deputat Aleksandr Zevae Rusiyada müxtəlif xalqların-türklərin, gürcülərin, tatarların və sairlərin yaşadıqlarını, özləri istəmədən çox və az dərəcədə ruslaşdırıldıqlarını, hüquqlarını müdafiə etməkdən uzaq olduqlarını bildirmişdir. Buna baxmayaraq Fransa hökuməti Birinci Dünya Müharibəsində müttəfiqi olan Rusiyanın zəiflədilməsini istəməyərək separatizm ideyalarına qarşı çıxmışdır.
Berlində, Vyanada və Konstuntinopolda bəyan olunurdu ki, müharibənin sonunda bağlanacaq sülh müqaviləsinə görə Ukrayna, Qafqaz, Türküstan, Polşa və Baltikyanı ölkələr Rusiyadan tamamilə ayrılaraq müstəqil dövlətlər quracaq, Konstantinopoldakı qafqazlı və ukraynalı separatistlər türk dövlətinin razılığı ilə Rusiyadan ayrılmağın formasını işləmişlər. Milli nümayəndələrin Rusiya İmperiyasındakı fəallığı nəticəsiz qalmamış, milli azadlıq hərəkatını daha da alovlandırmışdır.
Birinci Dünya Müharibəsi başlanan kimi, Qafqaz xalqları siyasi, milli problemlərini praktik cəhətdən həll etmək məqsədilə Milli Şura yaratmışlar. Müharibədən sonra baş verən inqilab çoxdan arzulanan məsələləri həyata keçirmək üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Amma Milli Şura imkandan istifadə edə bilmədi. Şuranı bir məsələ düşündürürdü; problemi hər bir xalq ayrılıqda, yoxsa bütün Qafqaz üçün bütünlükdə həll etmək lazımdır?
Şahzadə Lvovun sədrliyi ilə yaradılan Azərbaycan , Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələrinin təmsil olunduğu Müvəqqəti Zaqafqaziya Komitəsi xalqın etimadını qazana bilmədi. Azərbaycan Milli Şurası yarandığı ilk vaxtlardan Romonov İmperiyası ərazisində yaşayan türk və müsəlmanlara qarşı gizli düşmənçilik münasibəti bəsləyən Müvəqqəti Hökumətin çağrışlarına etiraz etdi. Hökumətin başçısı Aleksandr Fyodroviç Kerensiti özündən əvvəlki çar hökumətinin siyasətini davam etdirərək ermənilərə ordu yaratmağa icazə verdi, azərbaycanlıların isə bu barədə müraciətlərini rədd etdi.Erməni Şurası ilə Rus Hökuməti arasında əlaqə çox uzun çəkmədi.Baş verən hadisələr onların birgə ittifaqına son qoydu.Yaranmış ağır vəziyyədən çıxmaq üçün Zaqafqaziyanın hər üç xalqının mərkəzi təşkilatları Zaqafqaziya Federativ Muxtar Hakimiyyəti yaratmağı qərara aldılar. Beleliklə, Zaqafqaziya xalqları Rusiyadan ayrılmaq barədə ümumi akt qəbul etdilər. Müsttəqillik aktı yalnız 1918 - ci il aprelin 22-də elan olundu.Bir qədər sonra isə Zaqafqaziya Federativ Muxtar Hakimiyyəti Zaqafqaziya Hökuməti ilə əvəz olundu. Hakimiyyət müstəqilliyini qorumağa heç bir cəhət göstərmədi.Amma 1918 - ci il mart ayının 3-də keçirilən Brest-Litovsk Sülh Müqaviləsinə münasibətini kəskin şəkildə bildirdi. Zaqafqaziya hökuməti Brest-Litovsk müqaviləsini tanımadığını, Zaqafqaziya və onun sərhədləri haqqında ondan xəbərsiz və özünün iştirakı olmadan imzalanmış hər hansı müqaviləni özü üçün qüvvədən düşmüş hesab etdiyini, rus-türk müharibəsi zamanı ruslar tərəfindən işğal olunmuş Batum, Kars və Ərdəhan əyalətlərinin Türkiyəyə verilməsini qətiyyətlə pisləmişlər.
Müharibədə Türkiyəyə qarşı ruslar tərəfində vuruşan ermənilərin Osmanlı İmperiyası ərazisində Ermənistan Milli Dövlətini yaratmaq arzusunda olduqlarını, amma Batum, Kars və Ədəhan vilayətlərinin qaytarılması barədə Brest-Litovsk müqaviləsinin qərarının ermənilərin gözləmədikləri halda arzularını iflasa uğratması kitabda geniş şəkildə əks olunmuşdur.
Müəllif qeyd etmişdir ki, rus inqilabının ilk günlərindən etibarən azərbaycanlılar öz müstəqilliklərini elan etməyi qərara alsalar da, öz qonşuları ilə həmrəyliyə görə bu aktı həyata keçimək istəmirdilər.Ermənilərə gəldikdə isə onlar keçmiş Osmanlı İmperiyası ərazisində müstəqillik əldə etmələrini fikirləşirdilər.
Əsərin “Milli Respublikaların formalaşması” yarımsərlövhəsində 22 aprel 1918- ci ildə Türkiyə və Zaqafqaziya ölkələrinin nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən konfransda bolşeviklərin əlində olan Bakının azad edilməsi, Tiflisə doğru irəliləyən bolşevik qüvvələrinin qarşısının alınması, Zaqafqaziya seyminin 26 may tarixli yığıncağında gürcü nümayəndə heyətinin Zaqafqaziya Federasiyasını tərk etmələri və Gürcüstanın müstəqilliyini elan edəcəklərini səsləndirməsi, almanların Bakı neftini ələ keçirməsi üçün cəhd göstərdikləri, 1918- ci ilin sentyabr ayında Azərbaycan və türk ordusunun Bakını azad etməsi, 1918 - ci ilin sonlarında Qafqazı tutmuş alman və türk hərbi dəstələrinin ölkəni tərk etdikdən sonra ingilislərin onları əvəz etmələri barədə ətraflı məlumat verilmişdir.
Kitabda qeyd olunur ki, Qafqazın yeni formalaşan ölkələrin başçıları Versal Konfransında onların müstəqilliyini tanımaq məqsədilə tələsik Fransaya öz nümayəndələrini göndərmişdilər. Qafqaz məsələsinə həsr olunmuş saysız-hesabsız məqalələr yalnız Mərkəzi Avropada deyil, həmçinin müttəfiqlərin Fransa, İngiltərə və İtaliya mətbuatında müzakirə obyektinə səbəb olmuşlar. Bəzi ölkələr Qafqaz dövlətlərinin Türkiyə və Almaniya ilə əlaqə saxlamalarını bəhanə gətirərək onlara şübhə ilə yanaşırdılar. Lakin buna baxmayaraq Antanta dövlətlərinin sadə xalq kütləsi Azərbaycana, Gürcüstana və Qafqazın digər ölkələrinə simpatiyalarını gizlətmirdilər.
1919-cu ilin sonunda Müttəfiqlər istər bolşevikləri, istərsə də ağları dəstəkləmədiklərini bəyan etdilər. Rus olmayan milli respublikalara gəldikdə isə onlar bolşeviklərin və ağların həmlələrindən qorunmağı qərara aldılar. Məhz xalqlarının tələli, Qafqazın zəngin sərvətlərinə maraq sayəsində Böyük Dövlətlərin Ali Şurası 1920-ci il yanvar ayının 12-də Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının müstəqil dövlətlər kimi de-fakto tanındığını Fransanın xarici işlər naziri M.Kambon bəyan etməsi bu məsələnin böyük dövlətlər arasında mübahisə yaratdığı əsərdə yer almışdır. Müstəqillikləri de-fakto kimi tanınmasına baxmayaraq Azərbaycan nümayəndə heyətinin belə möhtəşəm konfransda iştirakı mühüm tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyi əsərdə xüsusi vurğulanmışdır.
Müstəqillik əldə edən Qafqaz ölkələri arasında əlaqələrdən bəhs edən müəllif 1919 - cu il iyunun 26-da Tiflisdə təşkil olunmuş konfransda Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri iki ölkə arasında əlaqələri inkişaf etdirmək barədə ümumi razılığa gəlmiş, onları təhdid edəcək təhlükəyə qarşı birgə mübarizə aparmağı qərara almışdır. Ermənistan bu konfransda iştirakdan boyun qaçırtmışdır. Böyük Ermənistan dövləti xülyasına qapanmış erməni hakim dairələri bu məsələdə güclü Müttəfiqlərin köməyinə arxalanırdılar, nə vaxtsa Azərbaycan və Gürcüstan sərhədləri hesabına öz ərazilərini genişləndirəcəklərini fikirləşirdilər. Ərazilərini dənizə uzatmaq xəyalına düşmüş Ermənistanın dövlət adamları “Tarixi Ermənistan “ ərazisinin daha böyük olduğunu isbat etməyə çalışırdılar.
Müstəqillik əldə edən Qafqaz ölkələrin bir çox sahələrdə, o cümlədən, xarici qüvvələrə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq barədə razılığa gəlməmələri sonralar onların ayrı-ayrılıqda bolşeviklər tərəfindən istila edilməsinə səbəb oldu.
Əsərdə həmçinin ermənilərin Türkiyənin Antanta dövlətləri ilə döyüşlərdə zəifləməsindən öz xeyirlərinə istifadə etməyə çalışmalarına, belə vəziyyətdə Azərbaycanın Türkiyə ilə daha da yaxınlaşmasına toxunulmuşdur.
Miryaqub Mehdiyev kitabında 1917-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklərin tədricən Şimali Qafqazı istila etmələrindən, Azərbaycan və Gürcüstanın sərhədlərinə yaxınlaşmasından, Zaqafqaziyanı bütünlükdə zəbt etməyə hazırlaşmasından, bununla bağlı xalq kütləsi arasında geniş təbliğat aparmasından, Azərbaycanın ərazisinə soxulan Qızıl ordunun ilk əvvəl Gəncəni, Qarabağı daha sonra Bakını işğal etməklə ölkəmizin müstəqilliyinə son qoyulmasından, Gürcüstanın da əsarət altına alınmasından ətraflı söhbət açmışdır.
Əsrlər boyu azadlıq ideyaları ilə yaşayan, qısa bir müddətdə müstəqil dövlət quran Cənubi Qafqaz ölkələrinin nəticədə Sovet hakimiyyəti tərəfindən istilaya məruz qalmaları, ümumilikdə əsərin əsas qayəsini təşkil etmişdir.
Miryaqub Mehdiyev 1933-cu il yanvar ayının 27-də Parisin “Alimlər Cəmiyyəti otelində” “Beynəlxalq vəziyyət və Sovet İttifaqında milli problem” mövzusuna həsr olunmuş konfrans keçirmişdir. Həmin konfransdakı məruzəsi və onun ətrafındakı çıxışlar 1934-cü ildə Parisdəki “Prometey” nəşriyyatı tərəfindən fransız dilində ayrıca kitabça kimi nəşr olunmuşdur.
Bəzi tədqiqatçılar bu əsərin rus dilində yazıldığını, sonralar çin dilinə tərcümə olunaraq çap edildiyini xatırlatsalar da, nədənsə onun fransız dilində nəşr olunmasından bəhs etməmişlər.
M. Mehdiyevin “Beynəlxalq vəziyyət və Sovet İttifaqında milli problem” kitabçasının əvvəlində gürcü, ukraynalı, azərbaycanlı, erməni, türküstanlı və sair mühacirlər qarşısında çıxış etdiyi, hətta konfransın işində fransız siyasətçilərinin iştirakı qeyd olunmuşdur. Məruzədə mövcud beynəlxalq vəziyyət və onun sonunda SSRİ də milli problem hərtərəfli təhlil edilmişdir.
Kitabçada məruzə ətrafında çıxış edənlərin məruzəçinin mühüm problemə toxunduğunu bildirilmiş, maraqlı məruzəsinə görə M.Mehdiyevi alqışlamaları qeyd olunmuşdur.
Bu məqaləmizdə vətən həsrəti ilə yaşamış Miryaqub Mehdiyevin fransız dilində nəşr edilən məqalə və kitabları barədə qısa məlumat verdik. Gələcəkdə onun yaradıcılığını izləyən tədqiqatçıların M.Mehdiyevin fransız dilində çap etdirdiyi digər əsərlərini üzə çıxaracaqlarına böyük ümid bəsləyirik.
Əsgər ƏLİYEV
filologiya elmləri namizədi
Bildirdiyimiz kimi, 1918-ci ildə M.Mehdiyev Paris Sülh Konfransında iştirak etmək üçün Fransaya gedən Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində dünyanın mədəniyyət mərkəzi, inqilablar beşiyi hesab olunan ölkəyə gəlmişdir. Ərəb, fars və rus diləri ilə yanaşı alman, fransız və ingilis dillərini öyrənməsi, bu dillərdə sərbəst danışması Miryaqub Mehdiyevin Fransadakı fəaliyyətində mühüm rol oynamışdır.
On səkkiz ildən artıq bir dövrdə Fransada yaşayan M.Mehdiyev biliyi, bacarığı və dünyagörüşü ilə doğma vətənlərindən uzaq düşərək bu ölkəyə sığınan mühacirlər arasında böyük nüfuz və hörmət qazana bilmişdir.
Fransada yaşadığı illərdə M. Mehdiyev elmi səviyyəsini artırmaq məqsədilə əsası 1298- ci ildə qoyulan və 1970-ci ildən etibarən məşhur fransız şairi Pol Valerinin (1871-1945) adını daşıyan Monpolye-3 Universitetinin Hüquq fakültəsinin doktorantı olmuşdur.
"SSRİ-də milli məsələ" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını vaxtından əvvəl bitirərək, müdafiə şurasına təqdim etmışdır. Beş nəfərdən ibarət şura üzvləri əsəri yüksək qiymətləndirmiş və M.Mehdiyevə hüquq elmləri doktoru elmi dərəcəsinin verilməsinə yekdilliklə səs vermişlər.
Müzakirəyə yekun vuran müdafiə şurasının sədri bildirmişdir ki, dissertasiyanın fəlsəfi tərəfi o qədər güclüdür ki, mövzu hüquq elminə həsr olunmasaydı biz müəllifin fəlsəfə elmləri doktoru alimlərin dərəcəsinə layiq görülməsinə tərəddüd etmədən məmnuniyyətlə səs verərdik.
Miryaqub Mehdiyev Parisdə yaşadığı dövrdə dünyanın, xüsusilə bolşeviklər tərəfindən zor gücünə işğal edilən Cənubi Qafqaz ölkələrinin ictimai-siyasi həyatına, milli məsələlərə həsr etdiyi məqalələrlə yerli mətbuatda, o cümlədən, Fransada yaşayan və müxtəlif millətləri təmsil edən mühacirlərin təşkil etdiyi "Prometey" cəmiyyətinin mətbu orqanı, Parisdə fransız dilində nəşr olunan "Prometey" jurnalında vaxtaşırı kəskin yazılarla çıxış etmişdir. 1926-cı ildə ilk nömrəsində işıq üzü görən son nömrəsi 1938- ci ildə çap olunan jurnalda M.Mehdiyevin bolşeviklərin istilasına məruz qalan Azərbaycanda baş verən hadisələrə, ölkəmizin mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və incəsənətinə həsr olunmuş məqalələri həmişə maraqla qarşılanmışdır. Xatırladaq ki, M.Mehdiyev jurnalın redaksiya heyətinin üzvlərindən biri olmuşdur.
M.Mehdiyev "Prometey" jurnalının 1932-ci il dekabr ayında çıxan 73-cü nömrəsində fransız dilində "San-Remo konfransı və Qafqaz respublikaları", 1933-cü ilin mart ayındakı 76-cı nömrəsində "Erməni məsələsi" məqalələri çap edilmişdir. Sonuncu məqalə müəllifin 1933-cü ildə fransız dilində çap etdirdiyi irihəcmli "Qafqaz problemi" adlı kitabına olduğu kimi daxil edilmişdir.
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinə həsr olunan məqalə müəlliflərinin bir çoxu Miryaqub Mehdiyevin yaradıcılığına toxunaraq milli istiqlalçı fəalın "Beynəlmiləl siyasətdə petrol" və "Beynəlxalq vəziyyət və sovetlərdə milli məsələ" kitablarının adını çəkir, hər iki əsərin rus dilində qələmə alındığını bildirmişlər.
Milli Kitabxanada əldə etdiyimiz faktlardan çıxış edərək bildirməliyik ki, "Beynəlmiləl siyasətdə petrol"əsəri ingilis dilində Amerikada çap olunmuş, sonralar həmin əsər 1992- ci ildə müəllifin doğma ana dilinə tərcümə olunaraq Bakıda nəşr edilmişdir.
Söhbət açacağımız müəllifin növbəti iri həcmli "Qafqaz problemi" əsəri, 1933-cü ildə Parisdə "Amerika və Şərq kitabxanası" seriyası altında fransız dilində nəşr olunmuşdur. M.Mehdiyevin yaradıcılığından bəhs edən müəlliflər istər yuxarıda adlarını çəkdiyimiz məqalələrdən, istərsə də "Qafqaz problemi" əsərindən söhbət açmamışlar. Mərhum yazıçı, filologiya elmləri doktoru Əzizə Cəfərzadə Türkiyəyə səfəri zamanı AXC-nin yaranmasında fəal iştirak etmiş, bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etdikdən sonra qardaş ölkəyə pənah aparmış, bir çox Avropa akademiyalarının fəxri və həqiqi üzvi, İstanbul Universitetinin professoru Əhməd Cəfəroğlunun qızı Nazan xanımla görüşmüşdür. Nazan xanım atasının arxivindən xeyli materialı Əzizə Cəfərzadəyə vermişdir. Arxiv materialları arasında M.Mehdiyevin "Qafqaz problemi" əsəri də olmuşdur. Əzizə xanım əsəri tərcümə üçün Azərbaycan Xarici Dillər Universitetinin mərhum dosenti, bacarıqlı tərcüməçi Əziz Gözəlsoya vermişdir. Beləliklə, əsər Əziz müəllimin tərcüməsində 1996-cı ildə "Azərbaycan" nəşriyyatında doğma dilimizdə işıq üzü görmüşdür. Amma nədənsə əsər barədə ətraflı məlumat verilməmişdir.
M.Mehdiyevin qələminin məhsulu olan kitab 200 səhifəyə yaxındır. Kitab "Giriş", "Rusiya tərəfindən Qafqazın işğal edilməsi", "Azərbaycan türklərinin intibahı", "Gürcüstanda milli hərəkat", "Şimali Qafqazda milli hərakat", "Erməni məsələsi", "Avropada separatistlərin fəallığı": "Zaqafqaziya Federasiyası", "Qafqaz və Brest-Litovsk sülhü", "Milli respublikaların formalaşması", "Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinin tanınması", "Qafqaz respublikaları arasında əlaqələr", "Qafqaz respublikaları və Türkiyə", "Bolşeviklər tərərfindən Qafqazın işğalı", "Qafqazda siyasi cəbhə birliyi" və "Nəticə" kimi yarım sərlövhələrdən ibarətdir.
Fransanın Milli Kitabxanasında saxlanılan əsərin nüsxəsi üzərində müəllif türk dilində öz dəsti xətti ilə yazmışdır. "Dostum və qardaşım Mustafa bəyə hömətlərimlə, Mir Yacoub. Paris, 11/VIII. 1933". Burada adı çəkilən Mustafa bəy AXC-nin fəal qurucularından olub "Musavat" və bitərəflər fraksiyasından parlamentə (1918-1920) üzv seçilən və Fransaya mühacirət edən, sonralar Türkiyəyə köçən Mustafa bəy Vəkilov (1896 - 1965) nəzərdə tutulmuşdur.
Bir məsələni də diqqətə çatdıraq ki, M.Vəkilov Fransada mühacirətdə olan Ceyhun Hacıbəyli ilə birlikdə "Prometey" jurnalı ilə bir müddət əməkdaşlıq etmişdir.
Əsərin əvvəlində Qafqaz probleminin aktual problemə çevrildiyini diqqətə çəkən müəllif Qafqazda siyasi və coğrafi vəziyyətin mühüm dünyəvi əhəmiyyət daşımasını qeyd etmişdir. Əgər coğrafi vəziyyətə nəzrə yetirilərsə, Qafqaz boğazının iki quru hissəni ayırdığını asanlıqla görmək olar, bununla belə eyni zamanda Qafqaz iki dünyanı qərb və şərq dünyasını birləşdirən körpü rolunu oynayır.Qocaman Asiya boğazlarını Avropanın sənaye ölkələri ilə birləşdirən yolun, məhz Qafqazdan keçdiyi bildirilir.
Müəllif vurğulayır ki, təbii sərvətlərlə zəngin, keçmişdə mühüm siyasi və iqtisadi rola malik olan Qafqazın Xəzər və Qara dəniz sahillərində yerləşməsi Yaxın Şərq ölkələri, İran, Əfqanıstan, Hindistan və digər müsəlman dövlətləri ilə ticarət əlaqələrini inkişaf etdirməkdə əsas strateji məkan hesab olunur. Məhz belə strateji məkana görə Rusiya Qafqazı işğal etməyə səy göstərirdi.Rusiya yumşaq iqlim şəraitinə malik, yeraltı və yerüstü sərvətlərlə zəngin Qafqazı istila etməklə, Aralıq və Hind okeanlarına çıxmaq məqsədi güdürdü. Rusiya çarı Böyük Pyotr vəsiyyətnaməsində Hindistan üzərində ağalıq etmək üçün Konstantinoplu tutmağın zəruriliyini diqqətə çəkir. Bu məqsədə çatmaq üçün Rusiyanın qarşısında üç yol dururdu. Birincisi, iki əsrə yaxın türklərin əsarətində olan Balkan ölkələrindən keçib Konstantinopolu zəbt etmək, ikincisi Hindistana və İrana çatmaq üçün Türkistandan keçməli idi.Bunların müqabilində Rusiya daha qısa , daha rahat üçüncü yolu-Qafqazı seçdi. Böyük Pyotrun vəsiyyətnaməsinə uyğun olaraq ruslar Qafqazı işğal etmək məqsədilə qanlı yürüşə başladılar. Qafqazın istilası bir neçə mərhələ ilə həyata keçirildi. Ruslar əvvəlcə Qafqaz sıra dağlarının ətəyində məskunlaşmış xalqaların azadlıqlarına, Azərbaycandakı xanlıqların varlığına son qoydu.1804-cü ildə Gəncəni, 1806- cı ildə isə Bakını qanlı döyüşlər bahasına ələ keçirdilər. Əsərdə doğma vətənlərini qəhrəmanlıqla müdafiə edən Gəncə xanı Cavad xanın, xalqının azadlığı uğrunda uzun müddət ruslarla mübarizə aparmış Şamilin adları çəkilmiş, onların Qafqaz xalqlarının xatirəsində əbədi iz qoyduqları diqqətə alınmışdır.
M. Mehdiyev əsərində dini və milli hissləri tapdalanmış Qafqaz xalqlarının uzun illər çar rejimi altında yaşadıqlarını və Qafqaz müsəlmanlarının həyatının daha ağır, daha əzablı olduğunu vurğulamışdır.
XIX əsrin sonlarında azərbaycanlılar arasında milli hərəkatın gücləndiyini qeyd edən müəllif ölkəmizdə yeni sosial və iqtisadi formaların yaranması ilə xalqın şüurunda mühüm dəyişikliklər əmələ gəlməsi, məktəblərdə rus dilinin tədris olunması rus despotizminə qarşı çıxdıqlarına görə azərbaycanlı vətənpərvərlərin Sibirə sürgün edilməsi, Hindistanda nəşr olunan Azərbaycanlı şairlərdən Füzulinin, Vaqifin, Vidadinin, Seyid Əzim Şirvaninin və başqalarının əsərlərinin gizli yollarla Azərbaycana gətirilməsi, rus hökumətinin Azərbaycanda yeni sosial və siyasi ideyaların yayılmasının qarşısını alması, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının düşüncələrində azadlıq ideyalarınınn kök salması, azərbaycanlı proletarların yetişməsi, Dumada müsəlmanların təmsil olunması, Rusiyanın, xüsusilə xarici ölkələrin universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı gənclərin öz ölkələrinə yeni ab-hava gətirməsi, Musavat, İttihad və digər partiyaları yaranması və Rusiyada baş verən inqilab fövqündə 1918-ci il may ayının 28- də müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması barədə oxuculara ətraflı məlumat vermişdir.
Gürcüstanda milli hərəkata və erməni məsələsinə toxunan M.Mehdiyev Rusiyanın Gürcüstanda yerləşməsini Qafqazın faciəsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirmiş, II İraklinin dövründə Rusiya ilə yaxınlaşma istiqamətində ilk addımların atıldığını, imperator II Yekatrina ilə II İrakli arasında saziş bağlandığını, lakin tezliklə bu sazişin I Aleksandr tərəfindən ləğv edildiyini, sonda Gürcüstanın Rusiyanın bir əyalətinə çevrildiyini vurğulamışdır. Gürcüstanda dövlət idarələrində çalışanların əksəriyyəti ruslarla əvəz olunmuş gürcü mədəniyyətinin beşiyi və Qafqazın paytaxtı hesab edilən Tiflis rusların iqamətgahına çevrilmiş, ümumilikdə, gürcü xalqı istilaya məruz qalmış, yerli mətbuat rus dövlətinin və senzurasının nəzarəti altına alınmışdır.Bütün bunlara baxmayaraq, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində ölkədə yetişən yeni gənc qüvvələr Gürcüstanın azadlığı uğrunda mübarizə aparmağa başlamışlar. Onlar XX əsrin başlanğıcında Tiflisin varlı erməni burjuaziyasının və şəhərin bələdiyyə idarəsinə erməninin rəhbərlik etməsinə qarşı çıxmış, ölkə əhalisi sosial-demokrat partiyasının bayrağı altında öz mübarizələrini davam etdirmişlər. Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında Gürcüstan öz milli intibahına doğru inamla addım atmağa başlamışlar.
Erməni məsələsindən bəhs edən M.Mehdiyev XIX əsrin sonlarında Fransa, Amerika və İngiltərə kimi ölkələrdə yaşayan ermənilərin erməni xalqını yeni inkişaf formasına istiqamətləndirmək və milli şüuru oyatmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etdiklərini, "Daşnakstyun", "Ginçak" və "Ermənistan "kimi partiyaların müstəqil Ermanistan dövləti qurmaq naminə Rusiya qanadı altında Türkiyəyə qarşı ərazi iddiası ilə çıxış etmələrini, İkinci Dünya müharibəsində minlərlə dinc türk əhalisinə amansızlıqla divan tutmalarını açıb göstərmişdir. Onların erməni xalqının milli mədəni və iqtisadi maraqlarını müdafiə etməkdə erməni kilsələrinin xidmətindən yararlanmaları kitabda öz əksini tapmışdır. Əsərdə həmçinin Rusiyanın Türkiyə və İranda imperialist niyyətlərini həyata keçirmək üçün ermənilərdən alət kimi istifadə etməsi öz əksini tapmışdır.
“Şimali Qafqazda milli hərəkat” yarım sərlövhəsində Miryaqub Mehdiyev burada siyasi və sosial hərəkatlarının dini ideyalar altında baş verdiyini, siyasi partiyaların eyni zamanda dini partiyalar olduğunu, Qafqaz dağlılarının da Rusiya istilasına məruz qalmalarını, ağır şəraitdə yaşadıqları bölgədə müridizm meylinin güclü olması, dağlarda yaşayan xalqların əksəriyyətinin Türkiyəyə xilaskar kimi baxdıqlarını, lakin həmin dövrdə Balkan müharibəsi zamanı onun zəiflədiyi, Rusiya zülmünə tab gətirməyən çeçen xalqının ilk üsyanına rəhbərlik edən Şeyx Mənsur və tərəfdarlarının rus hərbçiləri tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirildiyini, əsir düşənlərin Sibirə sürgün edildiyini, çoxlu sayda çeçen kəndinin yerlə-yeksan olunduğunu diqqət mərkəzinə çəkib.
Müəllif qeyd edir ki, 1834-cü ildə imam seçilmiş, rusların istilasına qarşı başladığı mübarizədə Çeçenistan və Dağıstan xalqlarının çiyin-çiyinə rus əsgərlərinə qarşı vuruşduqları, insan şəxsiyyətinə hörmət, siyasi və sosial bərabərlik, demokratik prinsip kimi ideyaların mübarizənin əsasını təşkil etdiyini açıqlamış Şamilin mübarizəsi uzun müddət davam etmiş və tarixə şanlı səhifələr yazmışdır. Onun yüzlərlə silahdaşı Türkiyəyə mühacir etməyə məcbur olmuşlar.
Əsərdə qeyd olunur ki, Qafqaz millətçilərinin fəaliyyəti təkcə öz ölkələri ilə məhdudlaşmamış, Avropanın müxtəlif ölkələrində də geniş yayılmışdır. Milli partiyaların nümayəndələri Qafqaz xalqlarının müstəqillik ideyasını Avropada yaymaqla məşğul olmuşlar və onların bu təbliğatı Avropa xalqları tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Həmin düvrdə xalqların hüquq prinsipi müqəddəratını özü həll etməsi Paris, London, Roma və Berlin siyasi dairələrinin əsas müzakirə obyektinə çevrilmişdir.Avropa ölkələrində fəaliyyət göstərən Qafqaz siyasətçiləri Rusiyadan ayrılmaqla müstəqil dövlətlərini formalaşdırmaq yolunda yorulmadan ardıcıl mübarizəyə qoşulmuşlar. 1912 -ci ildə Litva millətçilərinin Parisdə təşkil etdikləri Milli Konfransda, habelə Lozannada yaradılan “Daimi komissiya”da bütün millətlərin nümayəndələri çıxışlarını ölkələrinin müstəqilliyi üzərində qurmuşlar. Belə beynəlxalq konfranslarda Ukrayna, Azərbaycan, Gürcüstan və digər ölkələrin müstəqillik məsələsi qoyulmuşdur.
Həmin konfransların birində çıxış edən fransalı deputat Aleksandr Zevae Rusiyada müxtəlif xalqların-türklərin, gürcülərin, tatarların və sairlərin yaşadıqlarını, özləri istəmədən çox və az dərəcədə ruslaşdırıldıqlarını, hüquqlarını müdafiə etməkdən uzaq olduqlarını bildirmişdir. Buna baxmayaraq Fransa hökuməti Birinci Dünya Müharibəsində müttəfiqi olan Rusiyanın zəiflədilməsini istəməyərək separatizm ideyalarına qarşı çıxmışdır.
Berlində, Vyanada və Konstuntinopolda bəyan olunurdu ki, müharibənin sonunda bağlanacaq sülh müqaviləsinə görə Ukrayna, Qafqaz, Türküstan, Polşa və Baltikyanı ölkələr Rusiyadan tamamilə ayrılaraq müstəqil dövlətlər quracaq, Konstantinopoldakı qafqazlı və ukraynalı separatistlər türk dövlətinin razılığı ilə Rusiyadan ayrılmağın formasını işləmişlər. Milli nümayəndələrin Rusiya İmperiyasındakı fəallığı nəticəsiz qalmamış, milli azadlıq hərəkatını daha da alovlandırmışdır.
Birinci Dünya Müharibəsi başlanan kimi, Qafqaz xalqları siyasi, milli problemlərini praktik cəhətdən həll etmək məqsədilə Milli Şura yaratmışlar. Müharibədən sonra baş verən inqilab çoxdan arzulanan məsələləri həyata keçirmək üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Amma Milli Şura imkandan istifadə edə bilmədi. Şuranı bir məsələ düşündürürdü; problemi hər bir xalq ayrılıqda, yoxsa bütün Qafqaz üçün bütünlükdə həll etmək lazımdır?
Şahzadə Lvovun sədrliyi ilə yaradılan Azərbaycan , Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələrinin təmsil olunduğu Müvəqqəti Zaqafqaziya Komitəsi xalqın etimadını qazana bilmədi. Azərbaycan Milli Şurası yarandığı ilk vaxtlardan Romonov İmperiyası ərazisində yaşayan türk və müsəlmanlara qarşı gizli düşmənçilik münasibəti bəsləyən Müvəqqəti Hökumətin çağrışlarına etiraz etdi. Hökumətin başçısı Aleksandr Fyodroviç Kerensiti özündən əvvəlki çar hökumətinin siyasətini davam etdirərək ermənilərə ordu yaratmağa icazə verdi, azərbaycanlıların isə bu barədə müraciətlərini rədd etdi.Erməni Şurası ilə Rus Hökuməti arasında əlaqə çox uzun çəkmədi.Baş verən hadisələr onların birgə ittifaqına son qoydu.Yaranmış ağır vəziyyədən çıxmaq üçün Zaqafqaziyanın hər üç xalqının mərkəzi təşkilatları Zaqafqaziya Federativ Muxtar Hakimiyyəti yaratmağı qərara aldılar. Beleliklə, Zaqafqaziya xalqları Rusiyadan ayrılmaq barədə ümumi akt qəbul etdilər. Müsttəqillik aktı yalnız 1918 - ci il aprelin 22-də elan olundu.Bir qədər sonra isə Zaqafqaziya Federativ Muxtar Hakimiyyəti Zaqafqaziya Hökuməti ilə əvəz olundu. Hakimiyyət müstəqilliyini qorumağa heç bir cəhət göstərmədi.Amma 1918 - ci il mart ayının 3-də keçirilən Brest-Litovsk Sülh Müqaviləsinə münasibətini kəskin şəkildə bildirdi. Zaqafqaziya hökuməti Brest-Litovsk müqaviləsini tanımadığını, Zaqafqaziya və onun sərhədləri haqqında ondan xəbərsiz və özünün iştirakı olmadan imzalanmış hər hansı müqaviləni özü üçün qüvvədən düşmüş hesab etdiyini, rus-türk müharibəsi zamanı ruslar tərəfindən işğal olunmuş Batum, Kars və Ərdəhan əyalətlərinin Türkiyəyə verilməsini qətiyyətlə pisləmişlər.
Müharibədə Türkiyəyə qarşı ruslar tərəfində vuruşan ermənilərin Osmanlı İmperiyası ərazisində Ermənistan Milli Dövlətini yaratmaq arzusunda olduqlarını, amma Batum, Kars və Ədəhan vilayətlərinin qaytarılması barədə Brest-Litovsk müqaviləsinin qərarının ermənilərin gözləmədikləri halda arzularını iflasa uğratması kitabda geniş şəkildə əks olunmuşdur.
Müəllif qeyd etmişdir ki, rus inqilabının ilk günlərindən etibarən azərbaycanlılar öz müstəqilliklərini elan etməyi qərara alsalar da, öz qonşuları ilə həmrəyliyə görə bu aktı həyata keçimək istəmirdilər.Ermənilərə gəldikdə isə onlar keçmiş Osmanlı İmperiyası ərazisində müstəqillik əldə etmələrini fikirləşirdilər.
Əsərin “Milli Respublikaların formalaşması” yarımsərlövhəsində 22 aprel 1918- ci ildə Türkiyə və Zaqafqaziya ölkələrinin nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən konfransda bolşeviklərin əlində olan Bakının azad edilməsi, Tiflisə doğru irəliləyən bolşevik qüvvələrinin qarşısının alınması, Zaqafqaziya seyminin 26 may tarixli yığıncağında gürcü nümayəndə heyətinin Zaqafqaziya Federasiyasını tərk etmələri və Gürcüstanın müstəqilliyini elan edəcəklərini səsləndirməsi, almanların Bakı neftini ələ keçirməsi üçün cəhd göstərdikləri, 1918- ci ilin sentyabr ayında Azərbaycan və türk ordusunun Bakını azad etməsi, 1918 - ci ilin sonlarında Qafqazı tutmuş alman və türk hərbi dəstələrinin ölkəni tərk etdikdən sonra ingilislərin onları əvəz etmələri barədə ətraflı məlumat verilmişdir.
Kitabda qeyd olunur ki, Qafqazın yeni formalaşan ölkələrin başçıları Versal Konfransında onların müstəqilliyini tanımaq məqsədilə tələsik Fransaya öz nümayəndələrini göndərmişdilər. Qafqaz məsələsinə həsr olunmuş saysız-hesabsız məqalələr yalnız Mərkəzi Avropada deyil, həmçinin müttəfiqlərin Fransa, İngiltərə və İtaliya mətbuatında müzakirə obyektinə səbəb olmuşlar. Bəzi ölkələr Qafqaz dövlətlərinin Türkiyə və Almaniya ilə əlaqə saxlamalarını bəhanə gətirərək onlara şübhə ilə yanaşırdılar. Lakin buna baxmayaraq Antanta dövlətlərinin sadə xalq kütləsi Azərbaycana, Gürcüstana və Qafqazın digər ölkələrinə simpatiyalarını gizlətmirdilər.
1919-cu ilin sonunda Müttəfiqlər istər bolşevikləri, istərsə də ağları dəstəkləmədiklərini bəyan etdilər. Rus olmayan milli respublikalara gəldikdə isə onlar bolşeviklərin və ağların həmlələrindən qorunmağı qərara aldılar. Məhz xalqlarının tələli, Qafqazın zəngin sərvətlərinə maraq sayəsində Böyük Dövlətlərin Ali Şurası 1920-ci il yanvar ayının 12-də Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının müstəqil dövlətlər kimi de-fakto tanındığını Fransanın xarici işlər naziri M.Kambon bəyan etməsi bu məsələnin böyük dövlətlər arasında mübahisə yaratdığı əsərdə yer almışdır. Müstəqillikləri de-fakto kimi tanınmasına baxmayaraq Azərbaycan nümayəndə heyətinin belə möhtəşəm konfransda iştirakı mühüm tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyi əsərdə xüsusi vurğulanmışdır.
Müstəqillik əldə edən Qafqaz ölkələri arasında əlaqələrdən bəhs edən müəllif 1919 - cu il iyunun 26-da Tiflisdə təşkil olunmuş konfransda Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri iki ölkə arasında əlaqələri inkişaf etdirmək barədə ümumi razılığa gəlmiş, onları təhdid edəcək təhlükəyə qarşı birgə mübarizə aparmağı qərara almışdır. Ermənistan bu konfransda iştirakdan boyun qaçırtmışdır. Böyük Ermənistan dövləti xülyasına qapanmış erməni hakim dairələri bu məsələdə güclü Müttəfiqlərin köməyinə arxalanırdılar, nə vaxtsa Azərbaycan və Gürcüstan sərhədləri hesabına öz ərazilərini genişləndirəcəklərini fikirləşirdilər. Ərazilərini dənizə uzatmaq xəyalına düşmüş Ermənistanın dövlət adamları “Tarixi Ermənistan “ ərazisinin daha böyük olduğunu isbat etməyə çalışırdılar.
Müstəqillik əldə edən Qafqaz ölkələrin bir çox sahələrdə, o cümlədən, xarici qüvvələrə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq barədə razılığa gəlməmələri sonralar onların ayrı-ayrılıqda bolşeviklər tərəfindən istila edilməsinə səbəb oldu.
Əsərdə həmçinin ermənilərin Türkiyənin Antanta dövlətləri ilə döyüşlərdə zəifləməsindən öz xeyirlərinə istifadə etməyə çalışmalarına, belə vəziyyətdə Azərbaycanın Türkiyə ilə daha da yaxınlaşmasına toxunulmuşdur.
Miryaqub Mehdiyev kitabında 1917-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklərin tədricən Şimali Qafqazı istila etmələrindən, Azərbaycan və Gürcüstanın sərhədlərinə yaxınlaşmasından, Zaqafqaziyanı bütünlükdə zəbt etməyə hazırlaşmasından, bununla bağlı xalq kütləsi arasında geniş təbliğat aparmasından, Azərbaycanın ərazisinə soxulan Qızıl ordunun ilk əvvəl Gəncəni, Qarabağı daha sonra Bakını işğal etməklə ölkəmizin müstəqilliyinə son qoyulmasından, Gürcüstanın da əsarət altına alınmasından ətraflı söhbət açmışdır.
Əsrlər boyu azadlıq ideyaları ilə yaşayan, qısa bir müddətdə müstəqil dövlət quran Cənubi Qafqaz ölkələrinin nəticədə Sovet hakimiyyəti tərəfindən istilaya məruz qalmaları, ümumilikdə əsərin əsas qayəsini təşkil etmişdir.
Miryaqub Mehdiyev 1933-cu il yanvar ayının 27-də Parisin “Alimlər Cəmiyyəti otelində” “Beynəlxalq vəziyyət və Sovet İttifaqında milli problem” mövzusuna həsr olunmuş konfrans keçirmişdir. Həmin konfransdakı məruzəsi və onun ətrafındakı çıxışlar 1934-cü ildə Parisdəki “Prometey” nəşriyyatı tərəfindən fransız dilində ayrıca kitabça kimi nəşr olunmuşdur.
Bəzi tədqiqatçılar bu əsərin rus dilində yazıldığını, sonralar çin dilinə tərcümə olunaraq çap edildiyini xatırlatsalar da, nədənsə onun fransız dilində nəşr olunmasından bəhs etməmişlər.
M. Mehdiyevin “Beynəlxalq vəziyyət və Sovet İttifaqında milli problem” kitabçasının əvvəlində gürcü, ukraynalı, azərbaycanlı, erməni, türküstanlı və sair mühacirlər qarşısında çıxış etdiyi, hətta konfransın işində fransız siyasətçilərinin iştirakı qeyd olunmuşdur. Məruzədə mövcud beynəlxalq vəziyyət və onun sonunda SSRİ də milli problem hərtərəfli təhlil edilmişdir.
Kitabçada məruzə ətrafında çıxış edənlərin məruzəçinin mühüm problemə toxunduğunu bildirilmiş, maraqlı məruzəsinə görə M.Mehdiyevi alqışlamaları qeyd olunmuşdur.
Bu məqaləmizdə vətən həsrəti ilə yaşamış Miryaqub Mehdiyevin fransız dilində nəşr edilən məqalə və kitabları barədə qısa məlumat verdik. Gələcəkdə onun yaradıcılığını izləyən tədqiqatçıların M.Mehdiyevin fransız dilində çap etdirdiyi digər əsərlərini üzə çıxaracaqlarına böyük ümid bəsləyirik.
Əsgər ƏLİYEV
filologiya elmləri namizədi
